Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Millatchilik mafkurasi. Bu mafkuraning eng mashhur vakili Inoue Tesudziro (Sekken, 1855-1944) edi. U sharq falsafasining diniy-mistik maktablari g‘oyalarini G‘arbiy yevropa idealizmi bilan aralashtirishga intildi. Eklektizm (qorishtirib yuborish) «yaponizm» mafkurasining falsafiy asosi bo‘lib qoldi. Xuddi ana shu Inoue tomonidan «yaponizm» atamasi - Nihonsyugi iste'molga kiritildi. U Takayama Rindzano va Kimikuro Yotaro bilan birgalikda «Yaponiyaning yangi falsafasi», «milliy falsafasini» vujudga keltirishga chaqirdi. Inoue o‘zining asarlarida Sharq falsafasini g‘arb falsafasi bilan qiyosiy taqqoslash yo‘li bilan tadqiq qilib, o‘zining «ilg‘or falsafiy fikri»ni ta'limot darajasida shakllantirishga harakat qildi. U «identitetrealizm» deb atagan «yangi falsafada» Kant, Hyegel, buddaviylik, sintoizm, neokonfutsiychilik va empiriokrititsizm qorishtirish yo‘li bilan birlashtirilgan. U dunyoda ro‘y berayotgan jarayonlarni vujudga keltirgan narsa sifatida «dunyoviy logos» yoki «dunyoni boshqarayotgan donolik» (eyti) ni tushunadiki, u «bashariyatning nihoiy orzusi»dir²⁷².
Inoue dunyoqarashiga mumtoz nemis falsafasi o‘z ta'sirini o‘tkazgan bo‘lib, uni u teosofiya jihatidan talqin qildi. Nemis faylasuflarining axloqiy-siyosiy g‘oyalarini qarab chiqib, ularni u Sharq axloqining hozirgi nusxalariga o‘xshash ekanligini e'lon qildi va konfutsiychilik, buddaviylik va samuraylar axloqi bo‘lgan «busido»ga qaytishni targ‘ib qildi. U umidvor ediki, kelajakda yapon konfutsiychiligi, buddaviylik va xristian dinlari bir biriga nisbatan murosachilikka keladi va «nixonsyugi» bilan birlikka erishib, yagona yangi din sifatida tashkil topadi. Shu nuqtai nazardan u XX asr yapon moddiyunchilarining qarashlariga keskin qarshi chiqadi.


Moddiyunchilik falsafasining rivoji. Akae Tyomin (1847-1901) Yapon moddiyunchiligining yorqin vakili bo‘lib, fransuz ma'rifatparvarligining davom ettiruvchisi edi. Uning «Sharq Russosi» deb atashar edi. O‘zining moddiyunchilik qarashlari xususiyatlarini ifodalab, u uni «nakaenizmchilik» deb atadi va quyidagilarni yozdi: «Mening fikrimcha, falsafiy masalalarda olim iloji boricha ochiq va nihoyat darajada samimiy bo‘lishi lozim. Uning burchi va hatto asl mohiyati shundadir. Shuning uchun men – Budda, Xudo va ruhlarsiz bo‘lgan sof moddiyunchilikni qat'iy ravishda himoya qilaman»²⁷³.
Tyomin din bilan murosa qilishni rad etib, qayd etadiki, «inson yerdagi mavjud jonli mohiyat bo‘lib, his-tuyg‘uga, moddiylikka ega». U qayd etadiki, dunyoni yaratilishi haqidagi g‘oya bilimsizlik, jaholat mahsulidir va unga qarama-qarshi bo‘lgan tabiatdagi ichki o‘zaro bog‘liqlik va uning o‘z-o‘zidan harakatlanishi haqidagi g‘oyani qo‘yadi. Feyerbaxga ergashib, u shuni ta'kidlaydiki, insonni Xudo o‘ziga o‘xshatib emas, balki inson o‘zining namunasidagi Xudoni yaratgan.
Tyominning koinot haqidagi qarashiga muvofiq, «son-sanoqsiz samoviy doiralar», dengizdagi orollar kabi, osmonlarda yoyilganlar va muayyan aylana bo‘ylab harakat qiladilar. yer esa ko‘p sonli sayyoralardan biridir. O‘zining «Falsafaga kirish» asarida Tyomin falsafadagi asosiy yo‘nalishlar sifatida moddiyunchilik va idealizm qarashlari borligini tan olishdan kelib chiqadi. «Moddiyunchilik nuqtai nazaridan, - deb yozadi u, - dunyodagi barcha narsalar 5 his-tuyg‘u a'zolari – eshitish, ko‘rish, is bilish, badan sezgisi, ta'm orqali qabul qilinadi. Moddiy bo‘lmagan ashyolar, ruhga o‘xshab, noaniqlikda bo‘lib, bu faqat miyada paydo bo‘ladigan turli siymolar va nusxalardir, xalos. Va undan boshqa hyech nima mavjud emas. Idealizm nuqtai nazaridan, aksincha, barcha narsalar, biz kishilarga o‘xshab, ikki taraflama xususiyatga ega. Bir tomondan, bu jism, ya'ni moddiy, ikkinchi tomondan, bu ruh… va aynan u hamisha ustunlikka ega. Idealizmning materializmdan farqi asosan shundan iboratdir», «idealistik nazariyalarning mohiyati shundaki, ularning barchasi Xudoga asoslangandir»²⁷⁴. Tyomin moddiyunchilikning afzalligini asoslaydi. Uning fikricha, bu afzallik shundaki, moddiyunchilik insonning ilmiy va amaliy faoliyati bilan bog‘langandir.
Tyominning jamiyatga bo‘lgan qarashlari tadrijiy rivojlanishga asoslangan yondoshishdir. U siyosiy rivojlanishning birinchi qadami sifatida mutlaq saltanatni, undan keyingisi qonunga asoslangan saltanatni, uchinchi bosqichda Amerika, Fransiya va Shveytsariyadan namunasi mavjud bo‘lgan demokratik boshqaruvni ajratib ko‘rastaadi. «Demokratiya, - deb yozadi u, - butun insoniyat ahli va muhabbatini yagona birlikka birlashtiradi va uni yagona hukmdorga aylantiradi»²⁷⁵. 1890 yilgi parlamentga saylovlar arafasida Tyomin vakolati chegaralangan parlamentni saylashga chaqirdi, negaki, «unda parlament demokratiyasi ustidan nazoratni xalq amalga oshiradi». U «hukmdor va xalqning birgalikdagi boshqaruvi» g‘oyasi bilan chiqdi. Uning qayd etishicha, «imperatorlik g‘oyalari va tabaqalarga bo‘linganlik siymosi» xalq ommasi ongida mustahkam o‘rnashib qolgan va kishilar ularga hurmat bilan munosabatda bo‘ladilar va shuning uchun mutlaq qokimiyatdan keskin sakrash orqali demokratiyaga o‘tish g‘alayon keltirib chiqaradi.