Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashtiruvchi texnika
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Kimyoviy detektorlar.
Kimyoviy detektorlar ionlashtiruvchi nurlanishlar ta‟sirida bo‟ladigan radiatsion-kimyoviy reaksiyalarning chiqishini o‟lchashga asoslangan. Nurlanishlarning ta‟sirining miqdoriy natijalari radiatsion kimyoviy reaksiyaning chiqishi bilan baholanadi. Reaksiya chiqishi deganda 100 eV yutilgan energiya ta‟sirida hosil bo‟lgan xarakterli aylanishlar (yangidan hosiol bo‟lgan atomlar, ionlar soni) soni tushininladi. Agar reaksiya chiqishi energiya yutilishining tezligiga bog‟liq bo‟lmasa, bunday sistema nurlanishning yutilgan dozasini aniqlashda ishlatilishi mumkin. kimyoviy detektorlarning afzalligi shundan iboratki, buni shunday moddalarni tanlash mumkinki, ularga ionlashtiruvchi nurlar ta‟sir qilganda materiallardan kam farq qiladi. Bunday moddalarga ionlashtiruvchi nurlar ta‟sirida bo‟ladigan kimyoviy o‟zgarishlar tkan tomonidan yutilgan nurlanish energiyasining o‟lchovi bo‟ladi. Kimyoviy detektorlar 𝛾-nurlanishlarning katta dozalarini o‟lchashda ishlatiladi. Kimyoviy detektorlar bir necha xil bo‟ladi. 1. Suyuqlikli kimyoviy detektorlar. Suvli eritmalar ishlatiladigan kimyoviy detektorlar suvda erigan modda va nurlanishlar ta‟sirida bo‟ladigan suv radiolizi maxsulotlari orasidagi kimyoviy reaksiyalarga maxsulotlari orasidagi kimyoviy reaksiyalarga asoslangan. Ionlashtiruvchi nurlanishlar ta‟sirida suv molekulalaridan elektron uziladi va musbat ion hosil bo‟ladi: Atomdan uzilgan elektron suv molekulasi tomonidan qamrab olinadi, binda manfiy ion hosil bo‟ladi: va beqaror bo‟lib, o‟z-o‟zidan parchalanadi: Hosil bo‟lgan ozod va radikallar elektr zaryadini tashiydi, lekin to‟yinmagan kimyoviy valentlikka ega bo‟ladi, shuning uchun yuqori reaktiv qobiliyatga ega bo‟ladi. radikali achituvchi xususiyatga radikal tiklaydigan xususiyatga ega. Ionlashish zichligi qancha katta bo‟lsa, radikallar konsentratsiyasi katta bo‟ladi. Bu radikallar diffuziya orqali butun hajm bo‟yicha taqsimlanadi. Radikallardan bir qismi bir-birini riagirovat qiladi. ; ; : Rekombinatsiya bo‟lmagan radikallar erigan moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Ionlashtiruvchi nurlanishlarning ta‟siri natijalari erkin radikallar ishtirokida bo‟ladigan kimyoviy reaksiyalar bilan aniqlanadi. 2. Xlor o‟rnini oladigan uglevodorodlar asosida ishlaydigan kimyoviy detektorlar. Yuqorida qaralgan kimyoviy detektorlarning past sezgirlikka ega. Galoidoproizvodniy uglevodorodlar asosida ishlaydigan kimyoviy detektorlar yuqori sezgirlikka ega bo‟ladi, sezgirlik yuqori bo‟lishi detektor moddasida zanjirli reaksiya ketishi, bundan esa ko‟p sondagi natijaviy (konechniy) oxirgi maxsulotlar xosil bo‟lishi bilan tushuntiriladi. Bunday detektorlardan xloroform va to‟rtxloristli uglerod asosida ishlaydigan detektorlar yetarlicha o‟rganiladi. 1. Xloroform detektorlarda xloroformni nurlantirishda quyidagi reaksiyalar hosil bo‟ladi: Shunday qilib, xloroform nurlantirilganda HCl kislotasi hosil bo‟ladi. kislorod ishtirokida HCl kislotasining chiqishi yuqori bo‟ladi. Zanjirining uzilishi quyidagi reaksiya orqali bo‟ladi: -istalgan uchinchi molekula. Bu molekulaga radikallar bir qism energiyasini beradi va rekombinatsiyalashadi. Suv ishtirokida fosgen COCl 2 gidrolizlanadi, bunda HCl kislotasi xosil bo‟ladi. HCl kislotasining hosil bo‟lganligi indikator yordamida aniqlanadi. Xloroforlili kimyoviy detektorlar 𝛾-nurlanishlar dozasini 10 rad dan boshlab aniqlashga imkon beradi. |