Antik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o'g'li) olamga dovrug' taratgan jahongir hukmdorlardandir

Kvint Kursiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk Iskandarning tarixi» nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag va Iskandar Zulkarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan.
Kvint Kursiy Rufning mazkur asarida O’rta Osiyoning Iskandar Zulkarnayn qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Ushbu mavzuni o’rganishda me’yoriy hujjatlar, gazeta nashrlari ilmiy adabiyotlar va dala tadqiqoti materiallaridan foydalanildi.
«Buyuk Iskandarning tarixi» 1841 yili Myutzel, 1867 yili T. Nyoldeke va 1885 yili Fogel tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C. Sokolov taxriri ostida chop etilgan (M., 1963 y.).⁴


I.bob. Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari. Baqtriya,Sug’d va Ustrushona bosqini.
1.1. Maroqanda - Samarqand ning bosib olinishi.
Antik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o'g'li) olamga dovrug' taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo, Arabiston hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab, o'sha joylarda o'z hukmronligini o'rnatgan Iskandar mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy Mesopotomiya) bo'lgan jangda Eron qo'shinlarini engadi. Eron podshohi Doro III Iskandardan uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga qochadi. U erda esa Baqtriya satrapi Bess tomonidan o'ldiriladi. Tez orada Iskandar qo'shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra (hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn, Drapsak singari mustahkam qal'alarni egallaydi. Ko'p o'tmay Bess qo'lga olinib, qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi Iskandar qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik bitimi imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329 yilda Oks (Amu) daryosi sohiliga etib kelgan Yunon qo'shinlari bu azim daryodan o'tish uchun kema topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q edi. Shuning uchun askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib, bor Askar olti kun deganda daryodan o’tib oldilar va Navtaka (hozirgi Qashqadaryoning Kesh-Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar. Navtaka bosqinidan to’rt kun o’tib Yunon qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini Sug'diyona paytaxti - Marokanda (Samarqand)ga qaratishdi.⁵
Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar qo`shinlari Oks — Amudaryodan o`ta boshladi. Pishqirib oqayotgan daryo ularning sollarini surib ketardi, gupsarlarni bir-biriga ulab turgan qayishlar uzilardi. Somon to`ldirilgan gupsarlar suvga botib ketardi. Hurkib ketgan otlar tizginlarini uzib, o`zlarini suvga otishar va qirg`oq tomon suzib ketishardi.<sup>6</sup>
Iskandar qo`shinlarining bir qismi g`arq bo`ladi. Olti kun deganda ular kechuvdan o`tib bo`ladilar. Yana So`g`diyonaga yetguncha ancha tog`-u toshdan oshish kerak edi. Ular yo`1 yurib, Navtaka (Nautaka) viloyatiga yetadilar. U Qashqadaryo vodiysining sharqida joylashgan edi. Iskandar Navtakadagi qo`rg`onlarni egallab, Maroqandaga shoshiladi. Bu vaqtda shahar yetmish stadiy uzunlikdagi mustahkam devor bilan o’ralgan edi. Shahar arki Yana bir mustahkam devor Bilan o’ralgan edi.Shunga qaramay yunon-lar shaharni egalladilar va uni ayovsiz talon-toroj qildilar. Tevarak-atrofdagi qishloqlarni ham talab, keyin yoqib yubor-dilar.
U qo`shinlarining bir qismini qoldirib, o`zi asosiy kuchlar bilan Sirdaryo qirg`oqlari sari ketadi. Iskandar u yerdagi Kurushkat (Kiropolis) shahrini egallamoqchi edi. Rivoyatga ko`ra, bu shaharga qadimgi fors shohi Kir II asos solgan.
Rim olimi Kurtsiy Rufning ma'lumot berishicha, Iskandar armiyasi Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg'ol etgan va «shaharda o'zlarining garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib», so'ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar.
O'shanda Iskandar Zul-qarnayn So'g'diyonada yana yettita shaharni bosib oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog'larida bo'lib, Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo'ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o'ldirdilar.
Shu yerda Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi. Iskandar ham ular bilan sulh tuzish uchun o'z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa Iskandar Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli, skiflarning turmush tarzi, din-e'tiqodi, fe'l-atvori, askarlarining umumiy soni va qanday qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi. Iskandar Zulqarnayn o'sha Tanais bo'yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir shahar qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo'jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu shahar Iskandar uchun skiflarga qarshi urush olib borishda tayanch bo'lib xizmat qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga qilmoqchi bo'lgan yurishi amalga oshmay qoldi. So'g'diyonada katta qo'zg'olon ko'tarilganligi va ularga ergashib baqtriyaliklar ham qo'z­g'olon ko'targanliklari haqida bir-biridan tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Iskandar Zulqarnayn endi Aleksandriya Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo'lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor bilan o'ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro'parasiga kelib, uni qattiq o'qqa tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan chiqib, o'z mustaqilligini qo'lga kiritib oldi. Iskandar esa ikki o't orasida: bir tomondan mustaqilligini qo'lga kiritib olgan Baqtriya bilan qo'zg'olon ko'targan So'g'di-yona, ikkinchi tarafdan yunon askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta talafotlar yetkazib turgan saklar orasida qolgandi. Yarador bo'lib qolgan, sogiig'i borgan sari yomonlashib borayotgan Iskandar Zulqarnayn buning oqibatidan qo'rqardi. Ushbu bosqinchilarga qarshi iste'dodli harbiy rahbar, so'g'dlik Spitamen boshchiligida baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo'shilib qo'zg'olon ko'tar-dilar.⁷