Anguage and literature

Malikam, tulporim terdan qoraydi,
Ko‘hi Qof tarafdan qo‘zg‘aldi to‘fon.
Quyosh qochib ketdi, olam toraydi...
Devlar ortimizdan kelar begumon!
Malika:
Botirim, devlardan qo‘rqmog‘im ordir,
Sevging – qo‘rqinchlarni aylaydi bekor.
Mening bir sehrli tarog‘im bordir,
Tashlasam, yo‘llarni tutgay changalzor.
4
To‘fon devlarning kelayotganini ifodalovchi vosi-
tadir. Shoir voqeaband she’rida tugun, voqealar rivoji, 
kulminatsion nuqtani yuzaga keltirib, dramatik she’r-
ning yechimini she’rxonga havola qilib qo‘ya qoladi. 
Malika va Kenja botirni “Bulutlarga tegib tog‘dek bosh-
lari, mash’allar yoqib” devlar quvib kelyapti. Devlarning 
portretiga xos bunday tasvir xalq ertak va dostonlari-
da uchraydi. Shoir dramatizmni kuchaytirish uchun 
“Changalzorlar o‘tday o‘rildi”, “Sho‘rlik ko‘l quridi – bu-
ruqsib, bug‘la nib”, “tog‘imiz suv bo‘lib oqdi”, deya folk-
lorga xos ifoda usulidan foydalanadi. Demakki, taroq va 
oynaning sehr li qudrati tez mahv etildi. Mubolag‘aning 
g‘uluv ko‘rinishi sabab shoir maqsadi aniqroq ifoda etil-
gan. Usmon Azim hayotda ertaklarda ifoda etilgan mu-
habbatdan ham qudratli muhabbat borligini ifodalash 
uchun sehrli vositalarning kuchidan foydalanishni inkor 
qiladi. Kenja botir va Malikani devlar quvib kelmoqda, 
ammo ularda sevgidan o‘zga ko‘makchi yo‘q, ular shu 
bilan qudratli.
Malika:
Botirim, devlardan qo‘rqmog‘im ordir!
Sevging – mening uchun behadik dunyo,
Na qayroq, na taroq, na ko‘zgum bordir –
Endi mening uchun sen borsan tanho.
5
“Sakkizinchi ballada”da shoir ezgulik deb yurgan in-
sonlarni ikki toifaga bo‘ladi. Yurtga yov oralaganda o‘z 
joni va yaqinlari umrini qutqarish uchun yurtni tashlab 
tinch maskan izlab ketadiganlar – soxta ezgulikparvar-
lar. Ular – To‘ng‘ich botir va O‘rtancha botirlar. Ikkinchi 
toifa insonlar ezgulik yurt va xalq himoyasi uchun zarur 
deb hisoblaydigan va bu yo‘lda umrini tikadiganlar 
bo‘lib, shoir nazdida ular – Kenja botirlar. 
Shoir ertaklarda, xalq dostonlarida mavjud pari 
obrazidan nega foydalandi?! Chunki dunyoda “osoyish 
yurt”, “tinch maskan” – Bog‘i Eram. O‘zbek folklorida 
ifodalanishicha, Qof tog‘i, Eram bog‘i, afsonaviy tog‘, 
afsonaviy bog‘ bo‘lib, unda parilar yashaydi. Odatda, 
parilarni devlar qo‘riqlaydi. Bu tog‘ va bog‘ tinch – osu-
da maskan, sehr-jodu, tilsimlar maskani. O‘rta va Yaqin 
Sharq xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqining mifologik 
qarashlaricha, parilar inson qadami yeta olmaydigan 
uzoq bir yurtda (bu yurt xalq ertak va dostonlarida Ko‘hi 
Qof deb yuritiladi) yashaydilar.
6
Usmon Azim bu qa-
rashlardan foydalanib, To‘ng‘ich va O‘rtancha botirni 
qutqarish niyatida kelgan parini Bosh pari deb nom-
laydi. Folklorshunos O.Qayumov fikricha, parilarning 
nomlanishi antraponimlardan, yashash joyi nomidan, 
o‘simliklar, samoviy jismlar, jonivorlar va shu kabilar 
nomidan kelib chiqqan. Shoir botirlarni qutqarishga 
parilarning yetakchisi kelganini ifodalaydi, bu hol botir-
lar mavqeyini yuksaltiradi. Ammo Bosh pari ham aynan 
Kenja botir bilan muloqot qilmoqda. Bu hol yurt egasi 
Kenja botir ekanligini anglatadi. Kenja botir yov bilan 
kurash uzoq davom etishini, yovning qudrati borligi-
ni anglaydi. Usmon Azim yurtga botir kerak demaydi, 
balki qayta-qayta “yurt ham botirga kerak”, “Yurt ham 
kerak botirga” deb ta’kidlaydi. Bu aksariyat shoirlarda 
uchramaydigan o‘ziga xos xulosadir. Tahlil shu tax-
lit davom ettirilsa, shoir ijodida folklordan foydalanish, 
folklorizmning turli ko‘rinishlarini yuzaga keltirish ijod-
kor uslubining bir qirrasiga aylanganiga guvoh bo‘lish 
mumkin. Muhimi, shoir folklordan ta’sirlanish bilan che-
garalanmaydi, balki xalq og‘zaki poetik ijodi yutuqlari 
yordamida o‘z maqsadini ravshanroq ifodalashga eri-
shadi. Ilgari surgan g‘oyasining she’rxonga chuqurroq 
singishini ta’minlashga harakat qiladi va bunga erisha-
di ham. Folklor ta’sirida she’rlarda milliylik, xalqchillik 
kuchaygani, badiiyat yuksalgani e’tirofga loyiq. 
1
Abdurauf Fitrat. Adabiyot qoidalari. Kitobda: Sharq mumtoz poetikasi. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 
2008. 351-bet.
2
Usmon Azim. Saylanma. Balladalar. – Toshkent: Sharq, 1995. 252-bet.
3
Imomov K. O‘zbek xalq ertaklari. Kitobda: O‘zbek folklorining epik janrlari. O‘zbek xalq ijodi bo‘yicha tadqiqotlar. 7-kitob. – Toshkent: Fan, 
1981. 83-bet.
4
Usmon Azim. Saylanma. Balladalar. – Toshkent: Sharq, 1995. 253-bet. 
5
O‘sha manba. 254-bet.
6
Sarimsoqov B. Epik janrlar diffuz
iyasi. Kitobda: O‘zbek folklorining epik janrlari. – Toshkent: Fan, 1981. 139-bet. 

---

34
e-mail: [e-mail]
Tadqiqotlar