Asr oshgan asarlar

M ay xo ‘rdanu shod budan oyini man ast,
Forig ‘ budan zi kufru din, dini man ast.
Guftam ba arusi dahr kobini tu chist?
Gufto dili xurrami tu kobini man ast.'
Keyin Arslonqulga m a’nosini tushuntirdi. Unga 
juda yoqdi: «Maydan ham totli so‘zlar ekan-ku”, deb 
tebrandi. Uchovlari xursandlik bilan piyolalarni 
bo‘shatdilar-da, yemoqqa boshladilar. May o‘tkir edi. 
Yana bir piyoladan ichilgach, odatda oz ichadigan 
Sultonmurodning yuzlari qizarib, ko‘zlari yona bosh- 
ladi. Undan tashqari, vaziming qoshiga boradigan 
bo‘lgani uchun uni ortiq qistamadilar. Zayniddin bi­
lan Arslonqul yana ikki piyoladan ichishdi. Sulton­
murod tinmasdan Xayyomning eng go‘zal ruboiylarini 
o‘qib, m a’nolarini ajoyib ustalik, chechanlik bilan 
izohlashga boshladi. Mayga doir yana bir ko‘p arabiy, 
forsiy, turkiy go‘zal baytlar, ruboiylami qatorlashtirib
‘ M a ’ n o s i : M en in g y o 'lim , m aslagim m a y ichish va sh o d lan ish d ir; diniy 
ish lard an u z o q tu rm o q m en in g d in im d ir. K elin g a o 'x sh a sh d u n y o d an : «Sening qali- 
n in g n im a?» deb s o 'ra d im . U : «M ening q alin im sen in g qayg‘usiz shod k o 'nglingdir», 
d eb jav o b berdi.
320

---

tashladi. Zayniddin qiziq latifalar so‘zladi. Ayniqsa, 
mudarris mavlono Fasihiddin haqidagi hikoyasi uzoq 
va qattiq kuldirdi. Mavlono Fasihiddin bir kecha 
nuqul o ‘spirinlar bilan may bazmi tuzibdi. Xiyla may 
ichishib, musiqiy avjga chiqib, jon olg‘ich qo‘shiqlar 
yangrab, bazm dolig‘uliga yetganda, shishalarda may 
qolmaganligi bilinibdi. Qoq yarim kecha; shu vaqtda 
bazmni sovutmasdan, chetdan may topib kelishning 
iloji yo‘q. Bazmchilar shishalar tagidagi quyqumni 
suzmoqqa qaror qiladilar. Shu pallada mast-alast 
shavqqa to ‘lgan mavlono Fasihiddin ko‘rkam oppoq 
soqolini tutamlab, yoshlarga shunday debdi: «Men bu 
soqolimni qancha-qancha yillardan buyon har kun 
necha mahal sobun bilan yuvib, tarab kelamen. Agar 
bu soqol shu onda korimga yaramasa, sassiq alafdek 
yulib tashlaganim yaxshi. Qani, yigitchalar, yerga 
idish qo‘yib, may quyqumini soqolim bilan suzinglar!» 
Majlis ahli bir-birlarini quchoqlab, mast suron ko‘ta- 
rib, mudarrisning oppoq soqolida mayni suzauil?r!
Bu hikoya qo‘zg‘agan davomli kulgudan go‘yo 
charchagandek, bir nafas sukut, so‘lish oldilar. Keyin 
Zayniddin qaydandir tanbur toptirib, qizlamikidek 
nozik, chaqqon barmoqlari bilan chertdi; ishqqa, 
hijronga doir chuqur hazin ashula aytdi. Har bir so‘z 
Sultonmurodning yuragiga cho‘g‘dek yopishardi. U 
sadolarning dardli, sevguchi ruh uchun shirin sehriga 
berilib, boshini qo‘llari orasiga oldi-da, jim qotdi. Kuy 
bitgach, do‘stiga chuqur qayg‘u ifodalagan bir nazar 
tashladi. Zayniddin olimning yurak sirini payqadi 
shekilli, tanbum i devorga tirab qo‘ya qoldi.
Kun xiyla oqqandan so‘ng mehmonlar Arslonqulga 
minnatdorlik bildirib, uning o‘g‘ilchasiga yaxshi tilak- 
lar bayon qilib, o ‘rinlaridan turdilar. Zayniddin o‘z 
uyiga jo ‘nadi.
Sultonmurod vazir bilan bo‘lajak muloqotini o‘zi- 
cha tasaw ur qilib, Hirotning shimol tomoniga qarab, 
dadil yurib ketdi. Tor ko‘chalardan keng yo‘lga chiq- 
di. Jum ’a bo‘lganidan hamma yoqda odam qalin. Bir 
necha navkarlar qilichlarini yalang‘ochlab, sharobxo-
1 1 -4 7 3 3
321

---

nada mast bo‘lib, xanjarbozlik qilgan avboshlami olib 
ketmoqdalar. Ularning ketidan bolalar va tekin 
tomoshaga o‘ch bo‘lgan katta-katta odamlar o‘zaro 
qichqirishib, birini yoqlab, birini qoralab sudralib bor- 
moqdalar. Zaryoqa to ‘nli, olifta etik kiygan bekzo- 
dalar go‘zal turkman otlarini gijinglatib daladan, chav- 
gon o‘yinidan qaytadilar. Hirotning faqirlari uchta- 
to ‘rttadan bo‘lib, endigina murg‘ak barglar chiqargan 
va quyoshda shaffof yashillangan daraxtlar ostida, xi- 
yobonlar bo‘ylab machchoyi sayil qilib yuradilar. 
Uzoqda azamat qo‘rg‘onlarning kunguralari, baland 
minoralaming xilma-xil olovlangan naqshlari, bog‘- 
chalar orasida ajoyib ruhafzo ko‘shklar, koshonalar 
ham bir-birining ustiga mingandek, chaplashib ketgan 
past, buzuq-yoriq, qing‘ir-qiyshiq faqir uylar, egar-jab- 
duqlari kumush bilan ishlangan tulpor otlar, kir 
to ‘qimli oriq-tiriq eshaklar, kimxob jomalar va yamoq- 
yasqoq olacha yaxtaklar hayotning qurama manzarasi- 
ni tashkil etardi.
Sultonmurod noib us-sultonning yangi bog‘iga 
yetib, navkarlar, mulozimlar qaynagan darvozada to ‘x- 
tadi. Sinovchi nazarlar, burun va yuzlaming sezilar- 
sezilmas, qiyshayishlari ta’siri ostida sodda olim iyma- 
nib, bir lahza tili qotdi. Ichida Zayniddinni koyib ham 
qo‘ydi. Nihoyat, o‘zini kulunch ahvoldan qutqarishga 
jasoratlandi. Aft-boshi, kiyimi va o‘zini tutishi bilan bu 
yerdagilaming boshlig‘i ekani ko‘rinib turgan bahay- 
bat bir yigitga murojaat qildi:
— Majididdin Muhammad janoblariga muloqot 
niyatida kelmish edim. Marhamat qilib, meni ul zot- 
ning oliy huzurlariga boshlasangiz.
— Kimligingizni bildiringiz. Men harakat qilib 
ko‘ray. Toleingiz bo‘lsa... — dedi mulozim beparvolik 
bilan qayoqqadir qarab.
Sultonmurod ismini va «Ixlosiya«dagi mavqei ham 
vazifasini aytdi. Mulozim, go‘yo tegajaklik qilganday, 
navkarlar bilan bir necha vaqt gap sotishib, uni-buni 
surishtirib, keyin yumush bilan kelgan ikki sipohini 
boshlab ichkari kirib ketdi.
322

---

Mulozimdan hadeguncha darak yo‘q. Sulton- 
murodning madrasa ahliga xos bo‘lgan g‘alati tajangli- 
gi tutib, u yoq-bu yoqqa yurib turganda, orqasida 
shahzodalarning xos yigitlaricha kiyingan ikkita 
xushro‘y yigitni ergashtirib, otlarda To‘g‘onbek chaq- 
moqday yetib keldi. Navkarlar hansiragan otlaming 
jilovidan tutdilar. T o‘g‘onbek chavandozlarcha chaq- 
qonlik bilan otdan tushib, qizargan ko‘zlarini Sulton- 
murodga tikdi-da, birdan tiijaydi.
— Bu yerlarda ne qilib yuribsiz, maxdum?
Sultonmurod rasmiy odobga noya qilib, To‘g‘on-
bek sari ildam yurib bordi va uning temirday mah- 
kam, dag‘al qo‘llarini siqdi-da, o‘z muddaosini so‘z- 
ladi.
— Yuring biz bilan. Men sizning ilmingizni bila- 
men. Eski qo‘ldoshlarimdansiz, — dedi shirakayflik 
bilan To‘g‘onbek.
Ular ichkari yurarkan, navkarlar, mulozimlar chet- 
lanib, ta’zim qildilar. Sultonmurodning ko‘ziga katta 
bog‘ ochildi. To‘g‘onbek uni bahor nafasi bilan yangi 
uyg‘ongan gulzorlar, muntazamligi, tozaligi, latofati 
bilan go‘yo xayoliy kabi ko‘ringan sarvzorlardan olib 
yurdi. Unda-bunda daraxtlar orasida katta oyna 
doiralari bilan jim-jim yiltiragan hovuzlar uchrarkan, 
Sultonmurod beixtiyor suqlanib, qarab qolardi. 
To‘g‘onbek qo‘lini silkib: «Baxmalday qip-qizil may 
bilan to ‘la hovuzlami ko‘ring va taajjublaning... Mana 
bu kecha shahzodam Muzaffar Mirzoning majlisida 
hovuzdan sharob ichdik. Oxirida, bir-ikki to‘yma- 
g‘urni uloqtirdik, mayda cho‘mildi», dedi. Doira shak- 
lida yangi katta gulzorga chiqqanlarida, qarshida ikki 
qabatli zangin bahovo bino gavdalandi. To‘g‘onbek 
to‘xtadi va binoni ko‘rsatib: «Hech tortinmasdan 
kiravering, albatta, qabul qilurlar», deb qo‘l uchi bilan 
xayrlashib, boshqa tomonga burilib ketdi. Sultonmu­
rod bino ichiga kirib, qimmatbaho oynaday silliq tosh 
bilan qoplangan to ‘garak sahnda to ‘xtadi. Bu sahn- 
ning to ‘rt tarafidagi oltin halli eshiklar orqali xona- 
larga kirilar edi. Shu vaqtda so‘l yoqdagi eshikdan
323

---

haligi devqomat mulozim chiqib, to'rdagi eng zangin 
eshikka ishorat qildi.
Sultonmurod o‘zini qator darichalari boqqa qara- 
gan katta, chor burchak xonada ko‘rdi. To‘rda sirti 
xitoyi shohilar bilan qoplangan to ‘shakda, vazirlarga 
xos kiyimda chordana qurib o‘tirgan Majididdin 
Muhammad, go‘yo oyog‘ini o'pishga tayyor bir xoki- 
sor muridni qabul qilgan kibrli eshonday, pinagini 
buzmasdan qarshilab, Sultonmurodga qo‘l uchini 
uzatdi. Sultonmurod ruxsat tilab, ancha pastga, devor 
tagiga tiz cho‘kdi. Bu xona anvoi qimmatli buyumlar 
bilan shunday muzayyan ediki, tashqi bezaklarga, boy- 
likka e’tibor bermaydigan olimning ko‘zlari ham beix- 
tiyor jovdirab ketdi. «Bu xona uchun yolg‘iz oltin taxt 
yetishmaydi», — o‘yladi ichida u. Keyin sun’iy bir 
yo‘talib, vaqtsiz kelib, zoti oliyning muborak ko‘n- 
gillariga aziyat yetkizganini so‘zlab, uzr tiladi. Maji­
diddin yirik marvaridlardan tizilgan tasbehini barmoq- 
lari orasida o ‘ynab, odatdagi asabiyligi, kibri bilan 
po‘ng‘illadi:
— Muddaongizni bayon qiling!
Sultonmurod o‘zi to ‘g‘risida ba’zi kimsalar tomo- 
nidan noxush gaplar tarqatilganini, bularning tamo- 
man m a’nosiz bo‘hton ekanini, bo‘htonchilar bilan 
uning orasida hech qanday xusumat va adovat yo‘qli- 
gini bildirmoq uchun kelganini so‘zladi.
— Bizga nima aloqasi bor?— zaharxanda bilan 
dedi Majididdin.— Aybsiz yolg‘iz parvardigordir. Mo- 
domiki, haqqingizda shu qabilda so‘z yurur ekan, 
albatta, behuda bo‘lmasa kerak, deb o‘ylaymen. Tolibi 
ilmlaming ko‘ngillariga qanday fikrlami talqin etmoq- 
dasiz — bu savolni bir karra o ‘zingiz mulohaza qildin- 
gizmi?
Sultonmurod o‘z do‘stining xavfsiragani o‘rinli 
ekaniga endi tamoman ishondi. Haqiqatni ochib tash- 
lashga qaror qildi:
— Zoti oliylari, men johillaming qo'lida behuda 
qurbon bo‘lmoq istamaymen,— dedi u dadillik bi­
lan.— Modomiki, men talabalarimga talqin etgan fikr-
324

---

lardan hatto siz shubhalanur ekansiz, ahvolimning jid- 
diyligi ravshandir. Men sizni adolatga chaqiramen. 
Zeroki, hayotning nash’u namosi adolat nuriga bog‘- 
liq bo‘lganidek, insonning kamolot darajasi ham 
adolat bilan o ‘lchanur! — dedi-da, o‘zi ko‘p yillardan 
buyon qanday ilmlar bilan mashg‘ul bo‘lgani va tala- 
balarga qanday ilmlardan dars berayotgani va Yunon- 
da, Arabda, Eronda, Hindda qanday buyuk olimlar, 
hakimlar bu fikr javharlariga o‘z umrlarini sarf qilgan- 
liklari va hokazo haqida batafsil so‘zlab ketdi. Ni- 
hoyat, g‘azabiga chidayolmasdan, qichqirib, dedi: — 
Jaholatning timsoli mujassami bo‘lgan Shahobiddinlar 
ilm daraxtining ildiziga tushgan muzir1 hasharotlardan 
boshqa narsa emaslar. Unday tufaylilar2ni bitirmoq 
kerak edi, afsus, ming afsuski, ular urchimoqdalar, 
qudrat kasb etmoqdalar. Odamlarga o ‘z zaharlarini 
oltin kosalarga solib, bol, deb tutmoqdalar. Lekin 
haqiqat loyamut3dir. Shahobiddin kabi jinoyatkorlar 
tarix oldida, nasllaming pok vijdoni oldida yuzlari 
qora, sharmandai sharmisor bo‘lurlar.
Majididdinning rangi oqardi. Ko‘zlarida allaqan- 
day yomon ifoda jilvalandi. Moshkichiri soqolini silab- 
silab, tasbehiga tikilib qoldi. Sultonmurod, gapi unga 
qattiq tekkaniga ishondi. Ichida xursand bo‘ldi. De- 
vorga suyalib, yengillanib, xo‘rsindi.
— Maxdum, siz qayerda va kim huzurida ekanin- 
gizni yaxshi idrok etishingiz lozim edi, — dedi ach- 
chiq bilan Majididdin.
— Kamina adab doirasidan zarracha chiqmagan 
bo‘lsam kerak,— boshini ozgina egib, dedi Sulton­
murod.
— Muhtaram ulamo-fuzalolarimiz orasida bu kabi 
gina-kudurat va adovatning bo‘lishi g‘oyat muzir 
voqeadir, — xolisona gapirayotgan kishining ohangi 
bilan davom etdi Majididdin.— Bu hollami bartaraf 
qilmoq kerak. Maxdum, men sizni bir jihatdan ogoh-
1 Zararli.
!
P arazitlar.
J 0 ‘lm ay d ig an , m angu.
325

---

lantiramenki, islom mamlakatida, dinimizning isti- 
nod'i musulmon komil podshohimiz davlatida maju- 
siylaming, butparastlaming fikrlariga taqlid qilg‘uvchi- 
larga omon bermasmiz. Aslo! Bu haqiqatni idrok 
etmaganlaming holiga voy! Men sizga ulumi diniya 
bilan ko‘proq shug‘ullanmoqni tavsiya qilurmen...
Majididdin boshini ters burib, qo‘li bilan «gap 
tamom», degandek ishorat qildi. Sultonmurod ilmlar 
haqidagi tushunchasini Ibn Sino, Forobiy, G ‘azzoliy 
kabi ulug‘ olimlaming fikrlari bilan asoslab, mantiq- 
ning gurzisi bilan o‘jar, mag‘rur, makkor vazimi 
mixdek yerga qoqib qo‘yish orzusi bilan yonib tursa 
ham, ilojsiz qoldi. «Har bir harakatda muvozanat va 
m e’yor zarur», deb o ‘yladi-da, ruxsat tilab, rasmiy 
tavoze bilan eshikka tomon yurdi.
U to‘garak sahnda Abulziyoboyning, yana Hirot- 
ning dongdor qutidor boyonlaridan bir nechasining 
qabul kutib turishganini ko‘rdi. Xitoy va Misrning 
qimmatbaho matolariga belangan davlatmandlar, bu 
faqir mullo ochko'zlikdan nafaqa tilab, shunady oliy 
dargohlarga qadar bosh suqibdi, deb o ‘ylagan bo‘lsalar 
kerak — istehzo bilan ko‘zlarini yomon tikib, bir-bir- 
lari bilan m a’nodor imlashib olishdi. Sultonmurod o‘z 
m a’naviyatining kuchi bilan boshini adil tutib, dadil 
va ildam yurib ketdi.
Kechqurungi bahor havosining nam salqinligi ko‘k- 
rakka urdi. Sultonmurod ip, ipak aralash ola bayroq 
to ‘nining barlarini birlashtirdi. Bino oldidagi katta gul- 
zorlardan ikki katta yo‘l bog‘ ichiga kirib yo‘qolar, 
yana har tarafga ilon izi bo'lib o‘rmalagan yolg‘iz- 
oyoq yo‘llar ko‘p edi.
To‘g‘onbekning gapiga ovora bo‘lib, hali kelgan 
yo‘liga yaxshi razm solmaganligidan, taxminan, keng 
yo‘l bilan o ‘ng tomonga ketdi. Uzoqda, daraxtlarning 
orasidan ko‘cha darvozasi va uning atrofida g‘ivillagan 
navkarlaming gavdalari ko‘rinarkan, bu yo‘lni kesgan 
yolg‘izoyoq yo'ldan katta salla, yarqiroq zar to ‘n kiy-
' Tayanch.
326

---

gan Shahobiddin chiqib keldi. Sultonmurod salom- 
alik bilan cheklanib, o‘tib ketmoqqa tirishsa ham, 
Shahobiddin uning yelkasiga qo‘lini sekingina qo‘yib, 
tutib qoldi.
— Xo‘sh, janoblari biron arz bilan keldilarmi? 
Mazmunidan kaminani ham ogohlantirasizmi? — 
mehribonlik bilan so‘radi mavlono Shahobiddin.
Sultonmurod ichida: «Bo‘ridan qutulib, tulkiga 
uchradim», dedi-da, garchi uning qanday maqsadda 
kelganini Shahobiddin taxm inan payqaganligiga 
ishonsa ham, bu jirtaki bilan bu yerda g‘ijillashib o‘ti- 
rishni o ‘ziga ep bilmagani uchun kelish sababini 
ochmadi; «Kichik bir arzimiz bor edi», deb qo‘ya 
qoldi. Shahobiddin quyuq qoshlarini chimirib, kichki- 
na, ayyor ko‘zlari bilan o‘z raqibiga tikilib, uning yuzi- 
da g‘amgin parishonlik sezdi va Majididdinning 
qo‘pol muomalasidan bu sodda olim rosa qo‘rquvga 
tushibdi, deb o‘yladi.
— Har qanday ariza va shikoyatingiz bo‘lsa, har 
qanday mushkulot va iztirob qarshisida qolsangiz, 
bevosita kaminaga murojaat qilingiz, — awalgidan 
ham yumshoqlanib dedi Shahobiddin. — Alhamdulil- 
lo, vaziri a’zam1 hazratlariga qarobatim2 bor, ilti- 
mosimni hech vaqt yerda qoldirmaslar.
— G ‘amxo‘rligingiz uchun tashakkur. Men o‘z 
ovozimni, istasam, podshohga qadar yetkiza bilur- 
men, — dedi g‘ijinib Sultonmurod.
Mavlono Shahobiddin aksirib, rutubatdan shiko- 
yatlandi, xiyla oqargan quyuq soqolini qo'llari bilan 
silab-artib:
— G ‘oyat qiziqqonlisiz-da, birodar. Munda keling, 
munda, — deb Sultonmurodni, xohishiga qo‘ymas- 
dan, olib ketdi.
Ular yozlik, yengil ayvonchaning chetiga o‘tirdilar. 
Quyoshning mayin, qizil shaffof shu’lalari gullagan 
bog‘ning, bahoming husnini rangdan-rangga solib 
ochmoqda edi. Sultonmurod iyagini bir qo‘liga tirab,
1 Ulug* vazir.
: Y aqinligim .
327

---

sukut bilan tomosha qilarkan, Shahobiddin uni asta 
turtdi: «Bog‘i Eram-a? Ollo taoloning karami keng, 
baxt ato qilsa, kichkina, lekin latofati barq urgan bir 
bog‘ sizga ham muyassar bo‘lur», dedi.
— Taqsir, men hasad qilayotganim yo‘q, zavqlan- 
moqdamen, — dedi Sultonmurod qayrilib.
— Albatta, albatta, hasad qursin!
— Muddongiz ne edi, shoyad so‘zlagaysiz, — sabr- 
sizlanib, murojaat qildi Sultonmurod.
Shahobiddin gapni qanday boshlashning evini top- 
maganday ikkilanib, yana qo‘lini Sultonmurodning 
yelkasiga qo‘ydi va soxta tabassum bilan dedi:
— Bu kaminaga nisbatan ko‘nglingizda andak gina 
bor. Buni men, garchi sizdan biron nishonasini 
ko‘rmagan bo‘lsam ham, bir qancha vaqtdan buyon 
aql ko‘zi bilan sezamen. Yoki men xato qilamenmi?
— To‘g‘ri, albatta, sababsiz bo‘lmasa kerak.
— Tamoman behuda! Bu xususda ko‘nglingizda 
zarra qadar g‘ubor qolmasin, birodar. Zamonamizda 
shunday kishilar borki, ular do‘stlar orasidagi sami- 
miyatni buzishni hunar qilib olganlar. Ulaming so‘z- 
lariga zinhor quloq osmang, xo‘bmi?
— Taqsir, men, har holda, haqiqat bilan yolg‘onni 
farq qila olsam kerak.
— Shayton otamiz Odamni ham aldagan emasmi? 
Orada shaytonlar yo‘qmi?— dedi ishontiradigan 
ohangda Shahobiddin.
Sultonmurod taajjublanib, sukut qildi. Shahobid- 
dindagi bu o‘zgarishni u aslo kutmagan edi. Garchi 
Shahobiddin o‘z gunohlarini e’tirof qilmasa-da, har 
holda, o ‘z yomonligini jilovlashga qaror qilganligiga, 
uning qora ruhida insofdan bironta uchqun qolgan- 
ligiga shubha qilmadi. Haqsiz hujumlardan, bo‘hton- 
lardan qutulib, tinch ishlay olishiga ichdan suyundi.
Shahobiddin uning iste’dodini maqtadi. Majidid- 
dindan unga in ’omlar olib berish mumkinligini 
so‘zladi. Sultonmurod o‘z ahvolidan mamnun ekani- 
ni, hech qanday in’om-ehsonga muhtoj emasligini 
qat’iy bildirdi. Shahobiddin uning darvesh tabiati
328

---

haqida so‘zlab, do‘stona koyingan bo‘ldi. Keyin Sul- 
tonmurodning sabrsizlanganini sezib: «Andak o‘ti­
ring», deb uning tizzasini bosdi. Umrining g‘oyasi bir 
qimmatli ilmiy kitob yozmoqdan iborat ekani, buning 
uchun o‘n yillar mobaynida hech kimga bildirmasdan, 
turli kitoblar ko‘rib, tatabbu qilib kelganligi haqida 
so‘zlab ketdi.
— Ko‘p yaxshi niyat, yozing, taqsir, — dedi Sul- 
tonmurod lablarining uchidagi tabassum bilan. — 
Olimlar uchun eng faxrli ish budir. Chunkim, kitoblar 
odamzodning fikr durlarini to ‘plab, ulami asrlarga 
qoldiradilar. Biz va siz bir hovuch tuproqqa aylanur- 
miz, lekin kitoblar, tunj va toshdan yasalgan haykallar 
kabi, abadiyan saqlanurlar.
— Ammo, birodar, — dedi o'ksizlarday qarab 
Shahobiddin, — bir nimarsa monelik qilmoqdaki, 
ko‘ngil shundan tunday xiradir.
— G o‘zal niyatlar, ulug‘ maqsadlar qarshisida hech 
qanday monelikning bo‘lishi mumkin emas, taqsir.
— Aytish oson, lekin monelikni bartaraf etmoq 
mahol. Masalan, hozirgi kunda kaminaning vazifalari 
g‘oyat ko‘p, balki erta-indin kaminaga yana yangi vazi- 
falar topshirilur. Vaziri a’zamning muborak xotirlarini 
qaytarmoqqa, albatta, imkon yo‘q. Umrim o‘tib, 
asarim dunyo yuzini quvontirmasdan ketadirganga 
o ‘xshaydi.— Bu yerda Shahobiddin bir nafas Sulton- 
murodga tikilib oldi va yalingan tovush bilan davom 
etdi.— Birodar, haqiqiy inson o‘z ajizini iqror qilmoq- 
dan zavq olur. Sizdan yashirg‘ulik sirim yo‘q, chin 
so‘z shulki, garchi m a’lumotim darajai tom'ga erish- 
gan bo‘lsa ham, ko‘proq tajriba qilmaganligim sababli, 
yozmoqqa qiynalamen, ko‘ksimni to ‘ldirgan fikrlami 
qog‘ozga ko‘chirishda qalam sarkashlik qiladi. 
Masalan, sizning qalamingiz bodraftordek2 ravon... 
Siz jadal qilsangiz, bir necha oy mobaynida fikr xazi- 
nangizdan nodir asar tug‘dirasiz. Keling, biz uchun 
shunday bir asar yozing. Men uni o‘z qo‘lim bilan
1 Y uqori darajaga.
! T e z u ch ad ig an sh am o ld ek .
329

---

eltib, podshoh hazratlariga taqdim etay, u hazratning 
muborak ismlari bilan kitobni muzayyan qilay. Ha, bu 
ish siz va men, yana ollo taolodan o‘zgalarga maxfiy 
qolur. Mehnatingiz va qadrshunosligingiz ajrini to 
tirikmen, mendan behad ko‘rursiz. Ma’qulmi, biro- 
dar? So‘z bir — olloh bir!
Sultonmurodning rangi o ‘chdi. 0 ‘midan dik turib, 
etagini qoqdi.
— 
Taqsir, olimlik shuhrati uchun kitob yozmoq 
shart emas,— titroq lablari bilan bo‘g‘ilib gapirdi u. — 
Har bir inson o‘z qadr-qimmatini bilishi kerak. Siz 
shu qadar pastlashdingizmi? Men ilm savdogari emas- 
men, taqsir!
Shahobiddinning a ’zoyi badanini titroq bosib, tili 
g‘uldurab: «Hay-hay, birodar!» derkan, Sultonmurod 
bir zumda ko‘zdan yo‘qoldi.
* * *
Majididdin Hirot boyonlarini xuftondan keyin 
izzat-ikrom bilan kuzatib yolg‘iz qolarkan, oltin sham- 
donlarda to ‘p-to‘p yongan shamlaming nuridan, jonli 
chamanzorday yashnagan yumshoq gilamlar ustida u 
yoq-bu yoqqa yurar, shodligidan, qandaydir, tasodifan 
esga tushgan bir maqomni sekin-sekin kuylar edi.
U boj-xiroj masalasida va davlat uchun kerakli 
ba’zi buyumlarni yetkazib berishda boylarga imtiyoz- 
lar berdi. Undan nima ketibdi? Zarar podshohning 
xazinasiga... Buning badaliga u boyonlardan yombilar, 
fil tishidan yasalgan ajoyib qutilarda la’ligavharlar, 
Hindda, Misrda, Xitoyda ishlangani, hatto podshoh­
ning ham ko‘zini o‘ynatadigan nodir matolar hadya 
oldi. «Kosiblarga, dehqonlarga g‘amxo‘rlik qilishdan 
qanday foyda chiqadi? Mutlaqo hech nima! Vaqti 
kelsa, bu boyonlaming har biri, bir azamat tog‘ kabi, 
uni himoya qiladi. Mana, barqaror siyosatning tamal 
toshi!» deb ichida o‘ylarkan, birdan yodiga bugun tor- 
tiq qilingan go‘zal qiz kelib tushdi: «Jon olguvchi ofat 
u! Ko‘zim tushishi bilan jismimda qonlarim yonib 
ketdi».
330

---

Majididdin sabrsizlanib, eshikka quloq solarkan, 
dahlizda ko‘p qadamlaming guvillagani eshitildi. Ma- 
salani uzoq o‘ylab, mustahkam qarorga kelib qo‘y- 
ganidan yashirin, tor majlisning tez o‘tishiga ishondi.
To‘g‘onbek bilan birga bir guruh ulug‘ mansabdor- 
lar, saroy tevaragida yashaydigan zarto‘nli bekorchilar 
kirib kelishdi. Ular o ‘tirishi bilanoq Majididdin 
Shahobiddinga eshik va darichalami mahkam berki- 
tishga buyurdi va hammaga bir-bir nazar tashladi. 
Hammaning yuzi jiddiy va jinoyatkorona o ‘ychan edi.
— D o‘stlarim, oramizda sir yo‘q, — sekin, ammo 
qat’iy qilib gapirdi Majididdin... — Maqsad va mud- 
daomiz m a’lum. Men bir masalani sizning muhoka- 
mangizga havola qilmoqchimen.
Hamma birdan enkaydi. To‘g‘onbek pishillab, ol- 
dinroq surildi. Ilgaridan ko‘zlangan ov uchun qat’iy va 
so'nggi kengashga to ‘plangan o‘g‘rilar to ‘dasidek, sirli 
sukunat ichida quloqlar dikkayib, ko‘zlar jovdirab ketdi.
— Dushmanimiz hanuz silohini1 tark etmadi, — 
davom etdi Majididdin. — U tish-timog‘i bilan bizga 
chuqur qazimoqda. Haqiqatan, u kuchli, tadbirli 
dushman. Shuning uchun xavf-xatar g‘oyat kattadir. 
To‘g‘ri, bizga shahanshohning iltifot va m uruwatlari 
baland, sadoqatimizga imonlari komil, ammo, unut- 
maylikki, podshoh va Alisher bir qarich yoshdan bosh- 
lab do‘st bo‘lishganlar. Alisherdan keyingi oylarda 
podshoh paydar-pay maktub olmoqdaki, ba’zilarining 
mazmuni bilan tanishmoq menga muyassar bo‘ldi. 
Alisher mamlakatning faqirlashganining sabablarini 
ko‘rsatib, o‘zicha isbotlab, butun davlat tartibotini 
isloh qilmoqni tavsiya qiladi. Keyingi ma’lumotlarga 
binoan, u endi poytaxtga kelmoqqa azm qilgan. Iloji 
bo‘lsa, uchib kela qolsa...
— Muvaqqatanmi?2 — cho‘chib so‘radi Mavlono 
Shahobiddin.
— Tug‘ilgan shahrida o‘lmoqchi emish, — istehzo 
bilan javob berib, davom etdi Majididdin. — Xudo
1 Q u rolini.
2 V a q tin c h am i.
331

---

ko'rsatmasin, Hirotda yashashga ijozat olsa, erta yo 
kech hammamizni ost-ust qilishi muqarrar.
Majididdin odamlarning fikr va kayfiyatlarini 
aniqlamoq niyatida sukut etdi. Yosh beklardan biri 
suvsar telpagini olib, boshini qashidi, keyin Alisher- 
ning xalq orasida obro‘ va e ’tibori borgan sari oshib 
ketayotganini ham butun mamlakatda to hazrat 
Jomiydan tortib, jamiki ilm, san’at ahli unga chuqur 
muhabbat bilan bog‘langanligini so‘zladi. Podshoh 
shuncha xalqning orzusiga qarshi turolmay, oxirida 
Alisher bilan munosabatni yaxshilashga majbur 
bo‘lishi mumkinligini bayon qilib, qattiq choralar 
ko‘rishni uqtirdi.
— Har yo‘l bilan Navoiyni podshoh hazratlariga 
yomonlay berish kerakki, sobiq do‘stlikning eng keyin- 
gi iplari ham uzilsin, — taklif qildi Shahobiddin.
T o‘g‘onbek bu eski tadbirga unchalik e’timod 
etmaslikni isbot qilishga tirishdi:
— Qoralash uchun yangi hujjatlarimiz ham yo‘q,— 
dedi u salmoqlanib. — So‘z teri emaski, kafshdo‘zdek 
suv purkab, chaynab torta bering... Men ovda pod­
shoh hazratlari bilan bir oy birga yurdim, birga 
o ‘tirdim. Menga bo‘lgan iltifotlari hammangizga 
m a’lum. Suhbat vaqtida Alisheming tutgan yo‘lini har 
vaqt qoralashga tirishdim. Lekin podshoh hazratlarini 
ishontirdim, deb ayta olmayman. Hazratning ko‘ngil- 
larini bilish qiyin. Mening fahmimcha, shahanshoh bu 
xususda taraddudlanadilar. Shuning uchun eng 
ishonchli chora shuki, Alisherni bu dunyodan olib 
tashlash kerak — vassalom.
0 ‘tirganlar boshlarini ko‘tardilar. Ba’zilar chuqur 
xo‘rsinib qo‘ydi. 0 ‘rtaga og‘ir sukut cho‘kdi. Majidid­
din odamlarning ko‘zlariga qarab, ulaming ko‘nglida 
allaqanday kurash ketayotganini sezdi.
— To‘g‘onbekning yo‘li —eng to ‘g‘ri yo‘l,— qat’iy- 
at bilan dedi Majididdin.— Men aytmoqchi bo‘lib tur- 
gan taklifni shijoatli To‘g‘onbek, o‘z odatiga muvofiq, 
shartta o ‘rtaga otdi. Mening yagona iltimosim shuki, 
bu taklif to ‘g‘risida aslo munozara qilmasligimiz
332

---

kerak. Hammamiz dushmanga qarshi kuchli chora 
oqtaramiz. Axir o‘limdan kuchli narsa bormi?
— Hazil ish emas bu, qanday qilib amalga oshir- 
moqchisiz? — bezovtalanib so‘radi eski dushman 
Xo‘ja Xatib.
— Har bir jihati o‘ylangan, tarozuda tortilgan, — 
javob berdi Majididdin. — Astrobodga saroy bakovul- 
laridan eng pazandasini yuborurmiz. Alisherga lazzatli 
taomlar pishirib berur!
Bu yo‘l hammaga benihoyat m a’qul tushgani va 
yagona to ‘g‘ri topilganidanmi, hech kim boshqa yo‘l 
taklif qilmadi ham, e’tiroz bildirmadi ham...
Odamlar eshikka chiqarkan, Shahobiddin orqada 
qoldi-da, Majididdinga murojaat qilib, Sultonmurodni 
bugun-erta zindonga tashlashga yoki Xuroson tup- 
rog'idan haydashga farmon berishini iltimos etdi. 
G o‘zal qizga tezroq erishuv uchun oshiqqan vazir jer- 
kib tashladi.
— Quyushqondan tashqari chiqmang, taqsir. Unga 
tuhmat qilgan emishsiz.
— Shakkok u, shakkok! — qo‘pol muomaladan 
g‘uldirab qoldi Shahobiddin.
— Vaziyat qulay emas, xalq orasida g‘alayon avj 
olishi mumkin. Agar u olim ko‘zingizga tikan bo‘lib 
qadalsa, uni madrasada dars berishdan mahrum 
qilarmiz, m a’qulmi?
Shahobiddinning rangi o‘chib, titrab ketdi.
— Yo‘q, jonim tasadduq bo‘lsin, vazir janoblari, — 
dedi u yolvorib,— filhaqiqat, men quyushqondan tash­
qari chiqibmen. AfV etasiz, men siyosat odami emas- 
men. Vaziyat og‘ir dedingiz — to ‘g‘ri. Uni darsdan 
ham mahrum qilmangiz. Iste’dodli yigit, albatta. 
Mening nasihatlarimga quloq osib, to ‘g‘ri yo‘lga 
tushib qolar, aminmen. Balki o‘z tarafimizga butunlay 
moyil qilurmiz. Zoti oliylaridan so‘raymen, tinch 
qo'yaylik uni.
— Esingizni yeb qo'yibsiz, taqsir. Fikringizda aslo 
qaror yo‘q. Ixtiyor sizda, — dedi Majididdin va eshik­
ka tomon mag‘rur yurib ketdi.
333

---

— Shu kunlarda, darvoqe, zehnim parishon, — 
orqadan so‘zlab qoldi Shahobiddin.
U Sultonmurod bilan bo‘lgan haligi voqeadan 
keyin chindan ham esini yo'qotgan edi, chunki 
Sultonm urod 
uni, 
istasa, 
sharmanda 
qilib, 
odamgarchilikdan chiqarib, butun hayotini zaharlashi 
mumkin edi. Sultonmurod bilan awal munosabatini 
yaxshilab, uni xo‘b sinab, undan keyin niyatini 
ochmaganiga, kaltafahmligiga qattiq kuydi. Nihoyat, 
alamiga chidolmasdan, g‘azab ichida qaror qildi: 
«Bugun-erta zindonga tashlatib, qurtlarga yem qila- 
men seni!” Ammo hozir Majididdin uning bu ilti- 
mosini qat’iy rad qilganidan so‘ng Sultonmurodga 
bosh egmoqdan boshqa iloji yo‘q edi. Shuning uchun 
o ‘zini g'oyat kulunch vaziyatda qoldirib, uning 
madrasadan haydalishiga jon-dil bilan e’tiroz qildi.
Shahobiddin uyatdan va qayg‘udan oyoqlari majol- 
sizlanib, bog‘dan chiqdi. Oydin kechada, jimjit uxla- 
gan, kimsasiz ko‘chalarda qo‘lini orqasiga qo‘yib, 
o ‘nqir-cho‘nqirlarning farqiga bormay, kalavlanib 
borarkan, faqatgina Sultonmurod bilan yarashish 
yo‘llarini o‘ylardi.
n
Ertasi Sultonmurod quyosh yoyilganda, «Ixlosiya» 
madrasasiga keldi. Katta darsxonaga kirib, har kungi 
o ‘tiradigan o‘mida chordona qurdi. Taomil bo‘yicha 
navbat bilan guruh-guruh kelib, dars oluvchi tala- 
balami kutarkan, Shahobiddinning jiyani kirib keldi. 
U husndor, xushmuomala, qizlarday uyatchan yigit 
edi. Ikki yil burun Sultonmurod unga bir necha oy 
hisobdan va arab tilidan xususiy dars bergan edi. 
Yigitni ochiq yuz bilan qarshilab, yoniga o‘tqazdi. 
Uning mashg‘uloti va hokazo haqidagi savolla- 
riga yigit qisqa javob berdi. Keyin qo‘lini ko‘ksiga 
qo‘yib:
— Janoblari hozir dars boshlasalar kerak, ikki og‘iz 
so‘z uchun ruxsat beradilarmi? — murojaat etdi yigit.
— So‘zlayveringiz.
334

---

— Tag‘omiz bilan sizning orangizda qandaydir 
noxushlik ro ‘y beribdi. Lekin kamina shogirdingiz 
uning asli mohiyatidan aslo xabardor emas, — nozik 
qo‘llari bilan tasdiqlab gapirdi yigit. — Yolg'iz shu 
narsa m a’lumki, u kishi sizning ko‘nglingizni og‘ritib- 
dilar. Bu holdan o‘zlari bag‘oyat qayg‘urmoqdalar. 
Shogirdingiz siz janoblariga u kishining uzrini keltirdi. 
Qabul etsangiz, men benihoyat quvonurmen. Ayb qil- 
moqdan ko‘ra, aybni iqror qilmaslik yomon. Modo- 
miki, tag‘omiz sizni haqli topdilar...
— Biz hammamiz insonmiz, — kulib gapirdi 
Sultonmurod. — Hammamizda ham nuqson bor. Aks 
holda, biz farishta, olam jannat bo‘lur edi. Agar mum- 
kin bo‘lsa, hozir borib tag‘ongizga ayting, men gina 
saqlamaymen.
— Qalbingiz ulug‘dir, bilurmen, — birdan quvonib 
ketdi yigit.
— Yana shu jihatni ham u kishining qulog‘iga 
yetkazingki, men shaxsiy qasos oluvchilardan nafrat 
qilurmen. K o‘ngillari tinch bo'lsin.
Yigit ta ’zim va ehtirom bilan qo‘zg‘aldi, olimga 
o‘z minnatdorchiligini qayta-qayta bildirib, chiqib 
ketdi.
Kitoblarini q o ‘ltiqlab, oyoq uchida darsxonaga 
besh tolibi ilm kirdi. Sultonmurod ularga qiyomgacha 
dars berib jo ‘natdi. Ikkinchi guruhni kutdi. Shu asno- 
da sallasini qunt bilan o‘ragan, guldor etikli, olifta, 
o‘rta yashar bir kishi kirdi. Sovuq tavoze bilan bir 
taxta qog‘ozni taqdim etdi. Sultonmurod o‘qiy turib, 
rangi oqarib ketdi: bu — shayx ul-islomning farmoni 
edi. «Mamlakati islomda, dini Muhammadning ulug‘ 
homiysi va amaldori bo'lgan xoqon ibni xoqon Sulton 
Husayn Boyqaro Mirzoning saodatli zamonida musul- 
monlikning asosotiga raxna solg‘uvchi fikrlami tolibi 
ilmlarga talqin etgani va hokazo...» uchun Sulton­
murod madrasadan tard1 qilingan edi. G ‘azabdan, 
og‘riqdan tutaqqan olimning ko‘z oldi qoraydi.
1 Q uvilish, hay d alish .
335

---

Tepasida qaqqaygan kishiga qarab, titrak ovoz bilan 
dedi:
— Shayx ul-islom janoblari bizdan zulm-jabrni aya- 
masinlar. Haqiqat yo‘liga jonimizni shavq-zavq bilan 
fîdo qilmoqqa hamisha tayyormiz!
Mulozim soxta ta’zim qilib, keskin yurish bilan 
chiqib ketdi.
Sultonmurod kecha Majididdin bilan bo‘lgan 
uchrashuvini o‘yladi. Lekin uning haqida Shahobid- 
din va uning singad johillar shayx ul-islomga ilgaridan 
chaqiq qilib, ishni pishirib qo‘ygan ekanliklarini tax- 
min qildi. U o‘midan irg‘ib turdi. Farmonni qo‘llari 
bilan g‘ijimlab, burchakka otdi-da, darsxonadan chiq- 
di; turli hujralardan yig‘ilib, darsga kelayotgan tala- 
balariga qaramasdan, ulami hayratda qoldirib, ko‘cha- 
ga otildi. Xonaqohga kelib, o ‘z xonasiga kirdi-da, 
kitoblar orasiga darmonsiz, behol tiz cho‘kdi. Ammo 
ichidagi alam o‘ylashga ham, o‘qishga ham imkon 
bermas edi.
Peshindan keyin talabalari kirishdi. Bulaming ichi- 
da miyiqlari endi bilina boshlagan o‘spirinlar va o ‘n 
yillab madrasada muqim bo‘lgan sersoqollar bor edi. 
Hammalari g‘azabli, hayajonli edilar. Sultonmurod 
o‘zini favqulodda dadil tutib, ulaming ko‘nglini tin- 
chitishga tirishdi. Talabalardan biri tutaqib qichqirdi:
— Bu ahvolga toqat etib bo‘lmaydi, taqsir! Aflotun, 
Arastu, Ibn Sino, Forobiy va Ulug‘bek kabi faylasuf 
va olimlarning fikrlarini talqin etmoq majusiylik, 
shakkoklik, deb e’ion qilinsa, madrasalarda ilm nomi- 
ga nima qolur?
— Ilmparvarligi bilan shuhrat chiqargan bir pod- 
shohning poytaxtida bu qadar jaholat! — dedi ikkinchi 
talaba qaynab.
— Shayx ul-islom janoblari o‘z farmonlarini e’ti- 
bordan soqit qilmasalar, madrasani tark eturmiz, biro- 
darlar! — dedi uchinchisi.
— Albatta!
— Boshqa iloj yo‘q! — bir og‘izdan qichqirdi 
boshqalar.
336

---

— 
Aziz do‘stlarim, — murojaat etdi Sultonmurod 
sokin, — farmonga itoat etib, madrasada sizlar bilan 
mashg‘ulotimni to‘xtatmoqqa majburmen. 0 ‘limimga 
rozimen, lekin ilmda qalloblikka, haqiqatni yashirish- 
ga aslo rozi bo‘lmasmen. Sizdan shu narsani orzu qi- 
lamenki, hammangiz ilmlami ulug‘ va sof ko‘ngil 
bilan o ‘rganingiz va ulaming rivojiga hayotingizni 
bag‘ishlangiz. Jahonda inson uchun bunday oliy, bun- 
dan sharafli ish yo‘qdir. Ammo haqiqiy ilmni ko‘hna, 
puch aqidalardan ayira bilingiz. Haqiqiy ilm falak 
mushkullarini hal qilmoqqa, sirlami kashf etmoqqa 
yo‘l ko‘rsatur. Aqlning kuchiga ishoningiz, sizga har 
vaqt u rahbar bo‘lsin. Besh-o‘n kitobni ko‘rib, olimlik 
da’vosi bilan lof urmoqdan saqlaningiz! Yana bir 
o‘tinch shulki, hech qanday g‘avg‘o ko‘tarmasdan, 
endi darslaringiz bilan shug‘ullaningiz. Hirotda 
hamma mavjud ilmlami favqulodda chuqur biluvchi 
olimlar ko‘pdir. Ulaming aksari kaminaning ustodla- 
ridir. Ulaming ilm daryolaridan chin ixlos, g‘ayrat va 
samimiyat bilan foydalaningiz. M en aminmenki, Na- 
voiy janoblari yoqqan ilm mash’alini jaholat va zul- 
mat, garchi bo‘ron kabi qutursa ham, aslo so‘ndira 
olmas!
0 ‘z ustodini butun borlig‘i bilan berilib tinglagan 
talabalar uzoq cho‘zilgan og‘ir sukutdan so‘ng yana 
hayajonlana boshladilar. Shayx ul-islomga, Majidid- 
dinga uchrashmoq haqida o‘zaro qizg‘in kengashib, 
nihoyat, Sultonmurodning iltimosi bilan, birin-sirin 
tarqalishdi. Xonaqohda doimiy yashaydigan olimlar, 
shoirlar va o‘zga san’at ahllari ham bu voqeadan 
g‘azabga kelishdi. Ba’zilar haqiqatan xavfsiray boshla- 
di: «Bosh vazir hammaning tagiga yetmoqda. Erta- 
indin nima bo‘lar ekanmiz!»
Zayniddin bilan Arslonqul hovliqib, titrab kirar- 
kan, olim ulami har vaqtdagi tetiklik bilan qarshi oldi. 
Zayniddin vazimi, shayx ul-islomni hajv qilgan bir 
shoiming she’rini o‘qib berdi-da, o ‘zi ham Hirotning 
bezorilari tili bilan ulami so‘kib qo‘ydi.
337

---

— Men bir narsaga dog‘men, — qo‘llarini palaxsa 
qilib, kuyunib gapirdi Arslonqul. — Bir kun qaraysen- 
ki, bu shahri azimga Rumdanmi, Hinddanmi, Xitoy 
ichidanmi — anov Chalabiyga o'xshagan olim kelib 
qoladi. Bu — aniq. Xo‘sh, u vaqtda masala talashmoq- 
qa kim chiqadi?
— Shayx ul-islomning o‘zi!— javob berdi Zayniddin.
— Yo‘q, uning beli ilmda chumolining beliday 
m o‘rt bo‘lsa kerak! — deb Arslonqul kallasini shunday 
g‘alati, m a’nodor tebratdiki, ikki do‘st boshqa vaqtda 
bunga qotib-qotib kulishgan bo‘lar edi, lekin hozir 
iljayibgina qo‘yishdi.
— Madrasada senga o ‘rin yo‘qmi? Mayli, sen fikr- 
laringni yoz! — do‘stiga qat’iy taklif qildi Zaynid­
din. — Hech kimdan xavflanmasdan, dadil yoz! 
Zotan, fikrlaming sayri sayohati uchun qog‘ozlar tol- 
mas qanotlar kabidir, ular tog‘dan ham, dengizdan 
ham uchib o ‘tgusi.
— Albatta, yozamen, albatta! — yengülanib, javob 
berdi Sultonmurod.