Avtomatlashtirish va boshqarish

Avtomatik muvozanat o’lchash ko’priklari KSM-3
Ishlab chiqarishda temperaturani o’lchashda qarshilik termometrlari bilan ko’rsatuvchi va yozib boruvchi avtomatik muvozanat ko’priklari ishlatiladi (rasm 3.3).
Atrof muxit temperaturasining ta’sirini kamaytirish maqsadida qarshilik termometrlari ko’prik sxemasiga uch simli sxema bo’yicha ulanadi.
KSM-3 o’zgarmas qarshiliklar R₁ va R₂, R_r reoxordan, reoxorddan o’tayotgan tokni cheklashga mo’ljallangan R_sh shuntlovchi rezistordan, o’lchov asbobining pastki va yuqori chegaralarini o’zgartirishga mo’ljallangan rezistorlardan R_p va R, hamda qarshilik termometri R_t lardan tashkil topgan. R^I_nr, R^II_nr – rezistorlar ulovchi simlar qarshiligini graduirovka qiymatigacha yetkazish uchun mo’ljallangan.
Nolь galvanometr o’rniga avtomatik muvozanat ko’priklarida o’lchash diagonaliga elektron kuchaytirgich EK ulangan bo’ladi.

Rasm 3.3.Avtomatlashtirilgan kщrsatuvchi va qayd qiluvchi muvozanatlangan o’lchash ko’priklari

Avtomatik ko’priklarning quyidagi turlari ishlab chiqariladi: KSM1, KPM1, KVM1 miniatyurali o’lchov asboblari; KSM2 – kichik gabaritli ko’priklar; KSM3 – disk diagrammali avtomatik ko’priklar; KSM4 – lenta diagrammali avtomatik ko’priklar.

Logometr
Logometrlar magnitoelektrik tizimi o’lchov asboblari turkumiga kiradi.
Logometrlar ishlashi, tashqi elektr manbaiga ulangan ikki parallel elektr zanjirlaridan o’tayotgan toklar nisbatini o’lchashga asoslangan bo’lib, ularning xar biriga o’lchash ramkalari ulangan bo’ladi.

Rasm 3.4. Logometrning printsipial sxemasi

O’lchov asbobi (rasm 3.4) qarshilik termometri R_t, o’zgarmas rezistordan R va manbaadan tashkil topgan. Qutb nakonechniklari 3 orasida tsilindr ko’rinishidagi po’lat o’zak 2 joylashtirilgan. U magnit nakonechniklari bilan bir xil bo’lmagan xavo bo’shlig’ini hosil qiladi. Bu bo’shliqda bir xil, bir biri bilan maxkamlangan izolyatsiyasi bor mis simlardan yasalgan R^I_p va R^II_p ramkalar xarakatlanadi.
O’lchash sxemasi ikki parallel zanjirlardan tashkil topgan. Agar I zanjir qarshiligi II zanjir qarshiligiga teng bo’lsa, unda ikkala zanjirdan o’tayotgan toklar bir-biriga teng bo’ladi, ya’ni R+R^I_p=R_t+R^II_p+R_pr bo’lganda I₁=I₂ bo’ladi.
Bu xolatda, aylantirish momentlari (M₁ = M₂) bir-biriga teng bo’lib, o’lchov asbobi strelkasi shkalaning o’rtasida bo’ladi. Temperaturaning o’zgarishi (oshishi) bilan, R_t o’zgaradi (oshadi), bu I₂ ni (kamyadi) va natijada M₂ ni o’zgartiradi. Bunda, R^II_p ramka aylanib, xavo bo’shlig’i kichik bo’lgan tomonga, ya’ni magnit kuch chiziqlari zich tomonga qarab buriladi. Ramkalar bir-biri bilan maxkamlanganligi sababli, birinchi ramkaning magnit kuch chiziqlari zich tomonga qarab burilishi, ikkinchi ramkani magnit kuch chiziqlari siyrak tomonga qarab burilishiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida, momentlarning bir-biriga qarama-qarshi yo’nalganligi sababli, momentlar tenglashuviga sabab bo’ladi.
M₁=M₂
Ya’ni, bunday xolat B₁ va B₂ larning o’zgarishi sababli ro’y beradi. Muvozanat xolatini quyidagicha yozish mumkin:
2r₁n₁,l₁B₁I₁=2r₂n₂,l₂B₂I₂
Bu yerda, r - ramka radiusi;
n – o’ramlar soni;
l – ramka uzunligi;
B₁, B₂ - R^I_p va R^II_p ramkalar joylashgan zonadagi magnit induktsiyasi qiymatlari.
Ramkalarning o’ramlar soni va ularning geometrik o’lchamlari bir xil va shuning uchun quyidagicha yozish mumkin:
I₁ B₁= I₂ B₂ yoki,
Magnit induktsiyalar nisbati bir-biriga maxkamlangan ramkalarning burilish burchagiga ga va qutb nakonechniklari formasiga bog’liqdir. SHuning uchun,
yoki,
Ma’lumki,
va
O’rniga qo’yib, quyidagini olamiz

R^I_p R^II_p; R_pp va R kattaliklar o’zgarmasligini hisobga olib, yozish mumkin .

SHunday qilib, logometr strelkasining burilishi faqat termometr qarshiligiga R_t bog’liqdir.
Logometrlarning L-64, L-64 I (uchqundan xavfsiz), LR-64-02, ikki pozitsiyali rostlagichli turlari mavjud bo’lib, ularning aniqlik sinfi odatda 1,5 bo’ladi.
H aroratni o’lchashning termoelektr termometr (termojuft) usuli termo EYuK ning haroratga bog’liqligiga asoslangan. Bu asbob — 200°S dan + 2500°S gacha bo’lgan haroratlarni o’lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo’llanadi. Termoelektr termometrlar yordamida haroratni o’lchash 1821 yilda Zeebek kashf etgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning haroratlarni o’lchashda qo’llanish ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida haroratlar farqi hisobiga hosil bo’ladigan EYuK effektiga asoslangan. xil Har xil A va V o’tkazgichlardan iborat zanjirni ko’rib chiqamiz (3.5-rasm). Termojuftning o’lchanayotgan muhitga tegib turgan joyi, kavsharlangan uchi 1 issiq ulanma, o’zgarmas t_o haroratli muhitdagi joyi 2 esa (erkin uchi) sovuq ulanma deyiladi. A va V o’tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. Bunday kavsharlangan o’tkazgichlar esa termojuft deb ataladi, ularda hosil bo’ladigan elektr yurituvchi kuch termoelektr yurituvchi kuch (TEYuK) deyiladi. TEYuK hosil bo’lishining sababi erkin elektronlar zichligi ko’proq metallning erkin elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. SHu paytda ikki xil metallning birikish joyida paydo bo’ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko’rsatadi. Elektronlarning diffuzion o’tish tezligi elektr maydon ta’sirida ularning qayta o’tish tezligiga teng bo’lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda A va V metallar orasida potentsiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining jadalligi o’tkazgichlar birikkan joyning haroratiga ham bog’liq bo’lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo’lgan EYuK ham turlicha bo’ladi.
Agar kavsharlangan o’tkazgichlar bir xil bo’lsa va ularning ikki uchi turlicha haroratda qizdirilsa, u holda o’tkazgichning issiqroq qismidan sovuqroq qismiga bo’sh elektronlarning diffuziyalanishi teskari yo’nalishdagi diffuziyasidan jadalroq bo’ladi. Potentsiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskar yo’nalishda ta’sir qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha o’tkazgichning issiqroq uchi musbat ishorada zaryadlanadn. Binobarin, xar xil A va V o’tkazgichlardan tashkil topgan eng sodda termoelektr zanjirda to’rtta turlicha TEYuK hosil bo’ladi. Ya’ni ikkita TEYuK A va V o’tkazgichlarning kavsharlangan uchida; bitta TEYuK A o’tkazgichning uchida; bitta TEYuK V o’tkazgichning uchida. SHuni nazarda tutib, 3.5-rasmda tasvirlangan zanjirdagi TEYuK kattaligini aniqlash mumkin. Zanjirni soat strelkasi harakatiga teskari yo’nalishda kuzatsak, quyidagi natija chiqadi:
(2.17)
bu yerda, Ye_AV(t,t₀)—ikala faktor ta’siridagi jamlangan TEYuK; ye_AV(t) va ye_AB(t₀) — A va B o’tkazgichlar uchidagi potetstsiallar hamda haroratlar ayirmasi iatijasida hosil bo’lgan TEYuK.