Aparan yol kimi
DÜNYA SİVİLİZASİYASI KONTEKSTİNDƏ
Yüklə 9,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DÜNYA SİVİLİZASİYASI KONTEKSTİNDƏ
AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ ( "Müasir Azərbycan : dil, ədəbiyyat və cəmiyyət" Paris, 27-28 may 2004-cü il) Çoxminillik təkamül ərzində ruhi mədəniyyət sosial inkişafın universal əsası və bəşəriyyətin mənəvi və intellektual tərəqqisinin kompleks gücünə çevrilmişdir. O, informasiyalı və etik qlobal birliyin formalaşma səviyyəsi , sürətinə, istehsal və istehlakına, xalqların tarixi məsuliyyətinə, siyasət, idarəetmə, sülh mədəniyyəti və beynəlxalq münasibətlərinə böyük təsir göstərmişdir. Mədəni mübadilə və qarşılıqlı zənginləşmə xalqların sosial-mədəni inkişaf təcrübəsinin, dünya mədəniyyəti tarixi qanunauyğunluqları üzrə biliklərin öyrənilib, yaradıcı istifadə edilməsi qloballaşma şəraitində transnasional nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Azərbaycan - dünya sivilizasiyasının ən qədim mərkəzlərindən biridir. Azərbaycan xalqı öz kökləri ilə bəşəri düşüncə və yaradıcı həyat fəaliyyətinin minillik dərinliklərinə, ilkin sivilizasiya epoxasından qabaqkı arxaik dövrə gedən zəngin ruhi və maddi mədəniyyət yaratmışdır. Dünya mədəniyyətinin, müəyyən zaman daxilində mədəniyyətlərin yaranması və bir-birini əvəz etməsi qanunauyğunluqlarına əsasən, sivilizasiyanın əsasını qoyan ilk dövlətlərdən başlayaraq azərbaycan mədəniyyətinin inkişafinı üç dövrə və ya pilləyə ayırmaq olar. 336 Fuad Məmmədov Kulturologiva effektivli haval va faalivvata aparan yol Birinci - b.e.ə. XI əsrdən b.e. III əsrə qədər Manna, Midiya, Atropatena və Albaniya antik dövlətlər çərçivəsi daxilində mədəni inkişaf dövrü. İkinci - III-X1 əsrlərdə əvvəl İranın Sasani, sonra isə, Ərəb Xəlifəliyi və Səlcuq imperiyası daxilində feodal mədəniyyətinin formalaşması ilə əlaqədardır. Bu, antik zərdüşt- midiya və ellin quldarlıq mədəniyyətindən monoteist xristian və islam feodal mədəniyyətinə keçid dövrüdür. Üçüncü - XII-XVI əsrləri əhatə edən Azərbaycan İntibahı adını almış, yeni feodal azərbaycan mədəniyyətinin təsdiqi və çiçəklənməsi dövrüdür. Dördüncü - XVIII əsrdə başlanan feodal dövrdən Yeni Dövr innovasiyalı azərbaycan mədəniyyhətinə tədrici keçidlə şərtlənir. Beşinci - XX əsrin 1918-1920- ci illərində “birinci respublika “adlanan, Azərbaycan Demokratik Respublikasında demokratik siyasi mədəniyyətin təşəkkülü və inkiişafi dövrü. Altıncı - XX əsrin 1920- 1990- cı illərini əhatə edən, tarixdə “ikinci respublika” adlanan, azərbaycan mədəniyyətinin totalitar sovet dövrü. Yeddinci - “üçüncü respublika” adlanan, müasir azərbaycan mədəniyyətinin demokratikləşdirilmə və modemləşdirilməsinə keçid dövrü. Bu dövr 1991- ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının dünyəvi demokratik cəmiyyət və hüquqi dövlət elan edilməsi ilə başlayır. Beləliklə, azərbaycan xalqının sosial mədəniyyəti çoxəsrlik tarixə malikdir. Onda, hələ qədim dövrlərdən, demokratik mədəniyyətin elementləri, təbiət və cəmiyyətin dəyişdirilməsinə, insanın özünü təkmilləşdirməsinə istiqamətlənmə təzahür olunur. Tərəqqipərvər təfəkkür və azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqipərvər tendensiyaları zərdüştlük, məzdəkilik, hürufilik, azərbaycan İntibahı və Maarifində müxtəlif forma və səviyyələrdə əks olunurdu. Orta əsrlərdə azərbaycan xalqının ruhi mədəniyyətinin humanistləşdirilməsi və tərəqqipərvər inkişafı Nizami Gəncəvi, Bəhmənyar əl-Azərbaycani, Xaqani Şirvani, Əbül Həsən Şirvani, Səfıəddin Urməvi, Əcəmi Naxçıvani, Qətran Təbrizi, Mahmud Şəbüstəri. Nəsirəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və digər alim, mütəfəkkir və şairlərin adı ilə bağlıdır. Onlardan bəziləri nəinki vətəndə, eləcə də dünya mədəniyyəti tarixində şərəfli yer tutmuşlar. 337 Ku»d Mammodo» KuUurologiva effcktivli həyal v» faalivvotj aparaırvol Yeni Dövrdə azərbaycan maarifçilərindən - A.Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Kazım Bəy, M.F.Axundov, Həsənbəy Zərdabi və digərləri azərbaycan xalqının tərəqqipərvər nailiyyətləri ilə avropa və rusiya mədəni dəyərlərinin sintezi yolu ilə mədəni islahatlar keçirməyə can atırdılar. Onlar azadlıq, tərəqqi, səadətə gedən düzgün yol axtarışında azərbaycan xalqına yardım edərək, feodal mədəniyyətdən demokratik mədəniyyətə inqilabi keçidə yardım edirdilər. Əgər XII-XV1 əsrlərdə Azərbaycanda maarifçiliyin əsasını qoyan mədəni İntibah müşahidə olunurdusa, XIX əsrdə burada mədəni inqilab baş verdi. Çoxəsrlik antik, orta əsr asiya və avropa - zərdüşt-midiya, ellinistik, alban-xristian, islam və türk mədəniyyətləri Yeni Dövrün qərbi-avropa və rus mədəniyyəti novasiyalan ilə zənginləşərək, özünəməxsus azərbaycan mədəniyyəti yaradıldı. Ənənəvi feodal azərbaycan mədəniyyəti novasiyalı inkişaf pilləsinə qədəm qoydu. Avropa İntibahı, elmi, iqtisadi və sosial inqilablar ruhu, Avropa universitet təhsilinin çoxəsrlik ənənələri azərbaycan mədəniyyətinin inkişafina tərəqqipərvər təsir göstərərək, onun keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymasına yardım etdi. Azərbaycanda kitab nəşri yarandı, dövri mətbuat inkişaf etməyə başladı, xalqın maariflənməsinin pozitiv prosesi başladı. XIX və XX əsrlərdə azərbaycan ruhi mədəniyyətinin inkişafının demokratik mahiyyət daşıması onun səciyyəvi cəhəti idi. Bu, özünü həm milli şüurun formalaşmasında, həm milli maarifçiliyin və mədəni-maarif cəmiyyətlərinin, ədəbiyyat və milli incəsənətin - teatr, musiqi, təsviri incəsənətin təşəkkülündə öz əksini tapırdı. XIX əsrin sonunda Azərbaycanda demokratik mətbuat, milli teatr, xalq təhsili və maarifin yeni forması yarandı, milli dramaturgiya və jurnalistikanın əsası qoyuldu, azərbaycan xalqının yaradıcı qüvvəsinin azad edilməsinə yardımçı olan mühəndis işinin, ictimai, texniki və təbiət elmlərinin öyrənilməsi, onun sosial-mədəni potensialının artması sahəsində müəyyən addımlar atılmışdı. Azərbaycan müsəlman Şərqində tərəqqipərvər demokratik ideyaların fəal genişləndiyi sosial- mədəni tərəqqinin dayağına çevrildi. Keçmiş yüzilliklərin mədəni nailiyyətlərinə istinad edən azərbaycan xalqı, XX əsrdə də öz inkişafında müəyyən uğur qazandı. 1918-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, parlamentarizm prinsipləri 338 Fuad Moromadot KuUurologiya cffcHivli havat ta foalivvaı» aparan yol və ilk Demokratik Respublika təsdiq olundu. Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması ənənəvi azərbaycan mədəniyyəti novasiyalı inkişafının yeni mərhələsinin təməlini qoydu. Siyasi tarixin bütün çətinliklərinə baxmayaraq, XX əsrdə azərbaycan mədəniyyətinin nailiyyətləri Azərbaycan milli mədəniyyətinin fəxri olan görkəmli alim, filosof, yazıçı, şair, ictimai xadim, rəssam, heykəltaraş, bəstəkarlar və ifaçılar tərəfindən zənginləşdirilib, artırıldı. Onların arasında - M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Əhməd Ağa oğlu, Ə.Hüseynzadə, Ə.Cavad, M.Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, F.Xoyski, N.Nərimanov, C.Cabbarlı, H.Cavid, Ü.Hacıbəyov, M.Mirqasımov, Y.Məmmədəliyev, M.Useynov, M.Maqomayev, Q.Qarayev, F.əmirov, T.Quliyev, Niyazi. A.Məlikov, C.Qaryağdıoğlu, R.Behbudov, S.Bəhlulzadə, M.Abdullayev. T.Salahov, F.Əbdülrəhmanov, T.Nərimanbəyov və xalqın sosial mədəniyyətinə layiqli töhfələr vermiş bir çoxları var. Bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasının xalqı gələcəyə inamla baxır. Bu inam azərbaycanda insani və milli inkişafin, rifahın və sülhün universal əsası olan yüksək ruhi mədəniyyətin inkişafina verilən əhəmiyyətlə bağlıdır. Azərbaycan xalqının mədəni irsinin qorunması və təbliğ olunması, eləcə də milli mədəniyyətin modernləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi, beynəlxalq sosial- mədəni və iqtisadi əməkdaşlığın inkişafi ilə əlaqədar fəaliyyət Azərbaycanın mədəni siyasətində mühüm yer tutur. Bu modernləşdirmənin əsasını hələ XX əsrdə Fransada və digər avropa ölkələrində, eləcə də Rusiyada təhsil almış Azərbaycan tərəqqipərvər ziyalılarından Əhmədbəy Ağayev, Əlibəy Hüseynzadə, Məmmədəmin Rəsulzadə və bir çox başqalan qoymuşdular. Bu maarifçilərin yaradıcı təfəkkürü və qurucu fəaliyyəti azərbaycan milli mədəniyyətini qərbi avropa mədəniyyətinin tərəqqipərvər nailiyyətləri və təcrübəsinin yaradıcı istifadəsi əsasında modernləşdirilməsi ideyalarının praktik olaraq həyata keçirilməsi işinə xidmət edirdi. Bu ənənələr demokratik cəmiyyət və hüquqi dövlət quran müstəqil Azərbaycan Respublikası - “üçüncü respublika” şəraitində də uğurla davam və inkişaf etdirilir. Həyat fəaliyyətinin tərəqqipərvər sosial texnologiyalarına keçidi nəzərdə tutan müasir azərbaycan cəmiyyəti postsovet mədəniyyətinin davamlı olaraq demokratik mədəniyyətə transformasiyası ilə 339 Nad M»Pim? səciyyələnir. Bu, siyasi baxımdan - hakimiyyətin bölüşdürülməsi, insanın azad seçimi, hüquq və azadlıqlarının inkişafi, qanunun aliliyinin təsdiqi, demokratiyanın siyasi institutlarının dərinləşib, genişlənməsidir. Sosial-iqtisadi baxımdan - bazar iqtisadiyyatının rəqabətəqabil inkişafına istiqamətlənmiş islahatların davamı və dərinləşdirilməsi, xalqın rifahı və həyat keyfiyyətinin yüksəlməsidir. Sosial-mədəni baxımdan - milli-mədəni dəyərlərin dirçəldilməsi, onların ddemokratik mədəni dəyərlərlə sintezi, yeni demokratik etika, ideal və liberal dəyərlərin təsdiqidir. Demokratik ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların yardımı ilə həyata keçirilən inkişaf prosesləri əsasında milli mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi, sağlam milli ideyanın təsdiqi, intellektual, etik, hüquqi, informasiya və idarəetmə mədəniyyətinin prioritet inkişafı durur. Vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyətinin formalaşdınlmasma, korrupsiya və yoxsulluqla mübarizəyə, iqtisadi inkişafa, ətraf mühitin qorunmasına, ekoloji təhlükəsizliyin əldə edilməsinə ciddi fikir verilir. Qadın, uşaq və gənclərin gender mədəniyyəti, fiziki mədəniyyət və idman, sağlamlığın qorunması və vətəndaşların sosial müdafiəsi, sülh mədəniyyəti və beynəlxalq əməkdaşlıq fəaliyyətin prioritet istiqamətlərinə aiddir. Azərbaycanda demokratiyanın qeyri-hökumət təşkilatlan, bələdiyyə və icma institutlan fəal inkişaf edir. Azərbaycanın sosial-mədəni siyasəti ölkə vətəndaşlannın bilik, bacanq, mütəşəkkillik, mənəviyyatlılıq və yaradıcı fəaliyyətinə gündən-günə daha artıq istiqamətlənir. Mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi prosesi şəxsiyyət, ailə, kollektiv və bütövlükdə cəmiyyət səviyyəsində apanlır. Demokratik mədəniyyətdə sosial mühitin formalaşdınlması strategiyalan təbii-coğrafi mühitin, millətin bioloji kodunun, tarixi şəraitin və mədəni mübadilə imkanlanndan düzgün istifadə etmənin nəzərə alınması əsasında həyata keçirilir. Təhsilin, elm və incəsənətin, yeni rəqabətəqabil istehsal və informasiya texnologiyaların işlənməsi və istifadəsinə mühüm əhəmiyyət verilir. Avropa Şurasının üzvü olan respublika, demokratiya , sülh və tərəqqi yolu ilə inamlı addımlarla irəliləyir. Bu gün azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına yardım göstərən avropa ölkələri içərisində 340 Ni»d K ullurologiva cffe k livli haya! va faaliyy.ua aparan vol Fransanın da olması ürəkaçan haldır. Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olması, BMT, YUNESKO, ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatlarla, dünyanın demokratik ölkələri ilə fəal əməkdaşlığı xalqımızın ruhi və maddi inkişafı üçün yeni imkanlar açmışdır. Azərbaycanın böyüklərə hörmət, sədaqət, dözümlülük, uşağa sevgi, qonaqpərvərlik və dini dözümlülük bu gün avropa mədəniyyətinin mədəni dəyərləri - şəxsiyyətə hörmət, məsuliyyət, doğruculluq, intellektual mədəniyyətin prioriteti və insan və onu əhatə edən dünyanın innovativ dəyişdirilməsi uğrunda mübarizəsi ilə zənginləşir. Azərbaycan xalqının sosial-mədəni və siyasi həyatında demokratik mədəniyyətin - insanın hüquq və azadlıqları, qanunun aliliyi, bazar iqtisadiyyatı, gender mədəniyyəti, azərbaycan xalqının yaradıcı fəaliyyəti, tərəqqipərvər inkişafı, eləcə də yaradıcı sərbəstliyi üçün geniş imkanlar açan vətəndaş cəmiyyəti özünüidarəsi kimi dəyərləri öz təsdiqini tapır. Bu dəyərlərin azərbaycan milli mədəniyyətinə ardıcıl inteqrasiyası ölkəmizin sülh zonası olan , demokratik dünyaya stabil inkişafa və sosial tərəqqiyə harmonik daxil olmasına yardım edir. Mədəni insan həyatının əsas tələbatı və daxili motivasiyalanndan biri şəxsiyyətin özünütəkmilləşməsidir. Bu motivasiyadan çıxış edərək, hər bir mədəni insan bu gün dünənkindən, sabah isə bu günkündən daha yaxşı olmağa can atmalıdır. Bu zaman insanın mədəni inkişafı intellektual, mənəvi və fiziki mədəniyyətdən ibarət üç səviyyədə həyata keçirilməlidir. Qeyd edək ki, bütöv cəmiyyətin sosial-mədəni inkişaf prosesi məhz bu üç səviyyədə baş verir. O, özündə intellektual və mənəvi yaradıcı fəaliyyəti, eləcə də sosial mədəniyyətin “tikinti materialı” , cəmiyyətin sosial kapitalı olan, fiziki mədəniyyəti əks etdirir. Bizə elə gəlir ki, əgər bu kulturoloji yanaşma milli və dini sərhədlərdən asılı olmadan planetin hər bir adamının fəlsəfi həyat norması və etik qlobal idarəetmənin başlanğıc prinsipi olarsa, bəşəriyyət üçüncü minillikdə humanizmə istiqamətlənən sivilizasiya quruculuğunda real uğurlar qazana bilər. Bütün dünyada demokratiya mədəniyyəti və vətəndaş cəmiyyətinin coğrafi sərhədlərinin genişklənməsi etik və sosial dünya birliyinin formalaşması xalqın daha uğurlu gələcəyinin alternativi olmayan yoludur. Bu yolun uğuru çox halda, dünya sivilizasiyasi 341 Ewd Мишдика Kulturologiva effektivli havat va faalivval» aparan vol çərçivəsində Şərq və Qərb mədəniyyətinin harmonizasiyasma istiqamətlənmiş məhsuldar dialoqundan çox asılıdır. Belə bir dialoqun əsas prinsipi humanist mədəniyyətin insan dəyərlərinin prioriteti - insanların ümumi maraqlarını ifadə edən həyati, sülh, inkişaf və səadət dəyərləri olmalıdır. Bu gün müasir Azərbaycan xalqı və ziyalılar insanın həyat fəaliyyətinin universal əsası və hərəkətverici qüvvəsi olan ruhi mədəniyyətə fundamental əhəmiyyət verən bu yanaşmadan çıxış edir. Respublikada sülh mədəniyyəti və əməkdaşlıq, qarşılıqlı anlaşma, dialektik dəyişən dünyada davamlı inkişaf naminə mədəniyyətlərin dialoq və harmonizasiyasının təsdiqinə mühüm əhəmiyyət verilir. Digər sivil xalqlar kimi, biz bu seçimə sadiq qalaraq, bəşəriyyətin bu tarixi missiyasımn həyata keçirilməsinə öz töhvələrimizi vermək əzmindəyik. Biz demokratik mədəniyyətinn prinsip və dəyərlərindən şıxış edərək, sülh və davamlı inkişaf naminə bütün ölkələrlə mədəni, iqtisadi və siyasi əməkdaşlığı genişləndirmək və möhkəmləndirməyə can atırıq. Tərəqqipərvər mədəniyyətə və mədəni yeniliklərə həssaslıq bizə gələcəyin pozitiv obrazını düzgün görməyimizə, qloballaşma və müasir sivilizasiyanın informasiyalı cəmiyyətə doğru hərəkəti şəraitində düzgün milli təfəkkür və davranışımıza ümid yaradır. Yeni yüzillikdə azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf perspektivləri, qloballaşmanın obyektiv tələblərinə cavab verən modernləşmə və innovativ demokratik islahat problemlərinə kulturoloji yanaşma ilə daha çox bağlıdır. Bu, həm azərbaycan cəmiyyəti tərəfindən öz milli- mədəni xüsusiyyətlərinin saxlanmasını, həm də, həyat fəaliyyətinin tərəqqipərvər fəlsəfə və texnologiyaları olan demokratik mədəniyyətin tarixi üstünlüklərini göstərən müasir demokratik dünyaya davamlı harmonik inteqrasiyasım nəzərdə tutur. Yüklə 9,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|