Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashtiruvchi texnika

2. Kimyoviy detektorlar. 
Kimyoviy detektorlar ionlashtiruvchi nurlanishlar ta‟sirida bo‟ladigan 
radiatsion-kimyoviy 
reaksiyalarning 
chiqishini 
o‟lchashga 
asoslangan. 
Nurlanishlarning ta‟sirining miqdoriy natijalari radiatsion kimyoviy reaksiyaning 
chiqishi bilan baholanadi. Reaksiya chiqishi deganda 100 eV yutilgan energiya 
ta‟sirida hosil bo‟lgan xarakterli aylanishlar (yangidan hosiol bo‟lgan atomlar, 
ionlar soni) soni tushininladi.
Agar reaksiya chiqishi energiya yutilishining tezligiga bog‟liq bo‟lmasa, 
bunday sistema nurlanishning yutilgan dozasini aniqlashda ishlatilishi mumkin. 
kimyoviy detektorlarning afzalligi shundan iboratki, buni shunday moddalarni 
tanlash mumkinki, ularga ionlashtiruvchi nurlar ta‟sir qilganda materiallardan kam 
farq qiladi. 
Bunday moddalarga ionlashtiruvchi nurlar ta‟sirida bo‟ladigan kimyoviy 
o‟zgarishlar tkan tomonidan yutilgan nurlanish energiyasining o‟lchovi bo‟ladi. 
Kimyoviy detektorlar 
𝛾-nurlanishlarning katta dozalarini o‟lchashda 
ishlatiladi. Kimyoviy detektorlar bir necha xil bo‟ladi. 
1. Suyuqlikli kimyoviy detektorlar. 
Suvli eritmalar ishlatiladigan kimyoviy detektorlar suvda erigan modda va 
nurlanishlar ta‟sirida bo‟ladigan suv radiolizi maxsulotlari orasidagi kimyoviy 
reaksiyalarga maxsulotlari orasidagi kimyoviy reaksiyalarga asoslangan. 
Ionlashtiruvchi nurlanishlar ta‟sirida suv molekulalaridan elektron uziladi va 
musbat ion hosil bo‟ladi: 
Atomdan uzilgan elektron suv molekulasi tomonidan qamrab olinadi, binda 
manfiy ion hosil bo‟ladi: 
va 
beqaror bo‟lib, o‟z-o‟zidan parchalanadi: 
Hosil bo‟lgan ozod 
va 
radikallar elektr zaryadini tashiydi, lekin 
to‟yinmagan kimyoviy valentlikka ega bo‟ladi, shuning uchun yuqori reaktiv 
qobiliyatga ega bo‟ladi. 
radikali achituvchi xususiyatga 
radikal tiklaydigan 
xususiyatga ega. Ionlashish zichligi qancha katta bo‟lsa, radikallar konsentratsiyasi 

---

katta bo‟ladi. Bu radikallar diffuziya orqali butun hajm bo‟yicha taqsimlanadi. 
Radikallardan bir qismi bir-birini riagirovat qiladi. 
; 
; 
: 
Rekombinatsiya bo‟lmagan radikallar erigan moddalar bilan reaksiyaga 
kirishadi. Ionlashtiruvchi nurlanishlarning ta‟siri natijalari erkin radikallar 
ishtirokida bo‟ladigan kimyoviy reaksiyalar bilan aniqlanadi. 
2. 
Xlor o‟rnini oladigan uglevodorodlar asosida ishlaydigan kimyoviy 
detektorlar. Yuqorida qaralgan kimyoviy detektorlarning past sezgirlikka ega. 
Galoidoproizvodniy uglevodorodlar asosida ishlaydigan kimyoviy detektorlar 
yuqori sezgirlikka ega bo‟ladi, sezgirlik yuqori bo‟lishi detektor moddasida zanjirli 
reaksiya ketishi, bundan esa ko‟p sondagi natijaviy (konechniy) oxirgi maxsulotlar 
xosil bo‟lishi bilan tushuntiriladi. Bunday detektorlardan xloroform va to‟rtxloristli 
uglerod asosida ishlaydigan detektorlar yetarlicha o‟rganiladi. 
1. Xloroform 
detektorlarda 
xloroformni 
nurlantirishda 
quyidagi 
reaksiyalar hosil bo‟ladi: 
Shunday qilib, xloroform nurlantirilganda HCl kislotasi hosil bo‟ladi. kislorod 
ishtirokida HCl kislotasining chiqishi yuqori bo‟ladi. 
Zanjirining uzilishi quyidagi reaksiya orqali bo‟ladi: 
-istalgan uchinchi molekula. Bu molekulaga radikallar bir qism energiyasini 
beradi va rekombinatsiyalashadi. Suv ishtirokida fosgen COCl
2
gidrolizlanadi, 
bunda HCl kislotasi xosil bo‟ladi. 
HCl kislotasining hosil bo‟lganligi indikator yordamida aniqlanadi. 
Xloroforlili kimyoviy detektorlar 
𝛾-nurlanishlar dozasini 10 rad dan boshlab 
aniqlashga imkon beradi. 

---