Atmosferaning tuzilishi. Biosfera. Reja

Atmosferaning tuzilishi. Biosfera.

Reja:

1. 
   Atmosferaning tuzilishi
   

2. Quyosh radiatsiyasi
3. Atmosfera bosimi va shamollar
4. Atmosferada suv va uning rejimi
5. Yog'inlar.Ob-havo va iqlim
Tayanch iboralar: radiatsiya, o`tkinchi qatlam, albedo, ozon, briz, musson, fyon, siklon, garmsel.
Yerni o'rab olgan havo qobig'iga atmosfera deyiladi. Atmosfera har xil gazlarning mexanik aralashmasidan iborat. Atmosfera tarkibiga ko'ra (100 km balandlikkacha), asosan, azot (78,08 foiz), kislorod (20,95 foiz), argon (0,93 foiz), karbonat angidrid (0,03 foiz), geliy, neon, vodorod, azon, ammiak va boshqa gazlardan (0,01 foiz) ibo­rat. Atmosferada azon gazining miqdori oz bo'lsada, 20-25 km balandlikka to'planib, azon qatlami (pardasi)ni hosil qiladi va u quyoshning ultrabinafsha nurlarini ushlab qoladi.
Atmosfera tarkibidagi gazlarning miqdori uning quyi qismida o'zgarmaydi, lekin yuqoriga ko'tarilgan sari ular siyraklashib boradi: 300 km balandlikda havoning zichligi Yer yuzasidagiga nisbatan 100 mlrd marta siyrak bo'ladi. Yuqoriga ko'tarilgan sari havoning siyraklashishidan tashqari, uning tarkibidagi gazlarning turi ham o'zgaradi. Agar atmosferaning quyi qismi tarkibi 1200 km baland­likkacha, asosan, azot va kisloroddan iborat bo'lsa, 1200-2500 km balandliklarda geliydan, undan yuqorida eng yengil gaz va vodoroddan iborat.
Atmosferaning quyi qismi tarkibida azot, kislorod va boshqa gazlardan tashqari, yana har xil yo'llar bilan vujudga kelgan mayda zarrachalar — aerozollar, vulqon mahsulotlari, fazo changlari, kimyoviy hamda radioaktiv moddalar mavjud.
Atmosfera Yer shari geosferalari uchun, ayniqsa, biosfera uchun, xususan, tirik organizmning nafas olishi uchun juda muhimdir. At­mosfera Yer yuzasini kunduzi qattiq isib, kechasi esa juda qattiq sovib ketishidan saqlaydi. Agar atmosfera bo'lmaganida edi, Yer yuzasida haroratning sutkalik o'zgarishi 200°C ga yetib, na suv, na tirik organizm bo'lmas edi. Bulardan tashqari, atmosfera Yerni kosmosdan tushadigan ko'plab meteoritlardan saqlaydi. Meteoritlar atmosferada qizib, yonib ketib, yerga yetib kelmaydi. Atmosfera geografik qobiqda modda va energiya aylanishida muhim vazifani bajaradi. Chunki atmosfera geografik qobiqning eng harakatchan qismi bo'lib, gazsimon holatda bo'lganligi tufayli Quyoshdan kelayotgan issiqlikni to'plab, Yer yuzi haroratini tartibga solib turadi.
Atmosferaning tuzilishi. Atmosferaning fizik xususiyatlari bir xil bo'lmasdan, gazlarning tarkibi, zichligi, harorati jihatidan farqlanuvchi 5 ta asosiy sferaga va 4 ta o'tkinchi sferaga bo'linadi (32- rasm).
Troposfera — butunlay geografik qobiq tarkibiga kiruvchi atmosferaning eng quyi qatlami hisoblanib, balandligi qutbiy kenglikda 8-10 km, o'rtacha kengliklarda 11-12 km, ekvator ustida 16-18 km. Atmosfera massasining 80 foiz, suv bug'larining deyarli hammasi troposfera zimmasiga to'g'ri keladi. Shu sababli, yog'inlar, bulutlar va shamollar troposfera hududida yuz beradi. Troposferada yuqoriga ko'tarilgan sari harorat pasayib boradi, binobarin, uning yuqori chegarasida harorat -56°C ga tushib ketadi.
Troposfera suv bug', suyuq va qattiq holatda bo'lib, ob-havo va iqlimni vujudga keltiradigan barcha jarayonlar mana shu troposferada ro'y beradi.
Tropopauza — troposfera bilan stratosfera orasidagi o'tkinchi qatlam. Bu o'tkinchi qatlam, xususiyatiga ko'ra, ko'proq troposferaga o'xshab ketsada, yuqori qismida suv bug'lari kamayib, harorati pasaya boradi.
Stratosfera atmosferaning 55-60 km balandlikkacha bo'lgan qismini o'z ichiga oladi va unda atmosfera massasining 10 foizi joylashgan. Bu sferada havo siyrak bo'lib, tarkibi troposferadagi gazlardan iborat bo'lsada, lekin unda azon gazining miqdori ko'proq, aksincha, suv bug'lari kam bo'ladi. Stratosferaning quyi qismida harorat ancha past (-56°C), yuqori qismida esa harorat ko'tarilib, + 10°C dan 35°C gacha yetadi.
Stratosferaning 20-25 km balandlik qismida azon pardasi joylashgan, u Quyoshdan tarqalayotgan ultrabinafsha nurlarini yutib, Yer yuzasidagi hayotni me'yorlashtirib turadi.
Stratopauza stratosfera bilan mezosfera orasida joylashgan o'tkin­chi qatlam bo'lib, havo ancha siyrak, harorat esa baland.
Mezosfera atmosferaning 60 km dan 80-85 km gacha bo'lgan qismini o'z ichiga oladi, havo juda siyrak, Yer yuzasidagiga nisba-tan 200 marta kam, harorat esa past bo'ladi. Mezopauza mezosfera bilan termosfera orasida joylashgan o'tkinchi qatlam.
Termosfera atmosferaning 80-85 km dan 900 km gacha bo'lgan yuqori qismini o'z ichiga oladi. Termosferadagi ionlashgan azot va kislorod gazlari Quyoshning ultrabinafsha hamda elektrli radiatsiyasi ta'sirida ularning molekula va atom tuzilishi buziladi. Natijada atomlarning elektron qobiqlaridan ayrim elektronlar ajralib chiqadi. O'sha ajralib chiqqan elektron manfiy zaryadga, atom esa musbat zaryadga ega, binobarin, termosferada zaryadlangan zarrachalar qatlami (ionlashgan qatlam) hosil bo'ladi. Ionlashgan qatlamning ahamiyati shundaki, u radio to'lqinlarining radiostansiyalar oson qabul qilishiga imkon yaratadi. Termosferada ionlar bo'lmaganda edi, radio to'lqinlar 50-100 km masofadan nariga o'tolmas edi. Bu qatlamda ion ko'p bo'lganligi uchun u ionosfera deb ham yuritiladi.
Termosferada balandlik oshgan sari havo siyraklashib, harorat ko'tarilib boradi. Agar termosferaning quyi qismi (90 km)da harorat -90°C bo'lsa, 150 km balandlikda +220°C dan +240°C gacha, 300 km balandlikda harorat 1500°Cga yetadi. 400 km da +1800°C dan + 1900°C gacha yetadi, undan balandda harorat deyarli o'zgarmaydi.
Termopauza — bu termosfera bilan ekzosfera orasidagi o'tkinchi qatlam.
Ekzosfera atmosferaning 900 km dan 3000 km gacha bo'lgan eng yuqori qismini o'z ichiga olib, u yerdagi gazlar (asosan, geliy va vodorod) tez harakat qiladi, natijada ularning ba'zi zarrachalari Yerning tortish kuchini yengib, olam bo'shlig'iga chiqib ketadi. Ekzosfera hozirgacha yaxshi o'rganilmagan, uchirilgan raketa va sun'iy yo'ldoshlardan olingan ma'lumotlarga ko'ra, uning harorati 1900°-2000°C ga yetsa kerak, deb taxmin qilinmoqda.
Yer yuzasi atmosferasida iqlimning hosil bo'lishida Quyosh ra­diatsiyasi, u bilan bog'liq holda havoning isishi, sovishi, atmosfera bosimi va shamollar hamda nam aylanishi kabi jarayonlar muhim rol o'ynaydi.
Quyosh radiatsiyasi Atmosferaning isishi hamda Yer yuzasida issiqlik va yorug'lik taqsimlanishining asosiy manbai Quyoshdir. Yer yuzasi Quyoshdan bir yilda 1,37 • 10²⁴ kaloriya energiya oladi. Bunday energiyani hosil qilish uchun ikki billion tonna toshko'mirni yoqishga to'g'ri keladi. Quyoshning nur sochishi Quyosh radiatsiyasi deb ataladi.
Quyosh radiatsiyasi atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera ustki qismida bo'ladigan hamma jarayonlarning energiya manbai hisoblanadi.
Atmosferaning yuqori qismida Quyosh nurlari perpendikulyar tushganda bir daqiqa ichida har bir kv sm maydon 2 kall issiqlik oladi va bu Quyosh doimiyligi deb ataladi.
Quyosh nurining ma'lum yuzaga sochilish intensivligi nurning tushish burchagiga va Yer bilan Quyosh orasidagi masofaga bog'liqdir. Agar Quyosh nuri tik tushsa, bu joy eng ko'p issiqlik oladi. Chunki bunday holatda Quyoshning bir to'p cnergiyasi kichik maydonga (a-b) tushadi. Aksincha, Quyosh nuri yotiq tushsa, o'sha bir to'p nur energiyasi kattaroq maydonga tarqaladi.
Quyosh nurining tushishi burchagiga bog'liq holda radiatsiyaning intensivligi. Bu yerda a, b; a, b_t; a₂, b₂ laming maydoni teng.
Quyosh nurining tushish burchagi yana joyning geografik kengligiga bog’liq. Ma'lurnki, Quyosh nuri 23° 30" shimoliy kenglik bilan 23° 30" janubiy kenglik. (tropik chizig'i) orasidagi hududlarga eng katta (90°) burchak hosil qilib tushishi tufayli o'sha hududlar eng ko'p issiqlik oladi. Aksincha, Yer yuzasining qolgan joylarida har ikki qutb tomon Quyosh nurining tushish burchagi kichrayib, harorat pasayib boradi.
Yer shari bir davrning o'zida Quyoshdan kelayotgan issiqlikni qabul qiladi va uni turlicha yo'llar bilan sarflaydi. Bu jarayon radi­atsiya balansi deyiladi. Yer yuzasiga kelayotgan issiqlik sarf bo'layotgan issiqlikdan ortiq bo'lsa, unda radiatsiya balansi musbat, aks holda, manfiy bo'ladi. Muz zonasidan istisno, Yer yuzasining qolgan qismida yillik radiatsiya balansi musbatdir.
Yer yuzasida issiqlikning taqsimlanishini iyul va yanvar izotermalarining joylashishidan bilish mumkin. Iyul va yanvar izotermalari joyning geografik kengligiga, havo sirkulyatsiyasiga, Yer usti tuzilishiga, okean va dengizlarga yaqinligiga bog'liq holda o'zgaradi. Ma'lumki, yanvar Shimoliy yarimshar uchun sovuq, Janubiy yarimshar uchun issiq oy, aksincha, iyul Shimoliy yarimshar uchun issiq, Janubiy yarimshar uchun esa sovuq oy hisoblanadi.
Yer yuzasining Shimoliy yarimsharida esa eng sovuq joy Sibirning Oymyakon shahrida kuzatilib, harorat -71°C ga tushgan bo'lsa,Janubiy yarimsharda Antarktidada kuzatilgan, u yerda harorat -89,2°C ga tushganligi qayd qilingan.
Yoz faslida eng issiq harorat Afrikadagi Tripoli shahrida ro'y berib, +50°C ga ko'tarilgan.
Yer sharini issiqlik mintaqalariga ajratishda asosiy ko'rsatkich qilib yillik va oylik izotermalar olinadi. Ana shu qoidaga asoslanib, S.V.Kolesnik Yer sharini quyidagi 7 ta issiqlik mintaqasiga ajratadi.
1. Issiq yoki iliq mintaqa. Bu mintaqaga Yer sharining har ikki pallasidagi +20°C li yillik izoterma bilan chegaralangan joylar kiradi. Bu mintaqada yillik harorat amplitudasi kichik, chunki qish va yoz oylaridagi harorat deyarli bir xil bo'lib, kun bilan tun teng bo'ladi.
2-3. Ikkita mo'tadil mintaqa o'z ichiga har ikkala yarimsharda +20°C li yillik izoterma bilan eng issiq oyning +10°C izotermasi orasidagi joylarni o'z ichiga oladi. Bu mintaqada yozda qutb tomon kunduzi uzayib, kechasi qisqarib boradi, yil fasllari ro'y beradi.
4-5. Ikki sovuq mintaqaga har ikkala yarimshardagi eng issiq oyning izotermasi +10°C bilan 0°C orasida bo'lgan hududlar kiradi. Bu mintaqada Quyosh nuri yotiq tushib, yil bo'yi harorat 0°C dan past bo'ladi.
6-7. Ikkita mangu sovuq mintaqaga Shimoliy va Janubiy qutb va ularning atrofidagi eng issiq oyning harorati 0°C dan past bo'lgan joylar kiradi.
Atmosfera bosimi va shamollar Yer og'irligiga nisbatan atmosferaning og'irligi mln marta kam bo'lsada, u sayyoramiz yuzasini ancha kuch bilan bosib turadi. Atmosfera havosi Yer yuzasining har bir kvadrat metr joyini 10 tonna kuch bilan bosadi.Inson badanining yuzasi o'rta hisobda bir yarim kvadrat metr bo'lsa, u holda bir kishini havo 15 tonna kuch bilan bosib turadi. Bunday og'irlik har qanday kishini ham majaqlab tashlar edi. Biroq kishi organizmi ichidagi bosim atmosfera bosimiga tengdir. Shu sababli, insonlarda ichki bosim bilan tashqi bosim go'yoki muvozanat holatda bo'ladi.
Atmosfera bosimi dengiz sathida o'rtacha 1013 mb yoki 760 mm bo'lsa, yuqoriga ko'tarilgan sari havo siyraklashib, uning bosimi kamayib boradi. Bosimning 1 mm kamayishi uchun ko'tarilish zarur bo'lgan balandlik barometrik bosqich deb yuritiladi. Dengiz sathida 0 m da me'yoriy bosim 760 mm bo'lsa, 5500 m balandlikda 380 mm ga tushib qoladi. 200 km balandlikda esa dengiz sathidagi bosimdan mlrd marta kam bo'ladi.
Atmosfera bosimi yana havo haroratiga ham bog'liq. Havo harorati sovisa, havo zichlashib, bosim ortadi. Harorat ko'tarilsa, aksincha, havo yengillashib, bosim kamayadi. Shu sababli, yozda bir xil geografik kenglikda joylashgan okeanlarga nisbatan quruqlikda havo issiq, bosim past, qishda esa, aksincha, dengizga nisbatan quruqlik­da havo sovuq, bosim yuqori bo'ladi.
Yer sharida bosimning geografik tarqalishini izobar orqali bilish mumkin. Okean sathidan hisoblaganda bosimi bir xil bo'lgan joylarni birlashtiruvchi chiziqlar izobarlar deb ataladi.
Shamollar,'Yer sharining hamma qismida haroratning va u bilan bog'liq holda havo bosimining bir xil bo'lmasligi oqibatida shamollar vujudga keladi. Shamol bu havoning gorizontal harakati hisoblanib, yuqori bosim hududlardan past bosim joylarga qarab oqadi. Shu tufayli ikki joy orasidagi havo bosimining farqi qancha katta bo'lsa, shamol shuncha tez va kuchli bo'ladi. Shamolning tezligi bir soniyada necha metr yoki bir soatda qancha kilometr yo'l bosganligi ball bilan o'lchanadi.
Yer sharida kuchli shamollar ko'proq Antarktida sohillarida esadi. Chunki Antarktida bilan uni o'rab turgan okeanlar orasida bosim farqi juda katta. Bu joylarda shamolning yillik o'rtacha tezligi har soniyada 22 m ga, ba'zan esa tezligi sekundiga 100 m ga yetadi. Yer yuzida shamollar vujudga kelishiga ko'ra, uch guruhga bo'linadi: at­mosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari, siklon va antisiklon shamollar hamda mahalliy shamollar.
Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari Yer yuzasida harorat va bosimning bir xil bo'lmasligi tufayli vujudga keladi. Ekvator atrofida Quyosh nuri Yerga tik tushib, uni uzoq vaqt yoritib, isitib turishi tufayli yil bo'yi harorat yuqori bo'ladi. Natijada bosim past bo'lib, sokin, ekvatorial past bosimli mintaqa vujudga keladi. Aksincha, 30° shimoliy va janubiy kengliklarda yuqori bosimli subtropik mintaqa vujudga keladi. Binobarin, ekvatorial past bosimli mintaqadagi qizigan yengil havo yuqoriga ko'tarilib, uning bo'shab qolgan o'rnini to'ldirish uchun yuqori bosimli subtropik mintaqadan doimiy esuvchi shamollar — passatlar esib turadi. Yerning aylanishi ta'sirida Shimoliy yarimsharda passat shamollari to'g'ri janubga emas, balki o'ngga buriladi, natijada shimoli-sharqdan janubi-g'arbga qarab esadi. Janubiy yarimsharda esa passatlar chapga burilib, janubi-sharqdan shimoli-g'arbga qarab esadi.
Yuqori bosimli subtropik mintaqadan o'rtacha geografik kengliklarning past bosimli mintaqasiga havo oqimi Yerning aylanishi oqibatida Shimoliy yarimsharda janubi-g'arbiy, Janubiy yarimshar­da esa shimoli-g'arbiy shamollar yo'nalishida esib turadi (34- rasm).
Nihoyat, Yer sharining har ikkala qutbi atrofida bosim yuqori bo'lib, qutblardan o'rtacha kengliklarning past bosimli hududlariga shamol esadi. Lekin Yerning harakati ta'sirida Shimoliy yarimshar­da shimoli-sharqiy, Janubiy yarimsharda esa janubi-sharqiy shamol­lar esib turadi (34- rasm).
Siklon va antisiklon shamollar. Yer yuzasining notekis isishi oqi­batida turli joylarda, ayniqsa, o'rtacha geografik kengliklarda turli xususiyatlarga ega bo'lgan havo massalari to'qnashishi bilan siklon va antisiklon vujudga keladi.
Siklonlar Yer yuzasining bosimi past bo'lgan joylarida vujudga keladi. Siklon vujudga kelgan hududlarda eng past bosim uning markaziy qismida bo'ladi. Shu tufayli atrofdan siklonning markazi-ga qarab shamol esadi. Lekin Yerning aylanishi ta'sirida siklon markaziga esuvchi shamollar Shimoliy yarimsharda o'ngga, Janu­biy yarimsharda esa chapga buriladi. Oqibatda atrofdan siklon markazga qarab esuvchi havoning aylanma harakati — uyurma vujudga keladi. Havoning bunday uyurmasi Shimoliy yarimsharda soat mili yo'nalishiga qarshi, Janubiy yarimsharda soat mili bo'ylab aylanadi.
Siklonlar ko'proq o'rtacha mintaqaga xos bo'lsada, issiq minlaqalarda ham tropik siklonlari mavjud. Tropik siklonlar turli hududlarda har xil nomlar bilan ataladi. Atlantika okeanidagi siklonlarni bo'ron yoki dovul deb atashsa, Karib dengizi va Meksika qo'ltig'ida tornado deb yuritiladi. Janubiy Xitoy va Filippin orollaridagi siklonni tayfun — to'fon deb, Arabiston dengizi va Bengal qo'ltig'idagi siklonlarni siklon deb, Madakasgar orolining sharqida orkon deb atashadi.
Tropik siklonlari kuchli uyurma shamollarini hosil qilib, tezligi soatiga 300 km gacha yetadi, dengizda kuchli to'lqinlar hosil qiladi, natijada atrofidagi hududlarni suv bosadi, kuchli jala quyadi. Bunday siklonlar Tinch va Atlantika okeanida tez-tez sodir bo'lib turadi va juda katta talofat yetkazadi. Masalan, 1961- yili Marshal va Yapon orollarida bo'lgan «Nensi» tropik sikloni tufayli 450 ming uy, 400 ko'prik va to'g'on vayron bo'lib, 1500 kishi o'lgan, 2000 kishi shikastlangan. 2005- yili AQSHda sodir bo'lgan siklon tufayli katta zarar ko'rildi.
Antisiklon siklonning aksi bo'lib, markazda bosim yuqori bo'ladi. Shu sababli, antisiklon markazida ob-havo tinch, shamolsiz, bulutsiz bo'ladi. Shamollar markazdan atrofga qarab — Yerning aylanishi ta'sirida Shimoliy yarimsharda soat mili yo'nalishida, Janubiy yarimsharda esa soat miliga teskari yo'nalishda esadi.
Antisiklonlar esganda ochiq va quruq, sovuq ob-havo vujudga keladi. Shu sababli, qishda antisiklon esganda osmon ochiq, havo tiniq bo'lib, qattiq sovuq bo'ladi. Antisiklon O'rta Osiyoga qishda sharqdan ko'proq esadi. Qishda O'rta Osiyoga esuvchi antisiklonlar uning janubiy qismigacha yetib kelib, janubi-g'arbdan esuvchi siklonlar havosi bilan to'qnashib, qutbiy frontni hosil qiladi. Natijada o'sha joylarda ob-havo beqaror bo'lib, goh isib, yog'ingarchilik bo'ladi, goh ochilib, sovuq izg'irinli kunlar sodir bo'ladi.
Mahalliy shamollarga briz, musson, fyon, tog'-vodiy, Bekobod, Qo'qon, afg'on kabi shamollar kiradi.
Briz — Yer yuzidagi ikki Oy orasidagi bosimning bir xil bo'lmasligi natijasida dengiz, ko'l, daryo sohillarida esadigan shamol. Agar kunduzi dengiz, ko'l, daryo sohilida tursangiz, shamol quruqlik tomonga, aksincha, kechqurun quruqlikdan dengiz, ko'l, daryo tomonga esganini sezasiz. Chunki kunduzi daryo, ko'l, dengiz yuzasi nisbatan salqin bo'lib, bosimi yuqori, binobarin, quruqlikka qarab salqin shamol esadi. Kechqurun, aksincha, quruqlik suvga nisbatan tez soviydi, bo­sim yuqori bo'lib, dengiz, ko'l, daryo tomon shamol esadi.
Mussonlar — yilning sovuq faslida materikdan okeanga, issiq faslda, aksincha, okeandan materikka esadigan shamollar. Chunki qishda materik sovib ketadi, bosim ortadi. Okeanlarda esa iliq bo'lib, bosim past bo'ladi. Shu sababli, qishda materikdan okeanlarga, aksin­cha, yozda okeanlardan materikka shamol esadi.
Fyon — tog'li hududlarda vujudga keladigan shamol. Fyon tog'larning har ikki yonbag'irlarida bosimning bir xil bo'lmasligidan vujudga keladi. Tog'dan oshib o'tayotgan havo quruq bo'lib, pastga, tog' yonbag'irlariga tushayotganda harorati har 100 m da 1° isiydi. Shu sababli, 1000 metr balandlikdagi tog'dan pastga tushganda 10°C ga, 2000 metr balandlikdan tushganda esa 20°C ga isiydi. Bunday jarayon O'zbekistonning G'arbiy Tyanshan tog'larida ham sodir bo'lib turadi. Toshkent viloyatining tog'oldi hududlarida fyon esganda harorat +16°C dan +20°C gacha ko'tariladi.
Tog'-vodiy shamollari tog'li hududlarda, xususan, O'rta Osiyo tog'larida tez-tez sodir bo'lib turadi. Tog'-vodiy shamollari kunning birinchi yarmida vodiyning yuqori qismidan quyi qismiga, ikkinchi yarmida esa quyi qismidan yuqori qismiga esadi.
Afg'on shamoli. Bu shamol O'rta Osiyoga shimoldan esadigan sovuq shamollar ta'sirida vujudga keladi. Bu havo O'rta Osiyo janubidagi tog'larga to'qnashib, ochiqroq bo'lgan Amudaryo vodiysi orqali Afg'onistonga o'tadi, so'ngra yana tog'larga to'qnashib, ochiq bo'lgan Surxon, Sherobod, Vaxsh vodiylariga qarab esadi. Bu chang-to'zon aralash quruq shamol ba'zan 4—5 kunlab esib turadi, qishloq xo'jalik ekinlariga va, umuman, xo'jalikka zarar keltiradi.
Chang-to'zon afg'on shamoliga o'xshash shamollarni Arabistonda Samum, Sahroi Kabirda Xamsin, Jazoirda esa Sirokko deb atashadi.
Bekobod shamoli. Bu Farg'ona vodiysining «Xo'jand» darvozasi orqali vodiydan Mirzacho'l tomonga esuvchi shamol. Bu shamol yilning sovuq faslida Farg'ona vodiysida bosim yuqori, aksincha, Mirzacho'l tomonda bosim past bo'lganda esib, Xo'jand darvozasiga kelgach, siqilib tezligi oshib, ba'zan har soniyada 30-40 m gacha yetadi.
Qo'qon shamoli. Bekobod shamolining aksi bo'lib, bahor va kuzda g'arbdan Farg'ona vodiysi tomon esadi. Bu shamolning tezligi 15-20 metrga yetadi. Qo'qon shamolining vujudga kelishi g'arbdan kirib kelgan sovuq frontlarga bog'liq.
Bekobod va Qo'qon shamoliga o'xshash shamollarni Issiqko'l hududida Ulan va Santash deb, Jung'oriya darvozasi atrofida Saykan va Eba deb atashadi.
Atmosferada suv va uning rejimi Bug'lanish. Atmosfera tarkibida 12900 km kub suv bug' holatda bo'lib, sayyoramizdagi suv miqdorining 0,001 foizini ishg'ol qiladi. Atmosfcradagi bug'lar okean va dengizlardan, ko'l, daryo, quruqliklar yuzasidan bug'lanib chiqib turadi. Suv bug'larining miqdori atmosferaning hamma qismida bir xil emas. Quyi qismida ko'p, ya'ni suv bug'larining deyarli hammasi yuqoriga ko'tarilgan sari ozayib boradi.
Bug'lanish potensial bug'lanish va bug'lanish deb 2 guruhga bo'linadi.
Potensial bug'lanish — bu mavjud sharoitda Yer yuzasidan bug'ga aylanayotgan suv miqdoridir. Boshqacha aytganda, poten­sial bug'lanish — bu zaxirasi cheklanmagan holda mumkin bo'lgan eng ko'p bug'lanishdir. Suvning suyuq holatidan gaz holatiga — bug'ga aylanishiga bug'lanish deyiladi. Shu sababli, quruqliklarda, xususan, O'rta Osiyo cho'llarida mumkin bo'lgan bug'lanish katta bo'lib, yog'inga nisbatan 10-15 marta ko'p.
Havoning namligi. Havodagi namlik miqdori absolyut namlik va nisbiy namlik tushunchasida ifodalanadi.
Absolyut namlik — ma'lum vaqtda havoda bo'lgan suv bug'larining miqdori. Absolyut namlik bir kub metr havoda qancha gramm suv bug'i borligi yoki simob ustunining millimetrlari bilan o'lchanadi. Absolyut namlik miqdori havo harorati ko'tarilgan sari ortadi, aksincha bo'lsa, kamayadi. Binobarin, absolyut namlik yozda ko'p, qishda eng kam (ko'p o'lkalarda kam) bo'ladi.
Nisbiy namlik — havoda ma'lum vaqtda suv bug'larining to'yinishga nisbati, ya'ni to'yingan daqiqada unda bo'lishi mumkin bo'lgan suvlarning miqdoridir. Nisbiy namlik haroratga teskari proporsional. Chunki harorat qancha issiq bo'lsa, havo to'yinishdan uzoqlashadi, binobarin, nisbiy namlik kam bo'ladi. Nisbiy namlik foiz bilan ifodalanadi. Agar ma'lum haroratda havoning absolyut namligi 8 mm, havoning to'yinishi uchun zarur bo'lgan suv bug'i 10 mm bo'ldi, unda, H= 8*100/10 = 80 foiz bo'ladi. Bu degan so'z, havo­da 80 foiz suv bug'lari bo'lgan holda uning to'yinishi uchun yana 20 foiz suv bug'lari zarur, degani. Chunki havoda nisbiy namlik 100 foizga yetganda yog'in hosil bo'ladi. Yog'in hosil bo'lishi uchun yana kondensatsiya va sublimatsiya yadrolari ham ta'sir etadi. Chun­ki havodagi suv bug'lari o'sha yadro atrofida to'planib, suv tomchilari hosil bo'lishiga ta'sir etadi. Havo haroratiga bog'liq holda atmosferadagi suv bug'laridan yomg'ir, qor, do'lning vujudga kelishidan tashqari, yana bulut, tuman, qirov kabilar hosil bo'ladi. Bulutlar balandligi, shakli va tashqi ko'rinishi jihatidan quyidagi 4 ta qatlamga bo'linadi:
1. 6000 metrdan balandda bo'lgan yuqori yarusli bulutlar, asosan, mayda muz kristallaridan iborat bo'ladi, uning harorati juda past, binobarin, yog'in hosil bo'lmaydi.
2. 2000-6000 gacha balandlikda joylashgan bulutlar, ular mayda suv zarrachalaridan iborat bo'lib, qishda qor, issiq faslda yomg'ir hosil qiladi.
3. 2000 metrdan quyida bo'lgan past yarusli bulutlar, unda yog'inlar sovuq faslda qor, issiq faslda yomg'ir yoki jala tariqasida tushadi.
4. 2000-3000 metr balandlikda joylashgan vertikal tarqalgan bulutlar. Unda qishda qor, yozda kuchli jala, ba'zan momaqaldiroq bo'lib, do'l yog'ishi mumkin.
Havoning bulutlik darajasi 10 balli shkala bilan aniqlanadi. Havo tiniq, ochiq bo'lsa, bulutlik 0 ball, osmonning o'ndan bir qismi bulut bo'lsa, 1 ball, osmon gumbazining yarmi bulut bilan qoplansa, 5 ball, hammasini bulut qoplasa — 10 ball bo'ladi.
Yog'inlar. Atmosferadan Yer yuzasiga tushayotgan qor, do'l, yomg'ir kabi namlik yog'in deyiladi. Tarkibida suv tomchilari va muz kristallari bo'lgan bulutlarda nisbiy namlik 100 foizga yetganda suv tomchilari va muz kristallar yiriklashib, og'irlik kuch ta'sirida past-ga tusha boshlaydi. Pastga tushayotgan muz kristallari iliqroq havoga duch kelsa eriydi va yomg'ir tomchilariga aylanadi. Havo harorati 0°C dan past bo'lsa, u holda qor yog'adi. Do'l, asosan, yilning issiq faslida yog'adi, Bunda Yer yuzasidan ko'tarilayotgan issiq havo bulutlarni atmosferaning yuqori qatlamiga ko'taradi, natijada undagi suv tomchilari soviydi va muzga aylanadi. Bu muz zarrachalari yana pastga tushayotganda unga suv tomchilari yopishib kattalashadi, shu tariqa yumaloq muz donalari hosil bo'ladi. Ularni iliq havo oqimi yana qayta balandga olib chiqadi, bu hoi bir necha bor takrorlanadi, oqibat natijada do'l hosil bo'ladi.
Yog'inlar Yer yuzasi geografik qobig'i va undagi tirik organizm uchun juda muhim rol o'ynaydi.
Yog'inlar atmosferani turli xil zarrachalardan tozalab turishidan tashqari, modda va energiya aylanishida ishtirok etadi. Chunki bir yilda atmosfcradan Yer yuziga 520 ming km kub namlik yog'in tariqasida tushib, shuncha miqdordagi suv bug'lari sayyoramiz yuza­sidan atmosferaga ko'tariladi. Bu jarayon doimo takrorlanib turadi.
Yer sharida yog'inlar joyning geografik o'rniga, havo haroratiga, shamollarga, Yer yuzasi tuzilishiga bog'liq holda zonalar bo'yicha taqsimlangan. Yog'in miqdoriga qarab sayyoramiz 7 ta zonaga bo'linadi. Uning 4 tasi yog'in kam yog'adigan arid zonaga, 3 tasi yog'in ko'p yog'adigan gumid zonaga bo'linadi (35- rasm).
Sayyoramizning taxminan 20° shimoliy kenglik bilan 20° janubiy kengliklar orasida yog'in ko'p tushadigan ekvatorial zona joy lashgan. Bu zonada yiliga o'rtacha 2000-2500 mm yog'in tushadi. Bu zonada dunyodagi eng ko'p yog'in Hindistonning Cherapunji degan joyiga to'g'ri kelib, yiliga o'rtacha 12000 mm dan ortiq, hatto 1961-yili esa bir yilda 23000 mm yog'in yoqqan.
Yer sharining har ikkala yarimsharining 20° va 30° kengliklari orasida yog'in kam tushadigan arid zona joylashgan. Bu zonada dunyodagi eng katta — Sahroi Kabir, Arabiston, Tar, Kaliforniya, Atakama kabi cho'llar joy lashgan. Sahroi Kabirga bir yilda 10-20 mm., Atakama cho'liga esa 0,5-5 mm yog'in tushadi. Bu yerlar dunyodagi yog'in eng kam tushadigan hudud hisoblanadi.
Shimoliy va Janubiy yarimsharlarning taxminan 40°-60° keng­liklari orasida yog'in ko'proq tushadigan gumid zona joylashgan. Bu zonada siklonlar va g'arbiy havo massalari ta'sirida yog'in ko'proq tushadi. Lekin g'arbiy havo massalariga qaragan tog' yonbag'irlariga 3000-4000 mm gacha yog'in tushsa, teskari yonbag'irlariga kamroq tushadi. Shuningdek, O'rta Osiyo cho'llariga kam, tog'larining g'arbiy yonbag'irlariga ko'p tushadi.
Yer sharining har ikkala pallasining qutb doiralaridan qutblar tomon yog'in kamayib, arid zona boshlanadi. Bu zonada haroratning pastligi tufayli yog'in kam (200-250 mm) tushadi.
Ob-havo va iqlim. Ma'lum joyda, ma'lum vaqtda atmosferaning quyi qismida yuz beradigan hodisalar (harorat, bosim, namlik, yog'in, tuman, shamol va boshq.) yig'indisiga ob-havo deyiladi. Ob-havo tez o'zgaruvchan bo'ladi. Toshkentda ertalab havo bulut bo'lsa, yog'in yog'sa, kechasi kun sovib ketadi yoki qor yog'adi, ertalab havo ochiladi. Bu hodisa kun bo'yi takrorlanadi. Shu sababli, ob-havo tez-tez (bir kunda 8 marta) o'lchanishi mumkin.
Ma'lum joydagi ob-havoning uzoq vaqt davomida ma'lum tartibda almashinib (takrorlanib) turishi shu joyning iqlimi deyiladi. Boshqacha aytganda, iqlim — bu ma'lum joyda ob-havoning ko'p yillik takrorlanishidir.
Iqlim ob-havo singari bir qator tabiiy omillarga bog'liq holda vujudga keladi. Ularning eng muhimlari joyning geografik kengligi bilan bog'liq quyosh radiatsiyasi, atmosfera sirkulyatsiyasi, Yer usti tuzilishi, Yer usti holati va boshqalardir.
Yer sharining hamma qismida iqlim hosil qiluvchi omillar har xil. Iqlimshunos B.P.Alisov harorat, namlik, hukmron havo massalari va boshqalarga qarab, Yer yuzasini quyidagi iqlim mintaqalariga ajratgan.
Ekvatorial mintaqada yil bo'yi havo issiq bo'lib, bosim past, yil fasllari va kecha-kunduz davomida harorat juda kam farq qiladi.
Subtropik mintaqa Yer sharining 30°-40° shimoliy va janubiy kengliklari orasida joylashgan, bu yerda harorat, yog'in va shamollar yil mavsumiga qarab o'zgarib turadi.
O'rtacha mintaqa — ikkala yarimsharning 40° kengliklari bilan qutbiy doira chegarasigacha bo'lgan yerlarni o'z ichiga oladi, bu yerda yil fasllari yaqqol shakllangan. Yillik va oylik harorat orasidagi farq ancha katta.
Qutbiy mintaqa o'z ichiga qutbiy doira chizig'idan qutblarigacha bo'lgan hududlarni oladi. Bu yerning qishi doimiy sovuq, yozi juda qisqa va salqindir.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1Atmosfera nima va uning sayyoramiz hayotida qanday ahamiyati bor? 2Atmosferaning vertikal tuzilishi qanday va nimalarga asoslanib sferalarga ajratilgan?3. Atmosfera qanday qatlamlardan iborat? Ular qaysilar sanab bering.4. Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari haqida ma’lumot bering.5.Bug’lanish nima? Bug’lanish turlari haqida ma’lumot bering.
Foydalanilgan adabiyot:P.Baratov,R.Toshmuhamedov,A.G`ofurov.
Tabiatshunoslik.98-108-bet