«Audit» fanidan Sirtqi bo’lim kurs ishi

2-jadval
Hozirgi kunda ikkilamchi bozorda ipoteka kreditlarining so`ngi tariflari. ³

Bank	Kredit nomi	% stavka	Muddat	summa	Dast-labki % to`lov
Tenge bank	Ikkilamchi uy-joy uchun ipoteka	24,9	10yil	640000000	35%
QQB	Qishloq joylariga ipoteka krediti	7dan-14%gacha	20yil	257400000	10%
Ipoteka	Oson ipoteka	17dan-18%gacha	20yil	416500000	15%
Agrobank	Yangi uylarga ipoteka(birlamchi bozor)	17dan-18%gacha	20yil	500000000	10-20%
Mikrokredit-bank	Ipoteka krediti	17%	20yil	416500000	15%
NBU	Ipoteka krediti	18dan-24%gacha	10yil	416500000	25-40%
Aloqabank	Ipoteka krediti	17dan-18%gacha	20yil	416500000	15%
Ziraat Bank	Uy-joy sotib olisg uchun kreditlar	23,5dan-25%gacha	2yil 1oy-10yil	810000000	30%
Ipak Yo`li Bank	Ipoteka	26%	1yil-5yil	80000000dan-200000000so`mgacha
Davr Bank	Ipoteka 2020/23	27%	10yil		35%
Infinbank	Ipoteka krediti	24,99%	10yil-15yil	1755000000	26%

Kredit va qarzlarni tekshirish doirasidagi budjet bilan hisob-kitoblar tekshiruvi bilan kesishadigan amallar bo‘yicha kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlashga foyda solig‘i bo‘yicha imtiyoz summalari asoslanadi.

Agar asosiy vositalar kredit hisobidan sotib olingan bo‘lsa, auditor korxonaning mazkur imtiyozlardan foydalanganligini tekshirishi lozim. Bunda quyidagi qoidabuzarliklar aniqlanishi mumkin:

1. 
   imtiyozning bankdan tashqari olingan kreditlar uchun qo‘llanil-ganligi;
   
2. 
   hisoblangan, ammo hisobot davrida to‘lanmagan foiz to‘lovlari ham imtiyozga kiritilganligi. Soliq qonunchiligiga muvofiq foyda solig‘i bo‘-yicha imtiyoz summasini hisoblashda faqat haqiqatda qilingan xarajatlar va chiqimlar hisobga olinishi mumkin. Kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlash maqsadida olingan va ishlatilgan bank kreditlarini qaytarish uchun imtiyoz, kapital xarajatlarga yo‘naltirilgan summalar doirasida, ya’-ni imtiyoz summalarini hisoblash uchun faqat haqiqatda bankka to‘langan foizlar doirasida beriladi;
   
3. 
   foizlar oldindan kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinib qo‘yil-ganda, qayta qo‘shilishi;
   
4. 
   nomoddiy aktivlar yoki qimmatli qog‘ozlar sotib olish uchun sarflangan kredit mablag‘lari uchun foizlarning imtiyozga qo‘shilishi. Soliq qonunchiligiga muvofiq nomoddiy aktivlarni sotib olish yoki yara-tish bilan bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan kapital xara-jatlarni mablag‘ bilan ta’minlash uchun imtiyoz berishda hisobga olin-maydi.
   

Foizlarni aks ettirishda yo‘l qo‘yilgan xatolar moliyaviy natijalar shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Auditor korxonaning o‘z mablag‘ manba-larining hisobiga hisobdan o‘chirilgan quyidagi dalillarni aniqlashi lozim:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkalari pasay-gan holda, kredit uchun foizlarning undan oshgan qismi (agar shartnomada foizlar o‘zgarishi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa);
   
2. 
   joriy faoliyat uchun olingan kreditlar bo‘yicha uchta punktga oshi-rilgan, hisob stavkasidan oshgan foizlar hamda valuta kreditlari bo‘yicha belgilangan stavkalardan oshgan foizlar;
   

Shunday qilib, kredit shartnomalarini tekshirish chog‘ida auditor quyi-dagilarga e’tibor qaratishi lozim:

• 
  kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining hajmi;
  
• 
  kreditlar bo‘yicha foizlar stavkasining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki qaytadan mablag‘ bilan ta’minlash (remoliyalashtirish) stavkasiga nisbati;
  
• 
  kredit shartnomalari bo‘yicha foizlar stavkalarini O‘zbekiston Res-publikasi Markaziy Banki qaytadan mablag‘ bilan ta’minlash stavkalari-ning o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgartirish ko‘zda tutilganligi. Bu «Xara-jatlar tarkibi … to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kreditlari bo‘yicha yangidan o‘rnatilgan stavkalar yangi-dan tuzilgan va muddati o‘zaytirilgan shartnomalarga hamda hisob stav-kalarining o‘zgarishi ko‘zda tutilgan, oldin tuzilgan shartnomalarga ham qo‘llaniladi. Mazkur qoida kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlash uchun olingan kreditlarga qo‘llanilmaydi.
  

Korxonalar amaliyotida, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasini kredit shartnomasida begilangan foiz stavkalaridan pasay-tirganida, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining yangidan belgi-langan stavkasidan oshgan qismini, ko‘rsatilgan foizlarni o‘z manbalari hi-sobiga hisobdan o‘chirib, o‘z manbalari hisobiga olib borish hollari uchraydi. Bunda korxona o‘z faoliyati natijalarini shakllantirish tamoyillarini buzadi.
Xorijiy valutada olingan kreditlarga doir muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi milliy valutadagi, ya’ni so‘mda olingan kre-ditlarni aks ettirishga o‘xshash. Ammo bunday kreditlarni tekshirish cho-g‘ida auditor ularning olinish xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Chunki ular valuta muomalalari qatoriga kiritilib, xususan, norezidentlardan jalb qilingan kreditlar ko‘rinishida olingan valuta mablag‘lari kirimi majburiy sotilmaydi. Bunda valutada olingan kreditlar bo‘yicha kurs tafovutlarini aniqlash va aks ettirishning to‘g‘riligini tekshirish zarur. Kurs tafovutlarini hisoblash «Chet el valutasida amalga oshiriladi-gan muomalalarni buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotda aks ettirish TARTIBI»ga muvofiq amalga oshiriladi.
Shuningdek, auditor kreditlarning turlari bo‘yicha schyotlar rejasining to‘g‘ri qo‘llanilishini, ushbu schyotlar bo‘yicha sintetik va analitik hisob-ning qanday tashkil etilganligini, analitik hisob ma’lumotlarining sintetik hisob registrlari va Bosh daftar ma’lumotlariga mosligini tekshiradi.
Analitik hisobning tashkil etilishi har bir shartnoma bo‘yicha va kreditlarning turlari bo‘yicha tekshiriladi.
b). Qarzlar bo‘yicha hisob-kitoblar auditi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar bank kreditlaridan tashqari boshqa qarz beruvchilarning mablag‘larini ham jalb qilish imkoniyatlaridan foydalanishlari mumkin. Masalan, boshqa korxonalardan qarz olish, qimmatli qog‘ozlar (alar) chiqarib sotish, moliyaviy veksel be-rish va shu kabilar. Lekin moliyaviy veksel ko‘rinishidagi qarzdan foyda-lanish ma’lum doiradagi investorlar uchun ruxsat etiladi.
Qarzlarga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish uslubiyoti asosan kreditlarga doir muomalalar auditidan farq qilmaydi. Auditor qarz shartnomasining to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi va tuzilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Qarz shartnomasi kredit shartnomasiga qara-ganda soddaroq rasmiylashtiriladi. Uning mazmuni va shakli hamda bosh-qa jihatlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 732-739 modda-larida bayon etilgan.
Korxona uchun yozma shakldagi shartnomaning yo‘qligi noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin (Masalan, qarzlardan foydalanganlik uchun foizlar miqdori, qarzni qaytarish tartibi va muddatlari, bo‘yicha munozarali masalalar yuzaga kelganida; hatto tomonlar o‘rtasida kelishmovchiliklar bo‘lmaganida ham soliq organlari qarz shartnomasi bo‘yicha muomalalar-ni amalga oshirish faktlarini tasdiqlovchi hujjat - shartnomaning yo‘qligi bilan bog‘liq da’vo qo‘zg‘atishi mumkin).
Korxonalar boshqa yuridik shaxslardan (banklardan tashqari) qarz olishlari mumkin. Buxgalteriya hisobida qarzlar ham kreditlar kabi, qisqa muddatli (bir yil muddatgacha beriladigan) va uzoq muddatli (bir yildan oshiq muddatga beriladigan) qarzlarga bo‘linadi.
Qarz shartnomasi ko‘p hollarda qarz oluvchi oldiga qo‘yiladigan ma’lum shartlarga rioya qilish talablarini o‘z ichiga oladi. Bunday shartlarga, xususan, quyidagilar kiradi:

1. 
   o‘z aylanma mablag‘lari va daromadlarining darajasi;
   
2. 
   kreditorga vaqti-vaqti bilan ma’lumot taqdim qilib turish.
   

Ayrim qarz shartnomalariga majburiyatlarni bajarmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan, jumlalar kiritilgan bo‘lib, majburiyatlar bo‘yicha oldingi to‘lovlar to‘lanmaganligi yoki boshqa kelishuvlarning buzilganligi oqibatida kreditorning to‘lov uchun huquqlarini tezlashtirishi mumkin. Kelishuv yoki shartlarning buzilishi qarzdor oldiga qarz majburiyatlarini qisqa muddatli qarz deb tasniflash talablarini, agar kreditor bunday talabni rad qilmasa, keltirib chiqarishi mumkin.
Olingan qarzlarning asoslanganligi va qonuniyligini ham tekshirish zarur.
Agar auditor qarz shartnomasining haqqoniyligiga shubhalansa, u holda berilgan qarz bo‘yicha qarzdorlikni, qarz summasi va qaytarish muddatlari kelishilganligini tasdiqlatish maqsadida qarz bergan tashkilotga, so‘rov xati yuborishni tavsiya qilishi maqsadga muvofiq.
Agar ushbu summa, qarz bergan tashkilotda hisobda yo‘q bo‘lsa, u holda qarz olgan tashkilot bilan solishtiruv dalolatnomasi tuzilganidan so‘ng, u daromad sifatida aks ettirilib, undan umum qabul qilingan tartibda soliqlar hisoblanishi lozim.
Qarz berish va qaytarishning ayrim xususiyatlari mavjud bo‘lib, unga alohida e’tibor berish zarur.
Auditor qarzning qanday shaklda - pul yoki buyum shaklida olinganligi va qaytarilganligini aniqlashi kerak. Amaliyotda qarz shartnomasi shartlariga muvofiq korxona pulni qarzga olib, ma’lum muddat o‘tganidan so‘ng uni mulk yoki qimmatli qog‘oz bilan qaytarish hollari uchraydi. Bunday hollarga shartnoma shartlariga o‘zgarish kiritmasdan yo‘l qo‘yish mumkin emas.
Qarzlarning qaytarilishini tekshirishda ularning qimmatli qog‘ozlar bilan, ularni nominal qiymatidan yuqori bahoda sotish yo‘li bilan qaytari-lishiga, shuningdek, berilgan veksel bo‘yicha qarzni hisobga olishni tekshirishga; xorijiy valutada berilgan qarzlar bo‘yicha kurs tafovutlari va qarzlarni ularning ishlatilish yo‘nalishlari bo‘yicha hisobda aks ettirishga e’ti-bor qaratiladi.
Auditor qarzlardan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foizlarning to‘g‘ri hisoblanganligi va hisobda aks ettirilganligini aniqlaydi.
Kredit shartnomasi hamma vaqt foizli bo‘lib, qarz shartnomasi esa farqli o‘laroq ham foiz to‘lanadigan, ham foizsiz (beg‘araz) bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, olingan kreditlar va qarzlar bo‘yicha xatolarga yo‘l qo‘yish xavfiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1. 
   kredit munosabatlarini rasmiylashtiradigan hujjatlar yo‘qligi;
   
2. 
   kreditlar va qarzlar bo‘yicha foizlarning mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo‘shilishi;
   
3. 
   mulklarni baholash tamoyillarining buzilishi;
   
4. 
   kreditlar hisobidan qilingan kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’-minlashga foyda solig‘i bo‘yicha imtiyozlarni noto‘g‘ri qo‘llash;
   
5. 
   moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoyillarining buzilishi.
   

Tekshiruv natijalarini umumlashtirib, auditor korxonaning kelajakda o‘z faoliyatini davom ettira olish layoqati to‘g‘risida xulosa qiladi, ya’ni amaldagi korxona tamoyiliga qanday rioya qilinayotganligini aniqlaydi.
Tekshiruvning ushbu bo‘limi bo‘yicha, amaldagi korxonaga nisbatan muammolarni ko‘rsatuvchi ma’lumotlar quyidagilar bo‘lishi mumkin:

1. 
   shartnoma chegarasidan chiqib ketgan kreditlar va qarzlar mavjudligi;
   
2. 
   kreditlar va qarzlarning qaytarilmaganligi;
   
3. 
   foizlar to‘lanmaganligi;
   
4. 
   xususiy kapital va majburiyatlar nisbati.
   

Agar qarz mablag‘lari kapital miqdoridan oshib ketsa, unda korxona faqat qarz hisobiga yashayotganligini bildiradi. Agar ahvol bunga teskari bo‘lsa, unda qarzlar kam va ular bo‘yicha foizlar past, oqibatda, aksiya-dorlar bilan hisoblashish hamda dividendlar to‘lash uchun korxonada foy-da yetarli ekanligini bildiradi.