«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

17.5. Buxgalteriya hisobida avtomatlashtirilgan axborot
texnoiogiyalarini tashkil qilish.
Buxgalteriya vazifalarini yechishni AATexlari asosida tashkil 
qilish birlamchi buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab 
yakuniy 
moliyaviy 
hisobotni 
tuzish 
bilan 
yakunlanuvchi 
operatsiyalarining yig‘indisidir.
430

---

Hozirga bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot-kom- 
munikatsiya texnologiyalari asosida markazlashtirilgan holda ishlab 
chiqish asosiy rolni o‘ynaydi:
• foydalanuvchining ish joyida o‘matilgan kompyuterlarni 
qo‘llash, bu yerda vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita 
uning ish joyida bajariladi;
• korxona (tashkilot, firma)ning turli xildagi bo‘linmalari 
iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini 
ta’minlovchi mahalliy va ko‘p bosqichli hisoblash tarmoqlarini 
shakllantirish;
• hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlar 
tarkibini ancha ko‘paytirish;
• har xil bo‘linmalar uchun korxonaning yagona taqsimlangan 
ma’lumotlar bazasini yaratish;
• birlamchi buxgalteriya hujjatlarim mashinada shakllantirish 
imkoniyatlari, bu qog‘ozsiz texnologiyalarga o'tishni ta’minlaydi va 
hujjatlami yig‘ish va ro‘yxatga olish bo'yicha operatsiyalar mehnat 
talabligi darajasini kamaytiradi;
• buxgalteriya vazifalari majmualarini yechishni integrat- 
siyalash;
• dialogli usulda amalga oshirishyo'li bilan axborot xizmat 
ко‘rsatishni tashkil qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonlarning barcha 
operatsiyalari 
shaxsiy 
kompyuterda bitta ish joyida va uning tuzilishiga ko‘ra bir necha 
kompyuterlarda izchillik bilan bajariladi.
Axborot to‘plamlarining har xil turlari hisob vazifalarini ishlab 
chiqishga asos bo'ladi.
Birinchi tur birlamchi hujjatlami yig'ish va ro'yxatga olish bilan 
bog'liq. ShKdan foydalanishda ulami mashina bilan shakllantirish 
imko-niyati paydo bo‘ladi, bu hujjatlami yaratish jarayonini 
avtomatlashtiradi. Ammo ShKga qo'lda kiritilgan birlamchi huj­
jatlami kelib tushish imkoniyati ham istisno emas. Axborot 
ta’minotining ikkinchi turi - o‘zgamvchan axborotlaming fayllar va 
mashina manbalari va ShK xotirasidagi shartli doimiy axborotlar 
ma’lumotlar bazalaridir. 0 ‘zgaruvchan axborotlaming fayllari 
birlamchi hujjatlaming m a’lumotlari asosida shakllanadilar va
431

---

belgilangan davr ichida vazifalami (masalan, ishchi naryadlar, kirish 
orderlari, kassaning chiqarish orderlari, yuk xatlari va boshqalar) bir 
marta yechishda foydalaniladi.
Shartli-doimiy axborotlaming fayllari loyihani tadbiq etishda bir 
marta yaratiladi, ko‘p marta foydalaniladi va ularga doimo 
tuzatishlar kiritiladi. Ularga har xil me’yomomalaming massivlari, 
ma’lumotnomalar, asosiy vositalar hisobini yo‘qlama qilish 
varaqalari, ishlovchilaming shaxsiy varaqchalari va boshqalar kiradi.
Markazlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitlarida, texnologik 
jarayonning barcha operatsiyalari hisobchi tomonidan uning ish 
joyida bajarilayotganda texnologik jarayonning an’anaviy vujudga 
kelgan bosqichlarining mazmuni bir oz o‘zgaradi. Barcha 
operatsiyalaming bajarilishini ShK ishga tushishi zahotiyoq ekranda 
ko'rsatib beradi. Menyu dastur bloklari (modullari)ning ro‘yxatidan 
iborat bo‘ladi, undan har bir modul birlamchi hujjatlami kiritishdan 
tortib to yig‘ma hisoblami tuzishni tugatilishigacha bo'lgan texnolo­
gik jarayonning belgilangan vazifalarini bajaradi.
ShKda bajariladigan texnologik jarayonlarda quyidagi uchta 
jarayonni: 
tayyorlov, boshlang ‘ich va
o.vos/ymajratish mumkin.
Tayyorlov bosqichi
dastur va ma’lumotlar bazasini ishga 
tayyorlash bilan bog‘liq. Bu bosqich boshlang‘ich davrda, vazifani 
tadbiq etishda alohida ahamiyat kasb etadi. Hisobchi mashinaga 
korxonaning ma’lumotnomaviy ma’lumot-larini kiritadi, bux­
galteriya schyotlarining 
rejasi 
va namunaviy 
buxgalteriya 
yozuvlarining tartibiga tuzatishlar kiritadi. 
Boshlang‘ich bosqichi
birlamchi hujjatlami yig‘ish va ro‘yxatga olish bilan bog‘liq. Avval 
ta’qidlanganidek hujjatlami qoida yoki avtomatlashtirilgan usulda 
shakllantirish mumkin.
Asosiy bosqich
ishning tugallovchi bosqichi boiadi va har xil 
hisobot shakllarini olish bilan bog‘liq. Buxgalteriyada uni bajarish 
uchun «Tovar moddiy boyliklaming qaydnomasi», «Aylanish 
qaydnomasi» va boshqalar kabi hujjatlami olishga imkon beruvchi 
«Hisobotlar» menyusining modulidan 
foydalaniladi. 
Asosiy 
bosqichni bajarilishini ta’minlashda ma’lumotlar bazasida hisobot 
tuzish uchun foydalaniladigan har xil kombinatsiyali (ishchi) 
axborot to‘plamlami mashina tomonidan olinishi ta’minlanadi.
432

---

Ma’lumotlami mashina xotiralarida arxivlashtirish va boshqa AIJga 
uzatish uchun axborotlami shakllantirish kabi operatsiyalami ham 
bajarish mumkin.