«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

17.6. Yirik korxonalar buxgalteriya hisobi masalalarini
kompyuterda qayta ishlash texnologiyalari.
Katta hisoblash mashinalari davrida yirik sanoat korxonalari 
uchun birinchi buxgalteriya hisobining avtomatlashtirilgan tizimlari 
(BHAT) yaratilgan. Bunday hisoblash axborotlami ishlab chiqishni 
avtomatlashti-rishga imkon bergan. 
Respublikadagi 
iqtisodiy 
o‘zgarishlar, hamda SHKlar-ning paydo bo'lishi bu sinfdagi 
hisoblash vositalarining deyarli to ‘liq yo‘qolib ketishiga olib keldi. 
Hisob axborotlarini markazlashmagan holda ishlab chiqish keng 
tarqaldi.
ShKdan foydalanish axborot manbalarini vositachilar (hisoblash 
markazlari, 
korxonalaming axborotlarini tayyorlash bo‘yicha 
bo‘limlari va boshqalami) chetlab o‘tgan holda, ushbu axborotning 
foydalanuvchisi hisobiga yaqinlashtirdi, hamda ShK zaminida 
hisobchining avtomatlashtirilgan ish joyini (HAIJ) yaratishga olib 
keldi. Hisob axborotlarini ishlab chiqarishning barcha tadbirlarini 
bevosita ish joyida avtomatlashtirishning imkoniyati paydo bo‘ldi.
Hozirgi vaqtda BHATning yangi iste’molchilari - yirik 
korxonalar menejerlari uchun bozor sharoitlarida nafaqat hisob 
vazifalarini avtomatlashtirish, balki korxonalami boshqarishning 
samaradorligini oshirish, moliyaviy muvozanatni saqlab qolish, 
barqaror foyda olish imkoniyati muhimdir. Shuning uchun ham yirik 
korxonalaming BHATi quyidagilami ta’minlashi kerak:
• korxonadagi ishlaming joriy holati haqida tezkor, doimo 
o‘zgarib turuvchi axborotlarini olishni. Bunday usul, masalan, o ‘z 
resurslaridan samarali foydalanishga harakat qilayotgan yirik sanoat 
korxonalari uchun ham, tovarlar va boshqa m ablagiam ing harakati 
va mavjudligi haqidagi axborotlar qisqa vaqt ichida yangilanmagan 
hollarda zararlar ko‘rishi mumkin bo‘lgan yirik savdo uylari uchun 
ham, hamda katta hajmdagi mablag‘laming doimiy harakati sodir 
bo‘ladigan boshqa korxonalar uchun ham muhimdir. Bunda asosiy 
e’tibor tezkor
433

---

tahliliy 
hisoblami 
va 
kiritilgan 
moliyaviy 
resurslardan 
foydalanish bo'yicha m a’lumotlami olishga qaratilishi kerak;
Yirik korxonalarda BHAT yordamida hisob axborotlarini ishlab 
chiqish 
birlamchi, boshqaruv
va 
moliyaviy hisobning
uchta 
bosqichida olib boriladi (17.3-rasm). Har bir bosqichda hisob 
axborotlarini yig'ish, ro'yxatga olish, ishlab chiqishning us- 
lubiyotiga muvofiq iqtisodchi, hisobchi, moliyachi va tahlil- 
chilaming o ‘zaro bog'langan AIJ (HAIJ) yaratiladi.
Ushbu talablarga javob beruvchi yirik korxonalar BHATni 
markazlash-tirilgan boshqaruvga ega tarmoqda hisob xodimlarining 
AIJ majmuasi asosida yaratish maqsadga muvofiqdir.
Har bir AIJ va ulam ing guruhlari uchun mustaqil dasturiy model 
ishlab chiqiladi. Shu tartibda tashkil qilingan BHATning tarkibiy 
qismi AJJlarini qo'shish yoki chiqarib tashlash imkoniyatiga xos 
bo'lgan ochiq modulli tizimdan iborat bo'ladi. Bu juda muhim, 
chunki BHATni ishlab chiqarishda vaqt o'tishi bilan qo'shilgan 
modullar butun tizimni qayta qurilishini talab qilmasliklari kerak. 
Turli xildagi AUning axborotlarini solishtirila olinishi m e’yoriy- 
m a’lumotnomaviy axborotlaming yagona fondini yaratish hisobiga 
ta’minlanadi.
• birlashtirilgan holda ham boshqarish, ham umumlashtirilgan 
moliyaviy hisobotni olish imkoniyati. Yirik korxonalar filiallar va 
uzoq masofadan omborlarga ega b oiishlari mumkin. Bundan 
tashqari, bunday korxonaning mablag'lari mulkdorlar guruhiga 
tegishli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham bunday tizimlardan 
markazdan turib tezkor boshqarish uchun m a’lumotlami almash- 
tirishni amalga oshirish imkoniyatiga ega uzoqlashtirilgan ish 
joylarining mavjudligi muhimdir.
434

---

1 DARAJA, 
ШгЫтШЫыЬ
ОДч!Ы !^тЫ й4>осиу«Ы хе&т1шзкп$ли
T s^yorm ahsuloUarhj.sobiAi^ibfxvru'v chi 
xo>JimlamwgALi
2
~ 1ХАКАДЛ< B o s lK ja ru v h w o b i
r^r«f*abeh*>{iva{^^«'4i:xfi5Vcb»nfe)vafIaffei><'b--bt:3blanmohbKjravchih(Sf>bchimo3jHAI
A*o^yv4'>»iial»?^w.>ddiy3kitvfemmshf«c»bmioUbb,.wuvchiJIAi>
МеЬдоич11&ЬЬ^гЬ)&оЫпМ&Ьсод?сЫ
HAW
>lc-hyav)y-hisi)b{<«hop^3tsiyalat> Oca^aoporaisjvahri. Ь1шЬсчЪепггсЬ^Ка.чй!зг. 
dfb.uorKv. kAi4;wri3rbjlan^sob-kjii.'bii«\ valywa) 
bo'vn3lta)tisob!«rttJdHbl4JnrvcitiHA??
1 4 v y iW :a h s u b ^ ia r/ ^ a ^ s o lj{ is K m ^ g b s i' 4 u a ? o { ;b b ;ru v c h iE A : J
I^bbohk^risJihtsjajiitlarww^JAwbiJVsobbb.vi-jvchiHA:.!
3 - D A R A JA , M oltyavfcyhfoob
Yig'm«UihUliyvasmt«ttfchi^,'bn{barohb?x>fuv»:hw?4.xt;inning
и л и