AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§6.İqtisadi inkişaf modelləri
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2. Elmi- texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin geniş miqyasda istehsalat tətbiqi.
- 4. Qlobal beynəlmilləşmə və iqtisadi inkişaf
- IV FƏSİL. YARADICILIQ, TƏŞƏBBÜSKARLIQ VƏ
|
§6.İqtisadi inkişaf modelləri
Hər bir ölkə öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək istəsə də sonda müxtəilf nəticələr əldə edilir. Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən ölkələrin iqtisadi inkişafının amil və şərtlərinin dərindən öyrənilməsi göstərir ki, bu məsələnin həllində qəbul edilmiş iqtisadi inkişaf modelləri həlledici rol oynaya bilər. Mülkiyyətin müxtəlif formalarının fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə də inkişaf modelləri müxtəlif olur.
Rusiya Federasiyasının İqtisad Elmləri və Sahibkarlıq fəaliyyəti akademiyasının akademiki V.M.Kudrovun yazdığı “Dünya iqtisadiyyatı” dərsliyində kapitalist iqtisadiyyatının beş tipik modeli verilir. Onun gəldiyi nəticəyə görə birinci model ABŞ-da istifadə edilən modeldir. Bu model özünütənzimləyən bazar mexaniziminə malik, dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisi azlıq təşkil edən və məhsul istehsalı və xidmət göstərilməsi prosesinə dövlətin müdaxiləsi zəif olan iqtisadiyyata əsaslanan modeldir. Modelin əsas üstünlüklərinə dəyişilən bazar konyukturasına tez uyğunlaşa bilən nəhəng uyuşqan iqtisadi mexanizmin olması və kapitalın daha sərfəli şəkildə istifadə edilməsi sahəsində geniş imkanları ilə şərtləşən yüksək səviyyəli innovasiyaya istiqamətləndirilmiş sahibkarlıq aktivliyidir. Məhsuldar qüvvələrin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyi, daxili və xarici bazarın həcminin böyük olduğu və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksək olması şəraitində bu model daha da səmərəli olur.
Almaniyada, İsveçdə və Fransada formalaşdırılıb. Bu model dünyada sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı adı altında məşhurdur. Modeli xarakterizə edən əlamətlərə dövlətin milli bazar təsərrüfatına aktiv təsir göstərməsi, güclü sosial təminatlılıq, ÜMM-də dövlət mülkiyyətinin xüsusi çəkisinin çoxluğu daxildir. Bu modelin yüksək və səmərəli nəticə verməsi üçün əmək və və kapital arasında çox ciddi balans saxlanılmalıdır. Bu cür balans təmin edilmədikdə modelin səmərəsi azala bilər.Bundan başqa, ikinci modelin uyuşqanlığı nisbətən aşağıdır və iqtisadi konyukturaya zəif köklənir.
Bazar iqtisadiyyatının üçüncü modeli Yapon modeli adlanır. Onun əsas xüsusiyyətlərinə milli məqsədlərin əldə edilməsi xatirinə əməyin, kapitalın və dövlətin (həmkarların,sənayeçilərin, maliyyəçilərin və dövlətin)dəqiq və səmərəli qarşılıqlı əlaqəsi, istehsalda kollektivlik və patriotluq, insan amilinə güclü arxalanmaq daxildir. Bu model Cənubi-Şərqi Asiyada və Uzaq Şərqdə və xüsusilə də Asiyanın cavan “pələngləri” adlanan Hon-Konqun , Sinqapurun,Tayvanın, Cənubi Koreyanın iqtisadi inkişaf təcrübələrində geniş yayılmışdır. Dördüncü model Latın Amerikasının modeli adlanır ki, bunun da əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərinə dövlətin iqtisadiyyata güclü və heç də həmişə savadlı olmayan birbaşa müdaxiləsi, təsərrüfat əlaqələri də daxil olmaqla cəmiyyətin kriminallaşması və korrupsiya, istehsalın təbii resusrlara, ucuz işçi qüvvəsinə və qabaqcıl ölkələrin irəli sürdükləri tələblərin ilk növbədə yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan istiqamətlərə yönəldilməsi daxildir.
Kapitalist iqtisadiyyatının beşinci modeli – Afrika modeli adlanır. Bu modelin əsasını mülkiyyətin müxtəlif formada olması və bazar münasibətləri təşkil edir. Bu modeli istifadə edən Afrika ölkələrində hər şeydən əvvəl savadsızlıq və hətta istər müəssisə və firmalar miqyasında və istərsə də bütövlükdə dövlət səviyyəsində təsərrüfat proseslərinin idarə edilməsi və tənzimlənməsində acizlik gözə dəyir. Hiss olunur ki, inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin köməyi olmasa onlar özlərinin müasir iqtisadiyyatını qurmaqda çətinlik çəkirlər.Afrika iqtisadi modelinin xarakterik cəhətlərinə ixtisassız əməyin israfçılıqla istismarı, “yuxarıları”n güc işlətmə üsulları ilə əməyə və istehsala birbaşa müdaxiləsi , əmək münasibətlərinin və demokratiyanın inkişaf etməməsi, həddinnən aşağı səmərəlik və s. daxildir.
Müasir dünya iqtisadiyyatının indiki durumu müxtəlif amil və şərtlərin təsiri altında formalaşmışdır. Onların içərisində konkret bir dövlətin və dövlətlərqrupunun təsiri heç də az əhəmiyyət kəsb etm əmişdir. Dövlətin hansı üsullarla idarə edilməsi, onun sosial-iqtisadi vəziyyəti, demokratiyaya, insan amilinə, korrupsiyaya, istehsal-alət və vasitələrinə olan münasibəti və bu kimi cəmiyyətin bir dövlət daxilində idarə rdilməsilə baglı digər məsələlər dövlətin öz iqtisadiyyatına təsir göstərdiyi kimi dünya iqtisadiyyatına da güclü təsir göstərmişdir. Bu deyilənlərə parlaq misal keçmiş SSRİ dövləti ola bilər. 1917-ci i0ldə Rusiyada baş verən məlum inqilab ölkənin sosial-iqtisadi simasını dəyişdi, onu dünya iqtisadiyyatından demək olar ki, təcrid etdi. Bütövlükdə bu dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi. 70 ildən də çox bir dövrdə əsasən subyektiv mühakimələr əsasında yaradılmış və subyektiv əsasda şəxsiyyətə pərəstiş mövqeyindən idarə olunan SSRİ adl
anan bir nəhəng dövlət özünütəcrid mövqeyində dayanmaqla dünya iqtisadiyyatına hərtərəfli
neqativ təsir göstərirdi. Bu təsir ilk növbədə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin inkişafını, beynəlxalq əmək
bölgüsünün sürətləndirilməsini, istehsalın beynəlmiləlləşdirilməsini, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsini, insan amilindən düzgün və səmərəli istifadə edilməsi prosesini və hətta qlobal problemlərin həllini ləngidirdi. Obyektiv özül üzərində formalaşmamış SSRİ 1992-ci ildə dagıldı. Lakin bu gün də Rusiyanın və MDB adlanan quruma daxil olan ölkələrin iqtisadi, sosial, mənəvi, psixoloji, siyasi, milli duru mları
dünya iqtisadiyyatıının sürətləndirilməsinə kömək göstərməkdən uzaqdırlar. Bunu da əsas səbəblərindən biri Rusiyanın və digər MDB ölkələrinin uzun müddət obyektiv iqtisadi qanunlara biganə münasibət bəsləyən SSRİ məkanında fəaliyyət göstərmələri və bu ölkələrdə köhnəyə əsaslanan psixoloji baryerin güclü olmasıdır. Bəs konkret olaraq SSRİ adlanan nəhəng bir dövlətin dünya iqtisadiyyatina mənfi təsiri hansi kanallarla, hansi mexanizmlə baş verirdi. Bu mexanizmin dərk edilməsinin gənc oxucu üçün böyük əhəmiyyət kəsb etməsini nəzərə alaraq onun bir neçə rıçaqlarını qısaca şərh edək. Keçmiş SSRİ-nin dünya iqtisadiyyatına təsiri ilk növbədə ölkənin idarə edilməsində və iqtisadi inkişafında özünəməxsus xüsusiyyətin olması idi. Başlıca xüsusiyyətin mahiyyəti onda idi ki, iqtisadi artım ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı tələb və təklifin nisbətlərini təyin edə bilən obyektiv qanunlarla bazar kriteriyaları ilə yox, rəsmi şəkildə hazırlanmış, yuxarılarda tərtib edilmiş tapşırıqlara, direktiv göstərişlərə uygun t əyin edilirdi. Lakin bu üsul özü-özlüyündə o qədər də mənfi, yararsız üsul deyildi. Beşillik, üçillik müddətlərə proqnozlaşdırmalar hazırda da bir sıra ölkələrdə (məs: Yaponiyada) tətbiq edilir və yaxşı nəticələr verir. SSRİ-də istifadə olunan direktiv planlaşdırmanın mənfi təsir buraxmağının əsl səbəbi isə onda idi ki, göstəricilər bir çox cəhətdən siyasi və ideoloji baxışları, tərtib edilən planlar və xalqın yox, monopol yolla idarə edən bir qrup şəxsin maddi və mənəvi maraqlarını nəzərə almaqla işlənib hazırlanırdı. Şəxsiyyətə pərəstiş, ölkədə ancaq bir şəxsə (baş katibə) baş eymək və onu hər şeyin bilicisi kimi qələmə vermək vərdişi bunun üçün gözəl şərait yaradırdı. Partiyanın lap yuxarı eşalonlarında qəbul edilən üsuli-idarə iyerarxiya üzrə bütün ölkə ərazisində tətbiq edilirdi ki, bu da iqtisadi inkişafda obyektiv yanaşmalar üçün demək olar ki, yer saxlamırdı. Əyanilik üçün qeyd edək ki, SSRİ-nin iqtisadi inkişafında dörd mərhələ ayırmaq olar və onların dünya iqtisadiyyatına nə verə biləcəyi ay dınlaşar. Rusiya inqilabının ilk 10 ilə yaxın bir dövründə iqtisadiyyatda baş verənləri belə ifadə etmək olar: ilk illərdə iqtisadiyyata nə varidisə ya tam dağıdıldı, ya da güclü zərbələrə məruz qaldı. Bu dövrün axırlarına yaxın (1928-ci ilə qədər) subyektiv amillər altında Sov İKP ancaq inqilabaqədərki iqtisadiyyatı, struktur dəyişiklikləri aparmadan bərpa edə bildi. Deməli, iqtisadi in kişafda 10 il itirildi. Yəni bu 10 ildə həm Rusiyanın və həm də dünyanın iqtisadiyyatı heç bir şey əldə etmədi. İkinci pillədə SSRİ iqtisadiyyatı olduqca yüksək sürətlə inkişaf etdi və bu dövr, İkinci Dünya müharibəsinin mənfi təsirinə baxmayaraq 25 ilə yaxın bir dövrü (1929-1953) əhatə edirdi. Yüksək iqtisadi inkişafa baxmayaraq məhs bu illərdə ölkə iqtisadiyyatını gələcəkdə dağıda bilən amilin fundamenti formalaşırdı. Bu ondan ibarət idi ki, baxılan dövrdə normal bazar iqtisadiyyatından qeyri-bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi demək olar ki, tam başa çatdı. O, dövrdə çox işlədilən terminlərlə desək, geniş miqyaslı yenidən qurmalar xalq təsərrüfatının aparıcı sahələrində həyata keçirilirdi. Bunun nəticəsində ölkədə sənayeləşmə, mülkiyyətdə dövlətləşdirmə, kənd təsərrüfatında kollektivləşmə və dövlətləşmə, iqtisadiyyatda millitarizasiyalaşma sürətlə bütün ölkəni bürüyürdü. Nəticədə eybəcər bir struktura malik iqtisadiyyat formalaşdı və əslində iqtisadiyyat iqtisadiyyat üçün, istehsal istehsal üçün meyli güclü təsirə malik bir prosesə çevrildi. “Ağır sənayenin üstün inkişaf etdirilməsi” sənayenin “A” və “B” qrupları arasında obyektib nisbətləri darma-dağın etdi və nəticədə paradoks bir vəziyyət yarandı: bir tərəfdən xüsusi çəkiyə görə 72-805 malik nisbətən inkiçaf etmiş ağır sənaye, digər tərəfdən 20-25% malik olan yeyinti və yüngül sənaye dururdu. Kənd təsərrüfatı çox geri qalırdı. Bu dövrdə dünyanın bir sıra ölkələrində kənd təsərrüfatında bir neçə dəfə yüksək məhsuldarlıq əldə edildiyi halda, SSRİ kənd təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı beş on dəfə geri qalırdı. Beləliklə də, 1929-1953-cü illərdə SSRİ-nin ələd etdiyi “müvəffəqiyyətlərin” nəticəsində qeyri-bazar iqtisadiyyatının klassik modeli formalaşdırılmış oldu ki, onun da əsas əlaməti dünya iqtisadiyyatından təcridlilik idi. 1954-1978- ci illəri əhatə edən dövr Sovet iqtisadiyyatında geriləmə dövrü idi. İkinci pillədə formalaşmış qeyri-bazar iqtisadi modeli bunun üçün gözəl şərait yaratmışdı və totalitarizm, bir şəxsi ideallaşdırmaq, bürokratik idarə etmə, obyektiv qanunlarla hesablaşmamaq, mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma demək olar ki, öz gücünü , imkanlarını itirmişdi. 1980-1990- cı illər keçmiş SSRİ-nin iqtisadiyyatında xüsusi yer tutur. Məhz bu illərdə iqtisadçıların əksəriyyəti və bir sıra partiya və dövlət funksionerləri başa düşməyə başladılar ki, 1980-ci ilə qədər formalaşdırılmış iqtisadiyyta və ona uyğun təsərrufat mexanizmi ölkənin sosial-iqtisadi problemlərini həll etməyə qadir deyil. Bu illərdə iqtisadi inkişafın sürəti çox aşağı idi sonra bu aşağı sürət də dayandı, iqtisadiyyatda durğunluq dövrü başladı, iqtisadiyyatı böhran bürüdü. Belə vəziyyət, əlbətdəki, dünya iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərməyə qadir deyil. MDB-
yə daxil olan ölkələr öz iqtisadiyyatlarını bazar qanunlarına görə formalşadırmağa başlamışlar. Bu müsbət hal yaxın illərdə öz bəhrəsini verə bilər və dünya iqtisadiyyatının daha sürətlə inkişaf etməsi üçün müəyyən şərait yaratmış olar. Qısaca olaraq keçmiş SSRİ deyilən nəhəng bir inperiyanın timsalında biz göstərməyə çalışdıq ki, hər bir ayrıca götürülmüş ölkədə baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklər bilavasitə dünya iqtisadiyyatına təsir göstərir. Dünya iqtisadiyyatı sisteminin əsasını maddi və mənəvi neymətlərinin beynəlxalq və dövlətlərin sərhədləri hüdüdunda məhdudlaşan milli istehsalın bölüşdürülməsi, mübadiləsi və istehlakı
təşkil edir. FDövlətlərin iqtisadiyyatında, sosial-iqtisadi quruluşunda, hərbi müdafiə sistemində baş verən hər hansı dəyişikliklərin dünya iqtisadiyyatına təsiri də bunula izah olunmalıdır. Lakin bu cür quruluş dəyişkən, müvəqqəti xarakterdə ola bilər, ona görə ki, daha gclü və həyata uyğun yarım sistemlər digər yarım sistemləri dəyişdirə və yaxudda öz məqsədinə tabe etdirə bilər. Əks halda sistem dağıla bilər. Dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi vahid, tam, son məqsədi var. Bu- yer kürəsində yaşayan insanların tələbətlarının ödənilməsidir. Lakin müx
təlif yarım sistemlərdə bu modifikasiyalaşa bilər və həqiqətdə də belə olur. Ona görə ki, ayrı-ayrı dövlətlərdə müxtəlif sosial iqtisadi şəraitlər formalaşır.
texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin geniş miqyasda istehsalat tətbiqi. Düny
a iqtisadiyyatının inkişafına və səmərəliliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən proseslər, hadisələr olduqca çoxdur. İqtisadi araşdırmalarda onların hamısını nəzərə almaq lazımdır. Lakin bundan öncə dünya iqtisadiyyatına təsir göstərən proses və hadisələrin özlərinə elmi yanaşma tələb olunur. Ümumi şəkilədə hər bir inkişaf edən və idarə oluna bilən obyekt kimi dünya iqtisadiyyatına təsir göstərən proses və hadisləridə 2 qrupa bölmək lazımdır: amillər və şərtlər qruplarına. Amil və şərtlər bir-birləri ilə sıx və qarşılıqlı əlaqədə olsalarda amil birincidir. Dünya iqtisadiyyatının təkamül tapıb inkişaf etməsində amil rolunu həmişə elmi-texniki tərəqqi (ETT) oynamışdır. Elm və texnika inkişa və tərəqqi etdikcə dünya iqtisadiyyatıda inkişaf etmişdir. Ümumi hal da isə dünya iqtisadiyyatı ilə ETT arasında da qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. ETT yüksək məhsuldarlıqlı və səmərəli texnikaların və texnologiyaların meydana gəlməsinə səbəb olur. Belə texnikanın tam səmərə verməsi üçün o istehsala geniş miqyasda tətbiq olunmalıdır. Çox vaxt yüksək məhsuldarlığa malik texnika və texnologiyalar milli dövlət daxilində tələbatları ödəməklə yanaşı dünya miqyasında tələbatların ödənilməsinə də imkan verir. Elmin və texnikanın tərəqqisi bir qayda olaraq, dünya miqyasında istehsalın tərəqqisinə səbə olur. Bu isə o deməkdir ki, yeni texnika və texnologiya hər tərəfli geniş dairədə, bütün planetdə yayılır. Yeni texnika və texnologiya geniş ( qlobal) miqyada yayıldıqda onların səmərəli istifadə edilməsi məsələsi beynəxlalq əlaqələrin, ölkələr arasında iqtisadi münasibətlərin inkişafından aslı olur. Müasir dövrün xarakterik cəhəti elmi və texniki inqilabların intensivliyinin artmasıdır. Elmi özünü tam mənada məhsuldar qüvvə kimi göstərir və dünya iqtisadiyyatına və onun yarım sistemlərinə güclü müsbət təsir göstərir. elm məhsuldar qüvvədir. Bu öz əksini əmək cisimlərinin və əmək alətlərinin yeni növlərinin yaradılması, fəaliyyətdə olanlarının təkmilləşdirilməsində və istehsalın texnologiyasına aktiv təsir etməsində tapır. Elmi-texn iki tərəqqinin yer kürrəsi miqyasında yayılması nəzəri baxımdan və həmdə praktiki cəhətdən ümumi xarakter daşıyır və bu yaılma hazır məhsulların xarici ölkələrə satılması, patentlərin və lisenziyaların alınması və bir-başa kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsi yolu ilə baş verir. Bu günə qədər dünya miqyasında toplanmış təcrübənin öyrənilməsi göstərir ki, məhz texnologiya və elm tutumlu texnikanın mübadilə edilməsi yolu ilə yarımsistemlər miqyasında istehsalların texniki silahlanmasını və səmərəliliyinin yüksəldilməsini təmin etmək mümkündür. Bundan başqa, konkret götürülmüş bir ölkənin ixrac imkanlarının artırılmasında və idxalın həcminin azaldılmasında, ixtisaslaşma və kooperasiyalaşma nəticəsində müxtəlif və rəqabət dözümlü məhsullar istehsal edib reallaşdırmaq yolu ilə ölkələr arasında texniki-
iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi də bilavasitə ETT-nin sürətləndirilməsindən asılı olur. İndiki dövrdə texnologiya dünya bazarında xüsusi əmtəədir.Bu da xarici iqtisadi əlaqələrin intensivləşməsinə, dünya iqtisadiyyatının isə genişlənməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin inqilabi fazası daha sürətlə inkişaf edir və buna görə də “elmi-texniki tərəqqi” ilə yanaşı “elmi- texniki inqilab” terminlərindən geniş istifadə edilir. Lakin burada söhbət heç də terminlərdən getmir. Bu prosesi elmin sənayeləşməsi adlandırırlar. Bunlardan başqa, müasir ETT-nin kollektivlik xüsusiyyəti meydana çıxmışdır. Bu cəhətin mahiyyəti ondadır ki, elmin inkişafı hazırda, ancaq elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan kollektivlər tərəfindən inkişaf etdirilə bilər. Bir ölkə daxilində bu məsələlərin tekbaşına həll edilməsi çox vaxt qeyri-mümkün və səmərəsiz olduğuna görə dövlətlərarası elmi əlaqələrin artması zəruriliyi ortaya çıxır. Elmi-
texniki tərəqqinin bir xüsusi və çox əhəmiyyətli cəhəti də dünya iqtisadiyyatının formalaşıb inkişaf etməsinə müsbət təsir göstərməsidir. Bu da ondan ibarətdir ki, ETİ-ilə zəngin olan müasir ETT hər hansı bir məhsulun həcmini istənilən qədər artırmağa imkan verir. Buna görə də xarici iqtisadi əlaqələrdə, mübadilə çox işlənən mallarla yanaşı, texnologiya , idarəetmə, bilik, təcrübə, elmi-texniki informasiya və yaxud da “cisimlənmiş” bilik (təcrübə, elm) olan müasir tipli maşın və avadanlıqlar, yüksək xüsusi, çəkiyə malik olurlar.Nəticədə dünya iqtisadiyyatı da inkişaf edir. Müasir elmi- texniki inqilabın müasir xüsusiyyətlərindən biri də elmi-
texniki fəaliyyətin nəticələrindən istifadənin beynəlmiləşməsidir. Elmi-
texniki nailiyyətlərdən istifadənin beynəlmiləşməsi ixtiraların, s əmərələşdirci təkliflərin, “Nouhau”ların istehsala tətbiqini sürətləndirməyə, beynəlxalq münasibətləri genişləndirməyə və dünya iqtisadiyyatının intensiv yolla yüksəlməsinə imkan verir. Yeniliklərin istehsal tətbiqinə tələb olunan vaxt müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. Məsələn Yaponiyada bunun orta müddəti, 2- 3,5 il, ABŞ-da 5-7 il, Almaniyada 8-10 il təşkil edir.Qeyd edək ki, elmi- texniki təcrübə sahəsində mübadilə bir sıra formalarda həyata keçirilir. Yüksək texnologiyanın ixracı baxımından ABŞ dünyada liderdir. Dünya miqyasında satılan liseniyalarda ABŞ-ın payı 70% təşkil edir. Lisenziyanı idxal edən ölkələr də yüksək səmərə əldə edirlər. Məsələn, Yaponiya keçən əsrin 50-ci illərində texniki səviyyəyə görə ABŞ-dan 20- 30 il geri qalırdı.Hazırda Yaponiya bu geriliyi aradan qaldıran bilmişdir və hətta bir sıra sahələrdə dünyada liderliyi əlində saxlayır. Geriliyi qısa bir müddətdə aradan qaldıran Yaponiya lisenziya almaqda davam edir. Beləliklə, elmi-texniki tərəqqinin ayrı-ayrı ölkələrdə sürətlə inkişaf etməsi, elmi-texniki nailiyyətlərin qlobal masştabda istehsala tətbiqi və bunlarla əlaqədar və paralel olaraq lisenziya-parent mübadiləsinin hər sahədə və hər cür yenilikləri özündə cəmləşdirən “Nou-
hau”ların intensivləşməsi, bütün bunlarla əlaqədar olan digər bir prosesin- əmtəə, xidmət və maliyyə dövriyyəsinin sürətlənməsi yeni beynəlxalq əmək bölgüsünün formalaşmasına səbəb olmuşdur, bu da öz növbəsində dünya iqtisadiyyatının sürətlə inkişafı üçün şərait yaratmışdır. §3. Təsərrüfat əlaqələrinin intesivləşməsi və istehsalın beynəlmiləlləşməsi Dünya iqtisadiyyatı çoxukladlı və keçid strukturuna malikdir. Onun ayrı-ayrı yarımsistemlərində məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri müxtəlif şəkildə olur. Bunun nəticəsində dünyada bütün cəhətləri özündə cəmləşdirən təkrar istehsalın vahid qanunlar sistemi olmur.
Bunula yanaşı dünya təsərrüfatının inkişaf qanunauyğunluqları və meylləri elmi-texniki tərəqqi və beynəlxalq əmək bölgüsünün təsiri altında dünya təsərrüfat strukturundakı dəyişmələr nöqtəyi-nəzərincə baxılmalıdır. Bu proseslərdəki pillələr isə dünya iqtisadiyytının inkişaf pillələrini göstərir. Bu proseslərin obyektiv əsasını beynəlxalq əmək bölgüsünün gedişi zamanı özünü göstərən istehsalın və ümümiyyələ, millətlərin təsərrüfat fəaliyyətinin beynəlmilləşməsi təşkil edir. İndiki dövrdə, XXİ əsrin başlanğıcında ayrıca götürülmüş, heç bir, hətta çox inkiaşf etmiş böyük ölkə belə, tam açıq və yaxud da tam bağlı sistem şəkildə inkişaf edə bilmir. Yəni o, öz iqtisadiyyatını tamamilə daxili bazara və əksinə, tamamilə xarici bazara iqstiqatləndirə bilmir. Buna görə də inkişafın sərfəli strategiyası ancaq daxili və xarici amillərin, təsərrüfatdaxili və beynəlxalq əmək bölgüsünün uyğunlaşdırlmasəna əsasən seçilə bilər. Lakin uyğunlaşdırma bir prinsip kimi rədd edilə bilməz, əks halda təsərrüfatdaxili və beynəxlalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən bacarıqla istifadə edilmədiyinə görə iqtisadi inkişaf və səmərəlilik aşağı düşə bilər. Baxmayaraq ki, ölkələrdə istehsal edilən məhsulun əksinər hissəsi daxili bazarl arda reallaşdırılır, məhsulların beynəlxalq miqyasda mübadiləsi prosesi getdikcə güclənir. Bu təsadüfi hal deyil, obyektiv prosesdir və hazırkı dövrdə məhsulda qüvvələrin inkişafının daxili qanunauyğunluqların əks etdiri. Bu inkişafın başlıca meyli beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsdir ki, onun gedişində də ölkə məhsuldar qüvvələri daha çox dünya məhsulda qüvvələri formasında fəaliyyət göstərməyə başlayırlar. Son onilliklərdə biliyin gücü ilə yaradılan və əmək məhsuldarlığının çoxqat yüksəldiləməsinə qadir olan texnoloji inqilablar təsərrüfatların beynəlmiləlləşməsi prosesinə güclü təkan verdi. Qabaqcıl və məhsuldar texnologiyalar istənilən məhsulu istənilən miqdarda və keyfiyyətdə istehsal etməyə imkan yaradır.Bunun nəticəsində həcmin artması əlavə iqtisadi səmərə verir. Dünya miqyasında təsərrüfat fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsinə güclü təsir göstərən digər amillər sırasına ilk növbədə istehsalların ümumilləşməsi prosesi və qlobal problemlərin kəskinləşməsi daxildir. İqtisadiyyatın beynəlmiləlləşməsi prosesi yavaş da olsa həmişə baş vermişdir. Müasir dövrdə baş verən beynəlmiləlləşmənin əsas və fərqləndirici xüsusiyyətləri vardır. Məsələ burasındadır ki, dünya təsərrüfatı inkişafının hazırkı mərhələsində çox böyük əhəmiyyət veriləsi proselər gedir. Son nəticədə onlar beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya əmtəə-mal mübadilələrinin parametlərinə güclü təsir göstərir. dünya iqtisadiyyatında gedən beynəlmiləlləşmə prosesi baxımından çox əhəmiyyətli xüsusiyyətlərə, birincisi beynəlxalq əmək bölgüsünün bu vaxta qədər görülməmiş dərəcədə dərinləşməsi, əhatəli olması, beynəlxalq mübadilənin yüksəlməsi sürətinin istehsalı artım sürətindən çox olması daxıldır. İkincisi, dünya mübadiləsi strukturunda dəyişikliklərin baş verməsidir. Üçüncüsü, təkrar istehsal prosesində xarici iqtisadi əlaqələrin rolunun artması və onların ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi amilinə çevrilməsidir. Bu xüsusiyyətlər və müasir elmi-texniki inqilabın yaratdığı şərait XXİ əsrin ilk illərində istehsalın və mumiyyətlə, milli təsərrüfatların beynəlmiləllik dərəcəsini prinsipcə yeni səviyyəyə qaldırmışdır. Keyfiyyətcə yeni olan bu səviyyəsi fərqləndirən cəhətlər bunlardır.Keyfiyyətcə yeni olan bu səviyyəsi fərqləndirən cəhətlər bunlardır: 1. İstehsalın ümumiləşməsində xüsusi kapitala söykənən transmilli korporasiyların rolu artmışdır. Keçən ərin 60-70-ci illərinə qədər beynəlmiləlləşmə prosesində əsas rolu dövlət-manapoliyasında oln firmalar həyata keçirirdisə, indi bu rposesdə aparıcı rolu TMK-lar oynayırlar. 2. Beynəlxalq əmək bölgüsünün formalarında böyük dəyişikliklər baş verir. Fərdi əmək bölgüsü isə əvvəlcə müəssisə və firmaların çərçivəsindən çıxaraq emal sənayesində, hasilat sənayesində, kənd təsərrüfatında və nəhayət, xidmət sferasında əmək bölgüsünün əss for
masına çevrilmişdir. 3. TMK-nın çoxsaylı və elmi-texniki komplekslərində elmi-texniki məhsul üzrə kooperasiya əlaqələri xeyli güclənmiş və ümumiyyətlə, xarici iqtisadi əlaqələrin tam sistemində elmi-
texniki komponentlərin xüsusi çəkisi artmışdır. Bu, ilk növbədə xüsusi kapitalın daha çox qeyri-istehsal sahələrinə yönəldilməsi və xarici əməliyyatlardan əldə olunan gəlirlərin həcmində texnologiyanın ötürülməsi, idarəetmə, mühəndis-məsləhət və idarəetmə xarakterli qeyri-
kapital formalı fəaliyyətdən əldə edilən gəlirin xüsusi çəkisinin durmadan yüksəldilməsində öz əksini tapır. 4. Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi prosesinə getdikcə daha çox və daha sürətlə yeni ölkələri və hətt inkişafda olan ölkələr cəlb olunur. Əlamətdar hal budur ki, bu ölkələr təkcə beynəlxalq əmək bölgüsündə inkişaf etmiş ölkələrin istehsal etdikləri hazır məhsulun istehlakçısı və xammal ixrac edən ölkə kimi yox, həm də hazır, keyfiyyətli sənaye məhsulu və yüksək ixtisaslı mütəxəssislər ixrac edən ölkələr rolunda çıxış etməyə başlamışlar. Beləliklə də beynəlmilləşmənin müasir xüsusiyyəti ümumi şəkildə belə ifadə oluna bilər: mellətlərin qarşılıqlı iqtisadi asıllığı prosesi güclənir. İnkişaf etmiş ölkələr istər-istəməz bu prosesin baş verməsi üçün uzun müddətə də olsa, müəyyən zəruri hazərlayırlar. Lakin, ümumiyyətlə götürdükdə, beynəlxalq əmək bölgüsünün və ölkələrin iqtisadi fəaliyyətlərinin beynəlmilləşməsinin ikinci və üçüncü dövlətlər qrupları hesabına dərinləşməsi hər şeydən əvvəl bu ölkələrin özlərindən daha çox asılıdır. Biliyə, bilikli adamlara daha çox fikir verməyə başlayan, korrupsiya ilə mübarizəni gücləndirməyə marağı olan, öz millətinin inkişafını öz şəxsi maraqlarından üstün tutmağı bacaran dövlət orqanları inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərini sürətləndirməyə, sosial yönümlü inkişaf modellərinə üstünlük verməyə başlamışlar.korrupsiya yolu ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafına nail olmağın qeyri-mümkünlüyü getdikcə hamıya aydın başlayır və bu həqiqətin dərk edilməsi prosesi intensuivl əşdikcə milli fəaliyyətlərin beynəlmilləşmə prosesi də güclənir. Beynəlmilləşmə prosesinin güclənməsinə birgə müəssisələr və ən başılıca isə transmilli korporasiyalar güclü təsir göstərir, prosesin özünü isə dönməz edirlər. Beynəlxalq ticarətin əhəmiyyətinin artması, transmilli korporasiyaların fəaliyyətinin güclənməsi, investisya axını divensifikasiyasının intesivləşməsi milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı əlaqələrini sıxlaşdırır. Lakin onların hamısı bir-biri ilə əyani görünən və ilk baxışdan görünməyən incə tellərlə bağlı olurlar. XXİ əsrin ilk illərində dünya iqtisadiyyatın qlobal, inteqrasiyanın və beynəlmilləşmənin yeni xassələrə malik olan, dərk edilməsi yüksək bilik tələb edən yeni bir mərhələyə daxil olmuşdur. Normal fəaliyyət daxilində milli iqtisadiyyatlar arasında qarşılıqlı asılılıqların yeni keyfiyyələri ilk baxışda “görünmür”. Lakin hər hansı bir ölkədə, regiona baş verən normadan kənarlaşmalar bütün dünya iqtisadiyyatına təsir göstərir və bütün ölkələr onun təsirini hiss edirlər. Qloballaşmış beynəlmilləşmənin bir mühüm xüsusiyyəti ilə dövlətlərin bu dövlətlər, dövlət monopoliyası beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə fəal rol oynamışdır. Bu gün isə beynəlmiləlliyi inkişaf etdirən aparıcı qüvvə bütün dünyanı bürümüş TMK-dır. Bu cəhətdən dünya iste hsalının beynəlmilləşməsini daha da sürətləndirir və intensivləşdirir.
§ 4. Qlobal beynəlmilləşmə və iqtisadi inkişaf Millətlərin iqtisadi həyatının beynəlmilləşməsi obyektiv bir prosesdir və son nəticədə yüksək iqtisadi səmərə verməsi üzündən dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün şərait yaratmaqla, milli iqtisadiyyatların da mühüm amilinə çevrilir. Doğrudur, XXİ əsrin əvvəli olsa da millətlərarası iqtisadi anlaşmazlıqlar və müxtəlif xarakterli narazlıqlar və əks təsirlər qalmaqdadır və ola bilsin ki, bu cür qarşıdurmalar uzun illər davam edəcək. Lakin hazırkı qarşılıqlı asılılığın səviyyəsi o dərəcədə çatmışdır ki, heç bir ölkə öz iqtisadi maraqlarını dünya iqtisadiyyatına qarşı qoymaq gücündə deyillər. Bu yolla getmək fikrinə düşən hər bir ölkənin böyük iqtisadi itki gözləyir. Bu çox mühüm məsələdir. Məhz bu cəhət iqtisadi səmərənin əldə edilməsi və dünya iqtisadiyyatının optimal idarə olunması və inkişaf etdirilməsi üçün lazımi şərait yaradır. Beləliklə də beynəlmilləşmə və onun qloballaşması dünyada iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Bu prosesin iqtisadiyyata təsiri təkcə iqtisadi qollarla baş vermir. Beynəlmiləlləşmə qlobal xarakter aldıqca o siyasətə təsir edən güclü milə çevrilir. Dünya iqtisadiyyatı o dərəcədə qarşılıqlı əlaqədar və asılılıqlardan ibarət olur ki, dövlətlərin heç biri sonda iqtisadi tarazlığın siyasət baxımından pozulmasına maraq göstərmirlər. Bu cür yanaşmanın əsasını isə son onilliklərdə iqtisadi, siyasi və hərbi proseslərin tam bir vahid kimi fəaliyyət göstərməsi meylini ortaya çıxmasıdır. Məhz buna görə də inkişaf etmiş ölkələr qloballaşmadan və beynəlmiləlləşmədən daha çox faydalana bilirlər.
Beynəlmiləlləşmə və bu prosesin genişlənməsi istər birbaşa və istərsə də müxtəlif istiqamətlərdə iqtisadi və sosial səmərə verir. Xarici kapital, yeni texnologiya, inteqrallaşma imkanları və iqtisadi inkişaf təmin etmək xatirinə dünya bazarına çıxış səmərəni yaradan amillər rolunu oynayır. Digər bir cəhəti ilə qeyd etmək lazımdır. Bu qlobal beynəlmiləlləşmə prosesində bütün ölkələr üçün müəyyən və bərabər olan qanunlar paketinin hazırlanıb həyata keçirilməsidir. Məhz bu qanun və qaydalar toplusu imkan verir ki, qabaqlar ancaq TMK üçün mümkün ola bilən xarici əməliyyatlar, eyni zamanda milli ölkələrin kompaniyaları tərəfindən də həyata keçirilə bilsin.
IV FƏSİL. YARADICILIQ, TƏŞƏBBÜSKARLIQ VƏ DÜNYANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|