Avropa İttifaqının Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti Şərq Ölkələri Meşə Sektorunda Hüquq Tətbiqi və İdarəetmə

“Avropa İttifaqının Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti Şərq Ölkələri Meşə Sektorunda Hüquq Tətbiqi və İdarəetmə 

Sisteminin Təkmilləşdirilməsi” proqramının II fazası 

(ENPİ East Countries FLEG II Program) 

  

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI FÖVQƏLADƏ HALLAR NAZİRLİYİ

  AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

  AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI EKOLOGİYA VƏ TƏBİİ SƏRVƏTLƏR NAZİRLİYİ

TƏHLÜKƏSİZ MEŞƏ

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

497№li 28.04.2015-ci il tarixli əmri ilə

təsdiq edilmişdir.

Bakı-2015

www.enpi-fleg.

org

www.enpi-fleg.az

Tərtib edənlər: 

Lalə Dadaşova, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru

   

Azər Qarayev

 

 

 

Fəxriyyə Musayeva

 Redaksiya heyəti:  

Şövqi Göyçaylı, professor, coğrafiya elmləri doktoru

   

Allahverdi Dolxanov, kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru

   

Rəhim İbrahimov

Kompüter tərtibatı: 

Rüstəm Zamanov

Tərcüməçi: 

Fidan Hüseynli

Rəsmlər: 

 

Yeganə Yunusova

Vəsait  ümumtəhsil  məktəblərinin  şagirdləri  və  məktəbdənkənar  təhsil  müəssisələrinin  dərnək  üzvləri  üçün 

nəzərdə tutulmuşdur. 

European Neighborhood and Partnership Instrument East Countries Forest Law Enforcement

and Governance II Program 

 

 MINISTRY OF EMERGENCY SITUATIONS OF REPUBLIC OF AZERBAIJAN

  MINISTRY OF EDUCATION OF REPUBLIC OF AZERBAIJAN

  MINISTRY OF ECOLOGY AND NATURAL RESOURCES OF REPUBLIC OF 

AZERBAIJAN

SAFE FOREST

Was approved by Ministry of Education

of Azerbaijan Republic under order of № 497 on 28.04.2015

Bakı-2015

Line of FLEG IO LOGOS FROM GUIDEBOOK

www.enpi-fleg.

org

www.enpi-fleg.az

Compilers:  

Lala Dadashova, PhD in Biology

 

 

 

Azer Garayev

 

 

 

Fakhriyya Musayeva

Editorial board: 

Shovgi Goychayli, professor, Doctor in Geography 

 

 

 

Allakhverdi Dolxanov, PhD in Agricultural

 

 

 

Rahim İbrahimov

Computer design: 

Rustam Zamanov

Translation:  

Fidan Huseynli

Drawings:  

Yegana Yunusova

The tutorial is designed for the schoolchildren and members of exstra-curiccular institutions 

and study groups.

This tutorial has been developed within the framework of “European Neighborhood and 

Partnership Instrument (ENPI) East Countries Forest Law Enforcement and Governance 

(FLEG) II Program» ENPI East (FLEG II) Program Azerbaijan. The FLEG II Program 

promotes sustainable forest governance, management, and protection of forests in 

Azerbaijan, Armenia, Belarus, Georgia, Moldova, Russia and Ukraine.

This publication has been produced with the assistance of the European Union. The content, findings, interpretations, and conclusions of 

this publication are the sole responsibility of the FLEG II (ENPI East) Program Team (www.enpi-fleg. org) and can in no way be taken to 

reflect the views of the European Union. The views expressed do not necessarily reflect those of the Implementing Organizations

5

Giriş

Ə

ziz məktəblilər, siz yəqin ki, asudə vaxtlarınızı təbiətin qoynunda keçirməyi çox sevirsiniz. 

Təbiətə ekskursiyalar və səyahətlər ətraf mühit haqqında biliklərinizi artırmağa kömək edir. 

Təbiətin ən maraqlı və ecazkar guşələrindən biri meşədir. Meşənin zəngin bitki və heyvanlar aləmi 

yaşından asılı olmayaraq hər kəsə xoş təəssüratlar bəxş edir. 

Meşəyə daxil olarkən siz özünüzü kəşfiyyatçılara bənzədərək ətrafda baş verən təbiət hadisələrini 

və canlılar aləmini tədqiq etməyə çalışırsınız. Əlbəttə, meşə sakinlərinin həyat tərzi ilə tanışlıq, təbiət 

obyektləri üzərində müşahidələr olduqca maraqlıdır. Bəzən “kəşfiyyat”a və axtarışlara həddindən 

artıq aludə olan uşaqlar harada olduqlarını unudub çətin vəziyyətə düşürlər. Lakin çıxılmaz vəziyyət 

yoxdur və hər hansı çətinlikdən çıxış yolunu tapmaq mümkündür. 

Əgər meşə cığırından çıxıb yolu azmaq, vəhşi heyvanlarla qarşılaşmaq, qansoran həşəratların, 

zəhərli  sürünənlərin  hücumuna  məruz  qalmaq  istəmirsinizsə,  meşəyə  səfər  zamanı  mütləq 

təhlükəsizlik  qaydalarına  əməl  etməlisiniz.  Bəs  təsadüfən  meşədə  belə  hallarla  qarşılaşdıqda  nə 

etməli? Təbii təhlükələrin qarşısında aciz qalmamaq və özünüzü müdafiə etməyiniz üçün lazımi bilik 

və bacarıqlara yiyələnmək lazımdır.

Təqdim  olunan  bu  kitab  meşədə  qarşılaşa  biləcəyiniz  təhlükəli  vəziyyətlərdən  çıxış  yollarını 

öyrənməkdə sizə yardımçı ola bilər. Fövqəladə hallarda təlaş etməyərək təmkinli və ağıllı hərəkət 

etməklə  həm  özünüzün,  həm  də  yoldaşlarınızın  həyatını  xilas  edə  bilərsiniz.  Meşədə  gözlənilən 

təhlükələr barədə ətraflı məlumatlar səfərinizin uğurlu və maraqlı keçməsinə şərait yaradacaqdır.

Azərbaycan meşələri özünəməxsus zənginliyə və təbii gözəlliyə malikdir. Meşə bir-biri 

ilə  sıx  qarşılıqlı  əlaqədə  yaşayan  canlılardan  ibarət  mürəkkəb  ekoloji  sistemdir.  Meşənin 

müvəqqəti qonağı olarkən heyvanların dinc həyatını pozmamağa və bitki örtüyünə zərər 

vurmamağa çalışın. Unutmayın ki, meşədə hər canlının öz yeri vardır və canlılar aləminin 

bioloji müxtəlifliyini qorumaq vacibdir. Meşənin təhlükəsiz və davamlı inkişafı bizim düzgün 

münasibətimizdən  asılıdır.  Gəlin,  bu  misilsiz  təbii  sərvəti  yersiz  müdaxilədən  qoruyaq  və 

təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə edək. 

6

Introduction

D

ear students, most probably you love to spend your leisure time in nature. Frequent excursions 

and trips to the nature help you to increase the knowledge about the environment. One of 

nature’s most fascinating and charming places is the forest. To explore forest’s rich flora and fauna 

is a pleasant experience regardless the age. 

While  entering  the  forest  as  discoverers  you  are  trying  to  explore  the  world  of  creatures  and 

causes of natural events which constantly appear around. Observation of the nature-maid objects 

and familiarization with the lifestyle of the forest’s inhabitants is certainly a very interesting business. 

But sometimes by getting too much involved into the “discoveries” and searches the children can get 

lost and this is a difficult situation. However, there is no desperate situation and it is possible to find 

a way out of any trouble.

If while in the forest you do not want to get lost, to come across wild animals, and to get attacked 

by parasites and poisonous reptiles you must comply with the safety regulations. But what is the 

right thing to do if you suddenly face the difficulties in the forest? In order to be prepared to natural 

hazards and be ready to defend yourself you need to master the specific skills and knowledge.

This book can help you to learn the ways which help you to get out of dangerous situations which 

one might encounter in the forest. By avoiding fuss and acting cautiously and wisely in the emergency 

situations you can save as yours as well as your friends’ lives. Being perfectly informed about the 

impending dangers exist in the forest will make your forest experience an exciting life experience.

The  forest  is  an  interconnected  complicated  ecological  system  of  creatures. As  a  temporary 

guest please try to avoid disturbing the peaceful way of lives of animals and damaging the forest’s 

vegetation. Remember that every creature has its own place in the forest, and it is important to 

preserve the biological diversity of this world. The safe and sustainable forest development depends 

on our proper attitude. The Azerbaijani forests are distinguished by their own richness and natural 

beauty. Let’s preserve these priceless natural resources from tactless interference and ensure the 

efficient use of the natural resources.

7

Meşənin sehirli aləmi

M

eşə - bizim ən çox sevdiyimiz istirahət yerlərindən biridir. Meşənin zəngin təbiəti, bitki və 

heyvanlar  aləmi  istirahətə  gələn  insanların  hər  zaman  böyük  marağına,  hədsiz  sevincinə 

səbəb olur. Meşəyə daxil olanlar ilk anda heyrətə gələrək təbiətin misilsiz möcüzəsini seyr edib, 

qeyri-adi gözəllikdən zövq alırlar. Meşənin təssəvvürə gəlməz sehrli aləmi insanların əksəriyyətini ilk 

tanışlıqdan başlayaraq ömürlük özünə bağlayır. 

Meşə bizi qida, geyim, yanacaqla təmin edir, havanı oksigenlə zənginləşdirir, su ehtiyatlarını artırır, 

iqlimi tənzimləyir. Sıra ilə cərgələnən ağac, kol və ot bitkiləri günəşə doğru boylanan çoxmərtəbəli 

binanın  sakinlərinə  bənzəyirlər.  Meşənin  çoxmərtəbəli  yaruslarının  ən  aşağı  hissəsində  yerləşən 

bitkilər digər hündür boylu ağac və kolların himayəsində özlərinə sığınacaq taparaq həyat fəaliyyətini 

davam etdirirlər. Meşənin yarımkölgə və rütubətli mühit şəraitinə uyğunlaşmış bitkilərə siz çəmənlikdə 

və ya düzənlikdə rast gələ bilməzsiniz.

Meşədə  yaşayan  bütün  bitki  və  heyvan  növlərini  tanıyırsınızmı?  Əgər  tanımırsınızsa, 

valideynlərinizin və müəllimlərinizin köməyi ilə təyinedicilərdən istifadə edərək, canlıları təyin etməyə 

çalışın. Bu tanışlığı maraqlı yarışa çevirmək mümkündür. Təyinedici kitabda təsvir olunan bitkiləri 

meşədə  axtarıb  tapmağa  çalışın.  Bu  tapşırığı  daha  düzgün  və  tez  yerinə  yetirmək  üçün  bitkiləri 

fərqləndirən əsas əlamətlərə diqqət yetirin.

Əgər  meşədə  səssiz  durub  ətrafı  diqqətlə  dinləsəniz  meşə  heyvanlarını  da  müşahidə  edə 

bilərsiniz. Bu halda heyvanların yuvasına yaxınlaşmaq və balalarını ələ götürmək olmaz. Yaxşı olar 

ki, fotoaparat vasitəsilə meşə heyvanlarının həyatını obyektivin yaddaşına köçürəsiniz.

Meşəyə səfər zamanı rəngli qələmləri və rəsm albomunu özünüzlə aparmağı unutmayın. Meşə 

cığırında rast gəldiyiniz maraqlı mənzərələri, bitki və heyvanları rəngli boyaların və ya qələmlərin 

köməyi ilə təsvir etməyə çalışın. Hər biriniz meşəni gördüyünüz kimi təsvir etməyə çalışın. Səfərdən 

sonra bu rəsmləri bir yerə toplayaraq məktəbin foyesində və ya sinifdə maraqlı rəsm qalereyası yarada 

bilərsiniz. Bu qayda ilə meşə təəssüratlarınızı məktəbinizin bütün şagirdləri və sinif yoldaşlarınızla 

bölüşə bilərsiniz.

Meşədə  kiçik  heyvanların  həyatını  müşahidə  etmək  olduqca  maraqlıdır.  Meşə  döşənəyində, 

ağacların  gövdəsində,  kolların  budaqlarında,  ot  bitkilərinin  yarpaqları  üzərində  saysız-hesabsız 

həşəratlar yaşayır. Hörümçəklər, böcəklər, ilbizlər, yağış qurdları, qarıışqalar sıx otluqda, daşların 

altında, ağacların koğuşunda gizlənir. Siz özünüzü bir anlıq kiçik kəşfiyyatçılara bənzədib bu canlıları 

tapmağa çalışın. Təbiətdə və canlılar üzərində müşahidələr aparmaqla, siz yeni biliklər əldə edib, 

meşənin sirlərinə bələd ola bilərsiniz.

8

Meşədəki bitkilər və heyvanlar arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələr təbii yolla tənzimlənir. Yalnız 

bəzi  insanların  təcavüzkar  hərəkətləri  bu  nizamlı  əlaqələrin  pozulmasına  gətirib  çıxarır. Yanacaq 

məqsədilə yaşıl bitkilərin odun üçün doğranması, qanunsuz meşə qırmaları, meşə yanğınları və s. 

sıx bitki örtüyünün seyrəlməsinə səbəb olur. 

Yadda saxlayın ki, ağacların qırılması və meşə yanğını nəticəsində boş qalmış meşə sahəsində 

kölgəsevən bitkilərin sayı getdikcə tükənir. Belə sahələrdə işıqsevən çəmənlik və alaq bitkiləri sürətlə 

yayılaraq torpağı zəbt edirlər. Bu prosesin qarşısı alınmadıqda, bitki örtüyünün tükənməsi sürətlənir 

və nəticədə meşəyə məxsus bitki örtüyü bərpa olunmur.

Bütün bunlar göstərir ki, meşəyə xüsusi qayğı və diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Meşənin təmizliyini 

və təhlükəsizliyini qorumaq başlıca şərtdir. Meşəyə daxil olarkən təbiətin ahəngini pozmamağa və 

meşəni  tullantılarla  çirkləndirməməyə  çalışın.  Meşənin  ekoloji  sisteminin  qorunması  və  canlılar 

arasındakı əlaqələrin pozulmaması üçün müəyyən davranış qaydalarına əməl etmək lazımdır. Meşədə 

gəzinti zamanı sakitliyə riayət olunmalı, meşə sakinlərinin dinc həyatına təcavüz edilməməlidir. 

9

Meşə səfərinə necə 

hazırlaşmaq lazımdır?

M

eşə gəzintisi uşaqlara unudulmaz təəssüratlar, canlılar haqqında maraqlı məlumatlar, mənalı 

və  əyləncəli  saatlar  bəxş  edir.  Bütün  bunlarla  yanaşı  təbiətin  gözəlliklərinə  aludə  olanlar 

bəzən unudurlar ki, tanış olmayan meşə sahəsində müxtəlif təhlükələrlə qarşılaşa bilərlər. Meşəyə 

ailəliklə istirahətə gedən insanlar haqlı olaraq uşaqlar üçün bu səyahətin təhlükəli ola biləcəyindən 

narahat olurlar.

Əgər  meşəyə  təşkil  olunan  ekskursiyaların  sağlamlıq  və  sevinc  dolu  dəqiqələr  bəxş  etməsini 

istəyirsinizsə, ən sadə təhlükəsizlik qaydalarını bilməlisiniz. Meşəyə səfərin marşrutu əvvəlcədən 

müəyyənləşdirilir  və  bu  barədə  valideynlərə  məlumat  verilir.  Meşədə  düzgün  davranış  qaydaları 

sinifdə birlikdə müzakirə olunur. Dəstədən kənara çıxmamağın vacibliyi xüsusi olaraq vurğulanır. 

Əgər hər hansısa səbəbdən cığırda rast gələn təbiət hadisəsi və ya canlılar sizi maraqlandırarsa, bu 

barədə yoldaşlarınıza xəbər verib sizi gözləməyi xahiş edin. 

Meşəyə  yürüşə  hazırlaşarkən  öncədən  hazırlıq  mərhələsində  yeməli  və  zəhərli  göbələklər, 

meyvə  və  giləmeyvələr,  dərman  bitkiləri  barədə  məlumat  toplamaq,  bu  bitkilərin  foto-şəkillərini 

əldə etmək lazımdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bəzi zəhərli göbələklər yeməli göbələklərdən çox 

çətinliklə seçilir. Məs: yalançı tülküqulağı, yalançı kötük göbələyi və s. göbələklər xarici görünüşünə 

görə yeməli göbələklərə bənzəyir. Buna görə də zəhərsiz olmasına əmin olmadığınız göbələkləri 

toplamaq  fikrindən  daşının.  Zəhərli  göbələklərə  hətta  əl  vurmaq  belə  təhlükəlidir.  Əllərə  hopmuş 

zəhərli maddələr ağızın, gözün selikli qişasına düşə bilər.

Əlbəttə ki, meşədə hamar və düz yolla hərəkət etmək mümkün deyil. Yoxuşlu, enişli cığırda ağac 

kötükləri, budaqların üzərindən keçmək lazım gəlir. Təsadüfən qırılmış budaqlar, ağac qırıntıları üzü, 

əlləri və ya digər bədən nahiyələrinə dəyib yaralaya bilər. Buna görə də dəstədə irəlidə gedənlər 

arxadan gələn yoldaşlarını xəbərdar etməlidir. Sıx kolluqdan keçərkən budaqları ehtiyatla aralamaq 

lazımdır ki, sıçrayıb arxadan gələnlərə zərər vurmasın. Bu da müəyyən çeviklik və cəldlik tələb edir. 

Əgər meşədə gəzərkən əyilmiş ağaclara rast gəlsəniz ayaq saxlamayın. Bu ağaclar təsadüfən sizin 

üzərinizə düşə bilər.

Meşə talasında və ya çay kənarında yay aylarında uzun müddət günəşin altında qalmaq məsləhət 

deyildir. Xüsusən, günəşin daha çox fəaliyyətdə olduğu günorta saatlarında günvurma və dərinin 

yanması ehtimalı artır. Yaxşı olar ki, qızmar isti havada ağacların kölgəsində daldalanasınız.

10

Meşəyə nəyi aparmaq olar?

 Səfərin unudulmaz və maraqlı keçməsi üçün əvvəlcədən lazımi 

hazırlıq  işləri  görülməlidir.  Meşəyə  səyahətə  hazırlaşarkən  uzaqgörənliklə  qabaqcadan  qarşıya 

çıxa biləcək maneələri nəzərə almaq lazımdır. Atalar demişlər: “Ehtiyat igidin yaraşığıdır”. Meşəyə 

gəzintiyə gedərkən ən zəruri əşyaları götürmək lazımdır. Əlbəttə ki, ilk növbədə səfərə içməli su, 

ərzaq  ehtiyatı,  saat,  cib  bıçağı,  kompas,  fanar,  mobil  telefon,  xəritə  və  tibbi  ləvazimat  götürməyi 

unutmayın.  Yol  boyu  müxtəlif  maneələrdən  keçərkən  zədələnən  dəriyə  və  ya  nahiyələrə  sarğı 

qoyulması üçün ilk tibbi yardım vasitələri ehtiyatı olmalıdır. 

Tullantıları  toplamaq  üçün  polietilen  paketləri  unutmayın.  Tullantıların  meşədən  çıxarılması 

mütləq vacibdir. Meşə talasında və ya meşənin kənarındakı açıq yerdə idman yarışları və oyunların 

keçirilməsi üçün voleybol topları, tennis ləvazimatı götürmək olar. Meşənin həyatı və canlı sakinləri 

ilə daha yaxından tanış olmaq üçün fotoaparat və videokamera ən yaxşı köməkçiniz ola bilər. Səfər 

zamanı müxtəlif təsadüfi halların qarşısını almaq üçün kiçik aptek ləvazimatı, hidrogen-peroksid, 

plastır, yod və s. götürmək lazımdır.

Səfərə çıxarkən kifayət qədər ərzaq və su ehtiyatı tədarük etmək lazımdır. Açıq havada gəzinti və 

oyunlar iştahanın artmasına səbəb olur. İstirahət məqsədilə azuqə və su ehtiyyatı diqqətlə seçilməlidir. 

İstifadə müddəti bitmiş və keyfiyyətsiz qida məhsulları ağır zəhərlənmə hadisəsinə səbəb ola bilər.

Meşəyə nəyi aparmaq olmaz?

 İlk növbədə səfərə çıxanların təhlükəsizliyi nəzərə alınmalıdır. 

Balta, mişar, kibrit və digər kiçik alətlərin, yandırıcı məhlulların meşəyə aparılması qadağandır.

Səfərə hazırlaşarkən üst geyimə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Hər şeydən əvvəl şəraitə uyğun olaraq 

geyim seçilir. Yaxşı olar ki, sizə tanış olmayan meşə ərazisində marşrutdan kənara çıxmayasınız. 

Sıx meşəlikdə azmaq ehtimalı olduğuna görə rəngarəng paltarlara üstünlük verilməlidir. Meşənin 

toranlığında yol yoldaşlarınızın sizi aydın görməsi üçün parlaq rəngli geyimlərdən istifadə edin. Yaz 

və yay mövsümündə yaşıl, payızda qəhvəyi-sarı, qışda isə ağ geyim məsləhət görülmür. Uşaqların 

üst geyimi parlaq sarı, qırmızı, narıncı, ağ rəngdə olub, uzaqdan diqqəti cəlb etməlidir. Tünd geyim 

meşənin toranlığında çətin seçilir. Buna görə də bəzən səyahətçilər meşədə azarkən onların tünd 

rəngli geyimi axtarışı çətinləşdirir.

Meşədə  gəzinti  zamanı  təhlükəsizliyi  necə  təmin  etməli?  Bunun  üçün  səfərə  hazırlıq  zamanı 

müvafiq tələblərə riayət etmək lazımdır. Meşədə zəhərli və qansoran həşəratlardan qorunmaq üçün 

uzun qollu gödəkçələr və hamar parçadan tikilmiş üst geyimi, örtülü ayaqqabılar, papaq və əlçək 

geyinmək lazımdır. Ağcaqanadlara və mozalanlara qarşı xüsusi çiləyici aerozollardan istifadə etmək 

məsləhətdir. 

Ayaqqabıların  möhkəm  və  su  keçirməyən  materialdan  hazırlanmasına  diqqət  yetirin.  Çünki 

gözlənilmədən yağışa düşə bilərsiniz. Həm də meşədə bir çox bulaqlar və kiçik çaylar vardır. Yolda 

qarşıya çıxan çayların üzərindən keçərkən ayaqlarınızın və geyiminizin islanmamasına çalışın. Hətta 

qızmar yay günlərində belə ağacların kölgəsi altında sərinlik nə qədər xoşagələn olsa da, əlbəttə ki, 

islanmış paltarlarda soyuqlamaq ehtimalı heç də ürəkaçan hal deyildir. 

11

Ən  başlıcası  isə  səyahətə  başlamazdan  əvvəl  meşədə  davranış  qaydaları  uşaqlarla  birlikdə 

müzakirə  olunmalıdır.  Meşənin  sakit  həyatını  pozmamaq  üçün  səfərdən  əvvəl  xüsusi  davranış 

qaydaları tərtib edilərək iştirakçılara paylanılır. Bu qaydalarda meşənin bitki və heyvanat aləminə 

qayğıkeş,  humanist  münasibət,  meşə  ekosisteminin  qorunmasına  məsuliyyətli  yanaşma  nəzərdə 

tutulur.  Məs:  qarışqaların  yuvasını  dağıtmaq  olmaz,  kibritlə  oynamaq  təhlükəlidir,  heyvanların 

yuvasına əl vurmaq olmaz, zəhərli göbələkləri tapdamaq, çiçəkli bitkiləri qoparmaq olmaz və s. 

Bəzi qaydalar uşaqlarda sual doğura bilər: zəhərli göbələkləri nəyə görə qırmaq olmaz? Əlbəttə 

belə göbələklər bizim üçün zəhərli olsa da, digər canlılar üçün əhəmiyyətlidir. Onları məhv etmək 

təbiətə ziyan vurmaq deməkdir. Bəzi müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, meşə heyvanları 

xəstələndikdə zəhərli göbələklərlə az miqdarda qidalanaraq sağalırlar.

12

Meşə - bütün heyvanların, quşların, həşəratların və bitkilərin ümumi evidir. Biz meşəyə sadəcə 

müvəqqəti qonaq kimi gəlirik. Bəs bu halda qonaq özünü necə aparmalıdır? Əlbəttə ki, müəyyən 

davranış qaydalarına riayət etməklə meşə sakinlərinin dinc həyatını pozmamalıdır. 

Meşədə istirahət və gəzinti zamanı aşağıdakı qaydalara riayət etmək zəruridir:

1. 

Meşədə kibritlə oynamaq və ocaq qalamaq olmaz. Ehtiyatsızlıq nəticəsində dəhşətli meşə 

yanğını baş verə bilər.

2. 

Quşların yuvasını dağıtmaq olmaz Yuva qurmaq və bala çıxarmaq üçün çalışan quşların 

aqibətini düşünün.

3. 

Qarışqa  yuvalarını  dağıtmayın.  Kiçik  zəhmətkeş  qarışqların  meşə  sanitarları  olduğunu 

bilirsinizmi? Onların qurub yaratdıqları nəhəng yuvalarda gecə-gündüz qaynar həyat davam 

edir.  Qarışqalar  meşəni  müxtəlif  zərərvericilərdən  qoruyur,  məhv  olmuş  bitki  və  heyvan 

qalıqlarından azad edirlər. 

4. 

Meşədəki  bitkiləri  və  heyvanları  incitmək  olmaz.  Xoşa  gələn  kiçik  heyvanları,  cəlbedici 

xarici  görünüşü  ilə  seçilən  həşəratları  ələ  götürərkən  onlara  xəsarət  yetirə  bilərsiniz.  Bu 

heyvanları evə aparmaq düzgün deyil. Meşə həyatına uyğunlaşmış canlılar başqa yerdə 

yaşaya bilməzlər.

5. 

Meşədə səs-küy salmaq olmaz. Musiqi sədaları, ucadan danışıq səsləri meşə sakinlərində 

təşviş yaradaraq onları yaşadıqları yerdən uzaqlaşdıra bilər.

6. 

Meşəni zibilləmək olmaz. Əgər meşəyə səfər edən hər kəs istirahətdən sonra tullantıları 

meşədə  qoyub  gedərsə,  bitkilərin  və  heyvanların  yaşayış  mühiti  dözülməz  dərəcədə 

çirklənər.

7. 

Ağacları və kolları qırmaq, çiçəkli ot bitkilərini kökündən çıxarmaq olmaz. Bitkilərin aldıqları 

yaralara  düşən  müxtəlif  xəstəliktörədən  mikroorqanizmlər  və  virus  xəstəlikləri  ağac  və 

kolları məhv edir. Nadir çiçəkli bitkilərin toplanması təbiətdə onların sayının tükənməsinə 

səbəb olur.

8. 

Zəhərli  göbələkləri  qırmayın.  Bu  göbələklər  insan  üçün  zəhərli  hesab  olunsa  da,  bəzi 

heyvanların xəstəliklərinin müalicəsində əhəmiyyətlidir.

13

Meşədə ildırımdan necə 

qorunmalı?

Y

az-yay aylarında dağ meşələrində göy gurultusu və ildırım çaxması adi təbiət hadisələrindən 

biridir. İsti hava axını dağların başına qalxaraq soyuyur və rütubətin buxarlanması nəticəsində 

ağır qara buludlar əmələ gəlir. Şimşək çaxarkən meşənin içərisində olan insana çox nadir hallarda 

14

zərər yetirə bilər. Daha çox meşə talasında və meşənin yaxınlığındakı açıq ərazilərdə ehtiyatlı olmaq 

lazımdır. Meşə talasında və ya dağ başında olarkən ildırımdan qorunmaq üçün müəyyən qaydaları 

bilmək vacibdir. 

Elektrik cərəyanı nadir hallarda insana birbaşa təsir edir. Əsasən ildırım insanın yaxınlığında olan 

ağaclara və hündür qayalara düşür. Buna görə də şimşəkdən qorunmaq üçün təhlükəsizlik tədbirlərinə 

əməl olunmalıdır. İldırım çaxan zaman hündürlükdən və qurumuş tək-tək ağaclardan uzaqlaşmaq 

lazımdır.  Yağmurlu  havada  meşədən  kənara  çıxmaq,  tənha  ağacların  altında  durmaq  olduqca 

təhlükəlidir. Yadda saxlayın ki, çox zaman belə ağacları ildırım vurur və insan həyatı üçün təhlük 

ə yaranır. Suda olduqda dərhal sahilə çıxmaq lazımdır. Qayaların dibində, mağaranın girəcəyində 

gizlənmək olmaz. Daşlı-çınqıllı və qumlu torpaqda gəzmək gilli torpağa nisbətən daha təhlükəsizdir. 

Şimşək çaxan zaman atmosferin güclü elektriklənməsi nəticəsində müəyyən məsafədə olan canlı 

obyektlərə xəsarət toxuna bilər. Saniyədə 100000 km məsafəyə yayılan şimşəyin elektrik cərəyanı 

100  və  ya  1000  amperə  çata  bilər.  Elektrik  qığılcımının  temperaturu  25000  dərəcəyə  yaxın  olur. 

Şimşəyin  işartısını  ilk  göy  gurultusundan  ayıran  saniyələri  hesablamaqla  yağıntıya  qədər  olan 

məsafəni təyin etmək olar: 1 saniyədə keçibsə, məsafə 300-400 metr, 2 saniyə keçdikdə 600-800 m, 

3 saniyə keçdikdə məsafə 1 km və s. olur.

Şimşək çaxarkən növbəti çaxmaya qədər olan fasiləyə əsasən aradakı məsafəni də hesablamaq 

mümkündür.  İldırıma  qədər  olan  məsafə  səsin  sürətilə  (34  km/san)  müəyyən  edilir.  Şimşəyin 

çaxması görünən andan eşidilən ana qədər 10 san keçibsə, 340 m/san×10 san=3400 m məsafə 

alınır. Əgər ildırımın səsi getdikcə daha gec eşidilirsə, deməli, buludlar uzaqlaşır. İldırım çaxması 

və göy gurultusu eyni vaxtda baş veririsə, bu həyat üçün olduqca təhlukəlidir. Belə olduqda elektrik 

xətlərindən uzaqlaşmaq lazımdır. 

Yağmurlu  havada  ildırım  çaxarkən  meşənin  dərinliyinə  daxil  olub,  ağacların  altında  və  ya 

qayaların arxasındakı çökəklikdə gizlənmək lazımdır. Hər hansı bir hündürlüyə, məsələn, yamaca 

qalxmaq  təhlükəlidir.  Yağış  yağarkən  tək  qalmış  ağacların  altında  daldalanmaq  olmaz.  Xüsusən 

açıq  sahədəki  tək-tək  bitən  ağaclardan  uzaq  olmaq  lazımdır.  İldırım  çaxarkən  meşədə  çox  da 

hündür olmayan sıx çətirli ağacların arasında sığınacaq tapmaq olar. Nisbətən alçaqboylu sıx meşə 

ağaclarının  altı  nisbətən  təhlükəsizdir.  Hündür  palıd,  şam  və  qovaq  ağaclarının  altında  durmaq 

isə çox təhlükəlidir. İstirahət etmək üçün qayalara söykənmək, meşə talasında və ya çəmənlikdə 

dayanmaq, su hövzələrinin yaxınlığında və ya tonqal yaxınlığında durmaq, qaçmaq, sıx qrup halında 

hərəkət etmək, yaş geyimdə gəzmək, hündürlüyə çıxmaq, qayaların çatlamış hissəsinə yaxınlaşmaq 

olmaz.  Şimşək  çaxarkən  əksər  hallarda  palıd,  qovaq,  göyrüş  ağaclarını,  nisbətən  nadir  hallarda 

şam ağaclarını, ağcaqayın ağacını vurur. Hündür yerdən aşağıya enmək və torpağın üzərində aşağı 

əyilib  əllərinizlə  ayaqları  qucaqlamaq  lazlmdır.  Metal  əşyaları  kənara  atmaq,  motosikl,  velosiped 

və avtomobillərdən 20-30 m aralıda durmaq lazımdır. Əgər ildırım çaxarkən insan maşındadırsa, 

maşını tərk etməyib, pəncərələri bağlamalı və antenanı aşağı endirməlidir. 

15

Əgər başqa çıxış yolu yoxdursa, yağışdan əvvəl çadır qurub tavanını polietilenlə örtmək lazımdır. 

Bütün metal əşyalar, o cümlədən bel, bıçaq, mişar, qab-qacaq və s. insanlardan 15-20 metr aralıda 

qoyulmalıdır.  İldırım  çaxan  zaman  metal  əşyalar  müəyyən  təhlükə  yarada  bilər.  Yaş  paltarlar 

dəyişilməlidir, çünki islanmış paltar və insan bədəni elektrik cərəyanını özünə çəkə bilər. İldırımdan 

qorunmaq üçün çadırda xüsusi qayda üzrə oturmaq lazımdır. Bunun üçün çanta, ip, polietilen paket, 

ağac kötüklərindən və ya quru geyimdən oturacaq düzəldilir. Belə olduqda insan özünü torpaqdan 

təcrid edir və təhlükəsiz vəziyyətdə olur. Bu qayda üzrə oturaq vəziyyətdə bədəni irəli verərək başı 

dizə tərəf aşağı əymək lazımdır.

 İldırım çaxarkən tonqal qalamaq olmaz. Bu zaman tonqalın yaxınlığında durmaq çox təhlükəlidir, 

çünki tonqalın istiliyi nəticəsində qızmış hava axını elektrik keçiriciliyinə malikdir və ildırım ocağa 

düşə bilər. Əgər meşədə yol gedən səyahətçilər qrupunu qəfildən ildırım haqlayıbsa və onlar çadır 

qurmağa imkan tapmayıblarsa, qrupun üzvləri bir-birlərindən aralı məsafədə tələsmədən yollarına 

davam etməlidirlər. 

İldırım  vuran  insanın  ani  olaraq  baş  beyini,  ağ  ciyərləri  və  digər  daxili  orqanları  zədələnir  və 

ölümlə nəticələnir. Hadisə baş verdikdə dərhal xəsarət almış insanın yaxasını açmaq, arxası üstə 

uzandırmaq  və  geyimləri  büküb  sinəsinin  altına  qoymaqla  tənəffüsü  yaxşılaşdırmağa  çalışmaq 

lazımdır. Zərər çəkmiş insanın ağzı tənziflə təmizlənməlidir. İlk öncə ürəyi massaj etməklə tənəffüs 

bərpa olunmalıdır. İlk tibbi yardım üsulu kimi ürəyi massaj etmək və süni tənəffüs vermək lazımdır. 

Xəstə uzadılaraq ayaqları 15-30 sm hündürlüyə qaldırılır. Xəsarət alanın bədəni isti geyim və ya 

örtüklə soyuqdan qorunur. Əgər ildırım çaxmaqda davam edirsə, xəstəni təhlükəsiz yerə çatdırmaq 

gərəkdir. Xəsarət alan şəxs təcili olaraq tibb müəssisəsinə çatdırılmalıdır. Tibb məntəqəsində xəsarət 

almış insana oksigen balıncı verilir. Ürək ritmi bərpa olunana qədər müayinə edilir və daxili orqanların 

vəziyyəti yoxlanılır. 

Beləliklə, yağışlı havada meşədə olarkən bütün təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət etməklə həyatınızı 

ciddi təhlükədən qoruya bilərsiniz.

16