Avzu: sug’oriladigan bo’z tuproqlar va ularning unumdorligini oshirish yo’llari

5. Andijon viloyati sug’oriladigan bo’z tuproqlarining unumdorligi

Mazkur viloyat sug’oriladigan bo’z tuproqlari o’ziga xos regionlar xususiyatlari bilan ajralib turadi, tuproqlarning unumdorlik darajasiga salbiy ta’sir etuvchi omillar asosan ularning turli darajada sho’rlanganligi, gumus va ozika moddalari bilar turlicha ta’minlanganligi, gipslashganligi, zichlashganligi, yuvilganligi kolaversa, ayrim xududlarida tosh-shagalli katlamlarning mavjudligi bilan boglik ekanligini kursatadi.

Andijon viloyati n tuproq-iqlim provinsiyasining och tusli bo’z tuproqlar mintaqasida joylashgan. Xozirgi vaqtda viloyat kududida och tusli bo’z tuproqlar juda kam kolgan. Viloyatning asosiy yer fondida lyossli tekisliklarda shakllangan utmishdoshi och tusli bo’z tuproqlar urnida, katta kulamdagi maydonlarning uzlashtirilishi va sug’orishlarga tortilishi tufayli, vakt uti111 bilan gidrogeologik sharoitlarning uzgarishi natijasida bo’z-5pgloki va utloki tuproqlarga aylangan, ikkilamchi sho’rlanish jarayonlariga uchragan. Bundan tashkari kud>'dda kichik maydonlardagi botkok-utloki va ugloki-botkok tuproqlar xam uchraydi. Viloyat sug’oriladigan tuproqlarining unumdorlik darajasi 5ftacha 53 ballga teng.
Qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun yaroqli sug’oriladigan yerlarning maxsuldorligi bo’yicha tuproq unumdorligi potensial imkoniyatlarini xisobga olgan xolda. ular sifati bo’yicha unta sinfga bulinib, beshta kadastr guruhiga birlashtirildi.
Birinchi kadastr zona (guru*) ga I- va P-sinflarga mansub yerlar kiritilgan. Bunday yerlarning unumdorligi uta past bo’lib, sifati bo’yicha yomon yerlar xisoblanadi, Andijon viloyatida bunday (0-20 ball) bonitet balli yerlar uchramaydi.
Ikkinchi kadastr zona (guruh) ga III- va IV-sinfga mansub yerlar kiritilgan. Bu iypyx tuproqlari sifati bo’yicha 5ftachadan past yerlar xisoblanib, bonitet balli 21-40 ga teng. Bu yerlar sug’oriladigan yerlarning asosiy kismlarini tashkil etib,' qishloq xujaliginyng faol uzlashtirilayotgan va K1adaniylashtyrtlayotgan yerlaridir. Bu guruhga kiruvchi yerlarning xossalari nisbatan turg’un bo’lib, xammasi sug’orishga yarokdidir. Shu bilan birga bu yerlarga ekiladigan ekinlar turlari cheklangan.
Normativ xosildorlik gektariga urtacha 12 sentnerni tashkil kiladi, lekin bu xosildorlik yillar bo’yicha uzgarib turadi. Bu. yerlarni ishlab chikarish kobiliyatini oshirish, sug’oriladigan maydonlar sifatini yaxshilash uchun dala puxtalik bilan sifatli planirovkalash (tekislash), ekin maydonlariga organik ugitlar solib, kup yillik utlar va siderat ekinlar ekish, toshli va shagalli yerlarni kalmotaj kilish va boshka agromeliorativ tadbirlar kompleksini kullash talab kilinadi. Andijon va Surxondaryo viloyatlarida III- va IV-sinfga kiruvchi yerlarning jami sug’oriladigan maydoni 64 562,0 gektar (11,99%)ni tashkil etadi.
Shundan Sh-sinfga kiruvchi sug’oriladigan yerlarning
umumiy maydoni 4081,6 gektarni tashkil etib, sug’oriladigan yer maydonlarining 0,8% ini tashkil etadi. Andijon xududida mos ravishda 592,4 gektarni egallaydi.
IV-sinfga kiruvchi sug’oriladigan yerlarning umumiy maydoni 60 480,4 gektarni tashkil etib, xar ikkala sug’oriladigan yer maydonlarining 11,2% ini tashkil etadi. Bu sinfga oid tuproqlar Andijon viloyati xududida mos ravishda 26 515,9 ga va 33 964,5 gektarni egallaydi.
Uchinchi kadastr zona (guruh) ga V- va VI-sinfga kiruvchi sug’oriladigan yerlar kiritilgan. Bu guruh tuproqlari sifati bo’yicha 5ftacha yerlar xisoblanib, bonitet balli 41-60 ga teng. Ular 330 732,5 gektar bo’lib, sug’oriladigan asosiy yer maydonlarini egallaydi, ya’ni 61,42% maydonlarni tashkil etadi. Bu guruhga kiruvchi tuproqlar Andijonda 175 232,6 ga (40,53%) ni tashkil etadi. Bu yerlar yetarli darajada madaniylashgan, yangi sug’oriladigan va qisman eskidan sug’oriladigan yerlardir.
Shundan V-sinfga kiruvchi sug’oriladigan yerlarning umumiy maydoni 181 137,7 gektarni tashkil etib, xar ikkala viloyat sug’oriladigan yer maydonlarining 33,6% ini tashkil etadi. Bu sinfga xmansub tuproqlar Andijon viloyati hududlarida mos ravishda 105 404,9 ga va 75 733,1 gektar maydonda tarqalgan.
VI sinfga kiruvchi sug’oriladigan yerlarning umumiy maydoni 149 594,8 gektarni tashkil etib, xar ikkala viloyat sug’oriladigan yer maydonlarining 27,8% ini tashkil etadi. Bu sinfga mansub tuproqlar mazkur viloyatlar xududlarida mos ravishda 69 828 ga va 79 766,8 gektarni egallaydi.
Hozirgi zamon dexdonchiligida bu toifa yerlarda madaniy-meliorativ joriy ishlar bilan bir katorda, eroziyaga karshi meliorativ va agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish orkali, yerlardan tugri foydalanish texnologiyasini uzok kullab tuproqning yangi sifatlarini paydo kilishga erishish mumkin. Agar bu sinfdagi yerlardan notugri foydalanilsa (xattoki vaktincha) madaniylashtirish jarayoni tuxtab kolishdan tashkari tuproq degradatsiyasi avj olib, gumus va ozika moddalarining mikdori kamayib, nishabli yerlarda sug’orish eroziyasi jarayonlarining yanada oritshi va tuproq unumdorligini pasayib ketish xolatlari bu guruhga kiruvchi tuproqlar irrigatsion eroziya va ikkilamchi sho’rlanishga kam uchragan yerlardir. Paxtaning o’rtacha normativ xosildorligi gektariga 20-25 sentner bo’lib, tuproqdarni madaniylashtirish tadbirlari muntazam olib borilmagani uchun xosildorlik turgun emas.
To’rtinchi kadastr zona (guruh)ga VII- va VIII sinfga mansub 61-80 balli yerlarni tashkil etib, madaniylashtirilgan (eskidan va yangidan sug’oriladigan asosan 5ftacha madaniylashtirilgan), sifati bo’yicha yaxshi yerlar kiritilgan. Bu yerlar uzok; muddatdan beri sugorilayotgani va madaniylashtirilayotgani tufayli, tuproq xossalari yaxshilangan va unumdorlik darajasi sezilarli oshgan. Dalalar yaxshi tekislangan va texnika vositalari yordamida kayta ishlash uchun kulaydir. Bu guruhdarda tuproq; unumdorligi va ishlab chikarish kobiliyatini pasaytiruvchi salbiy omillar, ya’ni gumus mikdorining pastligi, ozika moddalarini kamligi, sug’orish eroziyasi, ikkilamchi sho’rlanish jarayonlarining ta’siri juda kamdir. Kdshlok xo’jalik ekinlarining xamma turlarini ekishga yarokli, fak;at agrotexnik va agromeliorativ tadbirlariga rioya kilish zarur.
Yerga kilingan xarajatlar uz natijasini tez kursatadi. Paxtaning urtacha normativ xosildorligi 28-32 sentnerni tashkil etib, sifati past yerlarga kilingan xdrajatlardan kam xarajat talab kiladi. Sifati yaxshi VII- va VIII sinf yerlarning maydoni 137 293,4 gektarni yoki har ikkala viloyat sug’oriladigan qishloq xo’jalik yerlarining 25,50% ini tashkil etadi.
Sug’oriladigan tuproqlarning sifati jixatidan baxosi (ball boniteti) xar xilligi, bu esa asosan tuproqlarning mexanik tarkibi, sho’rlanish darajasiga, turli darajada yuvilishiga, zichligiga, tosh-shagal katlamni mavjudligi xamda gumus va ozika moddalar bilan ta’minlanganlik darajasiga tugridan-tutri boglik bo’lib, ularni miador va sifat jixatidan uzgarishi sug’oriladigan tuproqlarning sifat baxosini xam uzgarishiga olib kelishi kuzatildi.
Beshinchi kadastr zona (guruh) - yerlarga kadimiy shaxar va qishloqlar atrofidagi xudud tuproqlari kiritilgan. Bu yerlar eng yukori unumdorlikka ega bo’lib, xossalari turgundir. Tuproq sifatiga salbiy omillar ta’sir kursatmaydi. Kdshlok xo’jalik ekinlari xosildorligi kam uzgaradi.
Bu kadastr zonaga (guruha) IX- va X sinflar yerlari biriktirilgan bo’lib, sifati eng yaxshi, bonitet balli 81-100 ballgacha. Normativ xosildorlik 32 sentnerdan yukoridir, bir sentner maxsulotga kilingan mexnat xarajati urtacha kursatgichdan 30-35% kam. IX sinfga mansub yerlarning maydoni 5 894,7 gektar bo’lib, xar ikkala viloyat sug’oriladigan qishloq xujaligi yerlarining 1.09% ni tashkil kiladi. Andijonda bunday maydonlar 8,8 gektar (0,003%) ni tashkil etadi. X sinfga mansub tuproqlar esa ushbu viloyatlar xududida uchramaydi.
Umuman olganda, mazkur sinflarga kiruvchi yerlarining alohida qimmat baholi yerlar ekanligi. ya’ni yukori darajada maxsuldorligi, maxsulot ishlab chikarish uchun kilingan xarajatning juda kamligini xisobga olib, tuproqlarniig biologik faolligini ushlab turish maksadida agrotexnika darajasini yanada takomillashtirish, ekologik tozaligini ta’minlash va fakat qishloq xo’jalik ishlab chiqarishda foydalanish zarur.

XULOSA

Bo’z tuproqlar-dengiz sathidan 900 m balanlikda to’q tusli bo’z, 500 (700)- 900 m tipik, 250-700 m och tusli bo’z tuproqlar tarqalgan. Odatda to’q tusli bo’z tuproqlar past tog’ va tog’ yonbag’irliklarida (nishabligi 5⁰-10⁰) o’rta toshli, melkozemi kam bo’lgan delyuvial-prolyuvial yotqiziqlar ustida rivojlanadi. To’q tusli bo’z tuproqlar profili ham qisqa, (chimli qatlam 3-5 sm, chim osti qatlami 4-7sm), gumus bu qatlamlarda 2,0-2,5 foyizni tashkil qiladi, mexanik tarkibi esa o’rta va qisman o’rta qumoqlidir. Tipik va och tusli bo’z tuproqlar esa tog’ oldi prolyuvial tekisliklarida rivojlanadi