Anguage and literature
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kalit so‘zlar: frazeologizm, fraze - ma, ibora, leksema, leksik negiz. Аннотация.
- Ключевые слова: фразеоло- гизм,фразема,сопоставление,лек- сема,основалексемы. Annotation.
|
Mansurbek BABADJANOV,
Qoraqalpoq davlat universiteti tadqiqotchisi O‘ZBEKCHA FRAZEMALARNING QORAQALPOQ TILIDA LEKSEMALAR BILAN IFODALANISHI Annotatsiya . Maqolada o‘zbekcha frazemalarning qoraqalpoq tilida lek - sema bilan ifodalanishi R.Fayziyning “Hazrati inson” va P.Qodirovning “Yul - duzli tunlar” asarlari misolida tahlil etil - gan. Kalit so‘zlar: frazeologizm, fraze - ma, ibora, leksema, leksik negiz. Аннотация. Встатьенаприме- репроизведенийП.Кадирова“Звёзд- ные ночи” и Р.Файзи “Его величе- ство человек” про анализировано сопоставлениеузбекскихфраземс лексемамивкаракалпакскомязыке. Ключевые слова: фразеоло- гизм,фразема,сопоставление,лек- сема,основалексемы. Annotation. The article on the ex - ample of R. Fayzi’s “His Majesty the Man” and P. Kadirov’s novel “Starry Nights” analyses the compazison of Uzbek phrasemes with lexseme in Karakalpak language. Key words: phraseology, phrasem, phrase, lexeme, base of lexeme. gәpetipqaldы” [4: 18]. Gәp etio‘ qoraqalpoq tilida biror narsa haqida gaplashish ma’nosini ifodalaydi. Demak, tarjimon og‘iz ochmoq frazemasini leksema bilan berib ma’noni to‘g‘ri ifodalashga erishgan. Asarda ko‘nglidan o‘tkazmoq frazemasi ma’lum bir muddat fikrlamoq ma’nosida ishlatilgan: “Nechun urushga jo‘namadi, deb tushundi-yov gapini”, – deya ko‘nglidano‘tkazdi-daortiqchacho‘zmadi” [2: 7]. Tarji- mon ushbu matnni “Neushыnurыsqabarmay,jүrdep tүsindi-ao‘ gәpimdi”, – dep oyladы da, artыqsha soz- badы” [4: 5] tarzida tarjima qilgan. Ko‘rinib turibdiki, o‘zbekcha frazema qoraqal- poq tiliga leksema bilan oyladы shaklida o‘girilgan va frazemadagi emotsional-ekspressivlik qoraqalpoqcha- da o‘z ifodasini topmagan. O‘zbek tilidagi ko‘nglidan o‘tkazmoq frazemasi esa qoraqalpoq tilida yo‘q. Rahmat Fayziy o‘z asarida ko‘nglidan o‘tkazmoq frazemasini asarda yana bir o‘rinda qo‘llagan: “Nahotki shu qizdan shuncha ishlar kelsa?..” – deb ko‘nglidan o‘tkazib turganida, tik turib choy uzatayotgan Salima oldiga keldi” [3: 11]. Bu frazema o‘rnida qoraqalpoq tilidagi tarjima- da o‘ylamoq leksemasi ishlatilgan: “Qalayыnsha usы qыzdiңqolыnansonshaislerkelipjүr?..–depoylanыp otыrg‘anыnda,Salimakelip,bayag‘idayjilыo‘amenen keseuzattы” [4: 8]. Demak, tarjimon har ikki matnda ham ko‘nglidan o‘tkazmoq frazemasi o‘rnida o‘ylamoq leksemasini ishlatgan. O‘ylamoq leksemasi o‘zbekcha frazema ma’nosini aynan ifodalay olmasa ham, ma’no bir qadar yaqin. Shunday misollarni P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani va uning qoraqalpoqcha tarjimasida ham ku- zatish mumkin. Masalan: “Bu yerda qolgan soqchilar qanchalik ko‘p o‘ljalardan mahrum bo‘layotganlarini manashutovushlardanpayqab,ich-etlariniyebo‘tirar edilar” [6: 140] parchasidagi mahrum bo‘lmoq iborasi “biror narsadan (o‘ljadan) quruq qolmoq” ma’nosida qo‘llangan bo‘lib, mutarjim ushbu iborani qoraqalpoq- 40 e-mail: til_adabiyot@umail.uz Tadqiqotlar chaga qolg‘onlыqlarыn leksemasi vositasida o‘giradi: “Buljerdeqalg‘ansaqshыlarqanshalыqoljalardanqal- g‘anlыqlarыn mine usы dao‘ыslarыnan abaylap, ish- leriniytjыrtqandaybolыp,tislenipotыr...” [7: 147] Tar- jimada qolg‘onlыqlarыn leksemasi bilan ibora ma’nosi ochib berilgan, deyish mumkin, biroq jumla mazmuni- dagi jozibadorlik, ta’sirchanlik kamaygan, xalqona ifoda xiralashgan. Navbatdagi jumlada ham leksema bilan tarjima qi- lingan frazemaga e’tiboringizni jalb qilamiz: “Shayboniy- xon uning bevalik hayotiga issiq jon bo‘lib kirib kelishi ko‘zoldidagavdalandi-yu,qalamniqo‘ligaolib,xonga javob yozishga kirishdi” [6: 195]. Ushbu ibora “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da “kimni yoki nimani tasavvu- rida gavdalantirmoq” deb izohlangan. Tarjimon ushbu jumlani o‘girishda ham leksemadan foydalanadi: “Shay - baniyxanonыңtulөmirin,gulөmirgeaynaldыratugыn- day bolыp sezildi de, qәlemin qolыna alыp, xang‘a juo‘apjazыug‘akiristы” [6: 179]. Asar tarjima qilingan davrda ushbu iboraning qoraqalpoqcha varianti yo‘q bo‘lgan bo‘lsa ham, bugungi kunda Q.Paxratdinov hamda Q.Bekniyazovlar muallifligida 2018-yilda nashr qilingan “Qaraqalpaq tiliniң frazeologizmler sѳzligi”da kөz aldыna keltirdi frazemasi “oyladы, esledi, qыyal etti” [1: 94] ma’nolarida qayd etilgan. Shu jumlada yana bir muallif tomonidan qo‘llangan issiq jon bo‘lib kirmoq ijodiy iborasiga ko‘zimiz tushadi. Tarjimonning ham mohirlik bilan ushbu jumladagi iborani gulөmirge aynaldыruo‘ muqobili bilan o‘girishi har ikkala ijodkor- ning ham o‘z ishiga sidqidildan yondashganligidan da- lolat beradi. Garchi ushbu frazemalar har ikki tilning frazeologik lug‘atlarida qayd qilinmagan bo‘lsa-da, bu orqali asarlarning ta’sirli chiqishi, ma’no nozikliklarini ochib berish, emotsional-bo‘yoqdorlikni ta’minlashda muhim bo‘lgan, deyish mumkin. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, frazemalar- ni tarjima qilish uchun tarjimondan katta lug‘aviy zaxira, filologik sezgi talab etiladi. Bunda tarjimada ham fraze - ma bilan berilishi lozimki, frazemadagi ijobiy va salbiy baholar leksemadagi ijobiy va salbiy baholardan ortiq bo‘ladi. Demak, leksemalar orqali frazemalar ma’nosini qisman to‘g‘ri ifodalash mumkin, ammo bunda emot- sionallik, obrazlilik va xalqona ifoda xiralashadi. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|