Ayələrin Tərcüməs(n)i
Yüklə 6,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 260) Ha ni bir za man İb ra him, "Rab bim, ba na ölü le ri na sıl di rilt ti ği ni gös ter." de miş ti.
|
KIS SA haqqında Ayə üze rin de dü şü nül dü ğü za man, ada mın Al lah'ın sa lih kul la rın dan, Rab bi nin ma ka mı nın yü ce li ği nin bi lin cin de, ONun emir le ri ne ti tiz lik le uyğun gələn bir ki şi hat ta ilahi kəlama mu ha tap bir pey gam ber ol du ğu an la şı lı yor. Çün kü, "Bi li yo rum ki ger çek ten Al lah..." ifa de si nin za hi ri, işin özü nün onun ta ra fın dan ke sin bir açık lı ğa ka vuş ma sı nın ar dın dan da ha ön ce bil di ği ilahi mut lak kud re te dön dü ğü nü or ta ya koy mak ta dır. "Son ra onu di rilt ti və ona de di ki: Nə ka dar kal dın?" ifa de sin den də an la şıl dı ğı ka da rıy la o, vah ye və ilahi kəlama da alı şık tı. Və bu ona yö nel ti len ilk va hiy də de ğil di. Yok sa ifa de nin bu şe kil de ol ma sı ge re kir di: "Onu di ril tin ce de di ki..." ve ya bu na ben zer bir ifa de kul la nıl ma lıy dı. Yü ce Al lah'ın Hz. Mu sa (ə.s) ilə il gi li ola rak söy le di ği söz ler de ol du ğu gi bi: (Mu sa), o (ate şin ya nı)na ge lin ce ken di si ne ses le nil di: "Ey Mu sa, ger çek ten Mən, se nin Rab bi nim." (Taha, 12) "Der ken ora ya gel di ğin de, o kut lu yer de ki va di nin sağ ya nın da olan bir ağaç tan ses le nil di..." (Ka sas, 30) Hər ney se, öy le an la şı lı yor ki, bu şəxs (ə.s) kö yün den uzaq bir ye re git mek üçün evin den çık mış tı. Bu nun de li li də bi nek ola rak eşe ği ni və azuqə ola rak ge rek li olan yi ye cek, içe ce ği ni də ya nı na al mış ola rak yo la çık mış ol ma sı dır. Amaç la dı ğı ye re doğ ru yol alır ken, yü ce Al lah'ın "al tı üs tü ne gel miş, ıs sız du ran şe hir" di ye ta nım la dı ğı ha ra be yer den ge çer. Heç kuş ku suz bu ıs sız şeh re gel mek üçün yo la çık ma mış tı. Sa de ce ora dan ge çi yor du. An cak ha ra be şeh rin man za ra sı et ki le yi ciy di və o da ib ret al mak ama cıy la du rup bu hay ret uyan dı rı cı man za ra yı sey re dal dı. Şe hir hal kı nın so yu ku ru tul muş tu. Ölüm fe la ke ti hep si ni ku şat mış tı. Çü rü müş ke mik le ri bu za tın (ə.s) gö re bi le ce ği şe kil de açık tay dı. "Al lah, bu ra sı nı ölüm ünden son ra na sıl di ril te cek miş?" der ken, iş te bu çü rü müş ke mik le ri gös te ri yor du. Əgər ama cı, ha ra be ye dö nüş müş bu ken tin ye ni den ima rı ol say dı bu ken te işa ret et mek is te sey di "Al lah bu ra sı nı na sıl abadlıq ede cek miş?" di ye sor ma sı ge re kir di. Kal dı ki, ha ra be ye dön müş bir bel de nin ye ni den ima rı; ha rap olu şun dan son ra bek le nen bir du rum de ğil dir. Ay rı ca, ha ra be ye dön müş bir ken tin ye ni den ima rı də ola ğa nüs tü bir du rum ola rak al gı lan maz. Əgər bu za tın (ə.s) işa ret et ti ği ölü ler me zar la rın da idiy se ler və o da on la rın me zar la rı na ba ka rak ib ret ders le ri çı kar ma ya ça lı şı yor duy sa, bun dan söz edil me si ge re kir di və kent ten ay rı ca söz açıl ma ma lıy dı. Bir ger çe ği ən/en doğ ru və ən/en et ki li tarz da sun ma nın ən/en ile ri ör ne ği olan Quranın ifa de tar zı na bu ya ra şır çün kü. Ar dın dan bu şəxs (ə.s) ib ret al ma amaç lı göz lem le ri ni de rin leş ti ri yor və gör dü ğü man za ra nın tüy ler ür per ti ci et ki sin de ka la rak, bu ken tin uzun bir sü re dir bu şe kil de ka lı şı na və bu ara da haldan hala ge çi şi ne, şe kil den şe ki le gi ri şi ne, öy le ki ilk halının ar tık kim se ta ra fın dan ha tır lan mı yor olu şu na ağıl sirr er di re mi yor və bu şaş kın lı ğı nın bir ifa de si ola rak, "Al lah bu ra sı nı na sıl di ril te cek miş?" di yor. Onun bu sö zü iki yön lü ola rak ələ alı na bi lir: Bi rin ci si; ola yın üze rin den uzun bir sü re geç miş ol ma sı na kar şın, bu nun ar dın dan bir di ri li şin ger çek le şe ce ği ne ağıl er di re me mek, ikin ci si; bun ca de ği şim den geç miş hüc re və or gan la rın ilk şe kil le ri ne ye ni den dön me le ri ni bü yük bir şaş kın lık la kar şı la mak. Yü ce Al lah, ola yı bu iki bo yu tu nu kap sa ya cak şe kil de açık lı yor. Ola yın bi rin ci bo yu tu nu, onu bir sü re ölü bı rak mak, son ra di ril tip ba şın dan ge çen le ri sor mak su re tiy le; ikin ci bo yu tu nu isə, çü rü müş ke mik le ri onun gö zü önün de can lan dır mak su re tiy le açık lı yor. Yü ce "Al lah onu yüz yıl öl dür dü son ra di rilt ti." Ölüm və di ril me olay la rı, da ha ön ce də söy le di ği miz gi bi gün dü zün de ği şik va kit le rin de ger çek leş ti. Ona de di ki: "Nə ka dar kal dın?" O, "Bir gün ve ya bir gün den az kal dım." de di. Adam bu şe kil de mü te red dit bir ce va bı, iki vak tin fark lı lı ğın dan do la yı ver di. Bu na gö re, ölü mü gün dü zün ilk ya rı sın da ki bir va kit te, di ri li şi də gün dü zün son ya rı sın da ki bir va kit te ger çek leş miş tir. Əgər ak si ol say dı, heç te red düt et me den, "Bir gün kal dım." ce va bı nı ve rir di. Yü ce Al lah ona bu kar şı lı ğı ver di: "Ha yır, yüz/üz il kal dın." Böy le ce ken di si nin yüz yı lı bir gün ve ya bir gün den az gör dü ğü ne hay ret le ta nık lık et ti. Bu, uzun sü re ölü ola rak bek le dik ten son ra di ril me yi ak lı na sığ dı ra ma yı şı na bir ce vap tı. Ar dın dan yü ce Al lah, "Yüz/üz il kal dın." sö zü nün ka nı tı ola rak ona şöy le ses le ni yor: "Yi ye ce ği ne və içe ce ği ne bax, he nüz bo zul ma mış; eşe ği ne də bir bax;... Bu nun iza hı şöy le dir: "Bir gün ve ya bir gün den az kal dım." sö zü, onun kal dı ğı sü re nin uzun lu ğu ve ya kı sa lı ğı hu su sun da her han gi bir şey his set me di ği ni, bu nu an la mak üçün də gün dü zün du ru mu na; gü ne şin, göl ge nin ve ya baş ka bir fe no me nin ko nu mu nu gö z ö nün de bu lun dur du ğu nu or ta ya ko yu yor. "Ha yır, yüz/üz il kal dın." ce va bı nı alın ca, ken di si ne ba kıp her han gi bir de ği şim ge çir me di ği ni dü şü ne rek bir kuş ku ya düş me si nor mal dir. Bir in san ölər də üze rin den yüz/üz il ge çer se, be de ni nin de ği şi me uğ ra ma sı, ta ze li ği ni və dinç li ği ni yi tir me si, top ra ğa, çü rü müş ke mik le re dö nüş me si ka çı nıl maz dır. Yü ce Al lah onun ak lı na ge le bi le cek bu şüp he yi yox et mek üçün ona yi ye ce ği ne və içe ce ği ne bak ma sı nı em re di yor. Ki du rum la rın da her han gi bir de ği şik lik ol ma mış tır. Bir də çü rü müş ke mik le re dö nüş müş eşe ği ne bak ma -sı nı em re di yor. Eşe ğin du ru mu, uzun sü re ölü ka lı şın ka nı tı dır. Yi ye cek və içe ce ğin du ru mu də, bu sü re bo yun ca du rum da her han gi bir de ği şik lik ol ma dan ka lı na bi le ce ği nin ka nı tı dır. Bun dan an la şı lı yor ki: Eşşək də bir sü re bo yun ca öl müş və ke mik yı ğı nı na dön müş tü. Onun la bir lik te eşe ğin də öl dü ğün den söz edil me me si Quranın göz ka maş tı rı cı bir ədəb tav rı ol sa ge rek tir. Kı sa ca sı, bu nun la ilahi me saj açık lı ğa ka vu şu yor: Şöy le ki: Onun ölü ola rak ka lı nan uzun sü re yi ak lı na sığ dı ra ma ma sı yer siz di. Çün kü yü ce Al lah, ona yüz yı lın (ölü kal dı ğı sü re) bir gün ve ya bir gün den az gi bi gel di ği ni iti raf et tir miş ti. Ni te kim kı ya met gü nü bü tün in san lar də ay nı iti raf ta bu lu nur lar. Böy le ce söz ko nu su şəxs (ə.s) öl me və di ril me za man la rı nın ara sı nın uzun ve ya kı sa ol ma sı nın ONun hər şe ye ege men olan kud re ti ni et ki le me di ği ni açık ça an la mış ol du. ONun gü cü za ma na bağ lı maddi bir güc de ğil dir ki, bir ye re yö ne lik az ve ya çox mik tar da ki de ği şim ONun gü cün de bir ta kım fark lı lık la ra yol aç sın və bun dan do la yı də es ki den öl müş olan la rı di rilt mek kı sa sü re ön ce öl müş olan la ra oran la ken di si ne çətin gel sin. Ter si ne uzaq da ONun ya nın da ya kın gi bi dir. Ni te kim Quranı Ke rim'de şöy le bu yu ru yor: "Ger çek ten on lar, bu nu uzaq gö rü yor lar. Biz isə, onu çox ya kın gö- rü yo ruz." (Me a ric, 5-7) "Kı ya met sa a ti nin em ri də yal nız ca göz açıb ka pa ma gi bi dir." (Nəhl, 77) "Se ni in san la ra ib ret bel ge si kıl ma mız için dir." bu yu ru yor. Bu ra da məqsəd bil di ren ifa de nin ba şın da atif eda tı nın bu lun ma sı, baş ka amaç la rın də gö ze til di ği ni gös ter mek te dir. Bu na gö re ifa de nin an la mı şöy le dir: "Sa na bun la rı yap tık ki, şu nu şu nu açık la ya lım və se ni in san la ra ib ret bel ge si kı la lım." Bu nun la də an la şı lı yor ki, bu ola yın ge ri sin de ki ilahi mak sat, sırf ola yı ona açık la mak la sı nır lı de ğil dir. Ak si ne bir di ğer mak sat də var dır və bu da onun in san la ra bir ib ret bel ge si kı lın ma sı dır. Bu halda, "Ke mik le re bax." ifa de sin den mak sat, ola yın sırf ona açık lan ma sı dır; an cak onun bir sü re ölü bı ra kı lıp son ra di ril til me sin de ki mak sat də ola yın ona açık lan ma sı nın yanında, onun in san la ra bir ib ret bel ge si kı lın ma sı dır. Bu yüz den, "Se ni in san la ra ib ret-bel ge si kıl ma mız için dir." ifa de si, "Ke mik le re də bir bax." ifa de sin den ön ce yer/yeyər al mış tır. Bu açık la ma la rı mız dan "bax" ifa de si nin ayəs(n)i ke ri me için de üç ke -re tek rar lan mış ol ma sı nın se be bi də an la şı lı yor. Çün kü hər üç yer de də ke li me baş ka bir ama ca yö ne lik tir və öte ki ler le or tak bir yö nü yok tur. Ada mın bir sü re ölü bı ra kıl ma sı nın, son ra di ril til me si nin və bu olan la rın ona an la tıl ma sı nın ama cı, yü ce Al lah'ın di ri liş gü nü ölü le ri di rilt ti ği za man in san la rın ne ler his set ti ği ni açık la mak tır. Yü ce Al lah in san la rın o gün kü durum la rı nı şöy le tas vir et mek te dir: "Kı ya met sa a ti nin ko pa ca ğı gün, suç lu günahkar lar, tək bir sa a tin dı şın da kal ma dık la rı na and içer ler. İş te on lar böy le çe v ri li yor lar dı. Ken di le ri ne elm və iman ve ri len ler isə, de di ler ki: An dol sun, siz Al lah'ın kita bın da di ri liş gü nü ne ka dar kal dı nız; iş te bu di ril me gü nü dür. An cak siz bil mi yor su nuz." (Rum, 55-56) Da ha son ra yü ce Al lah, "Al lah bu ra sı nı ölü mün den son ra na sıl di ril te cek miş?" ifa de si nin kap sa dı ğı ikin ci an la mı açık lı ğa ka vuş tu ru yor. Ya ni: "Or gan lar və be de nin cüz le ri bun ca de ği şi mi və dö nü şü mü ya şa dık tan son ra tek rar na sıl es ki şe kil le ri ne dö ner ler. O bu dü şün ce ler için dey ken Al lah, ONun dik ka ti ni ke mik le re yö nel tir: "Ke mik le re də bax na sıl bir ara ya ge ti ri yo ruz." Aye tin ori ji na lin de ge çen "nun şi zu-ha" fi i li nin məsdəri olan "in şaz" bü yüt mek, ge liş tir mek de mek tir. Ayədən an la dı ğı mız ka da rıy la bu ra da eşe ğin ke mik le ri kas te di li yor. Əgər bü tün şəhər hal kı nın ke mik le ri kas te dil miş ol say dı, "se ni in san la ra ib ret bel ge si kıl ma mız üçün." ifa de si sırf ona öz gü ol maz dı, Allahın di rilt ti ği di ğer xalq da bu kap sa ma gi rer di. Ba zı tef sir ci le rin, bu ayet te can lı be de nin de ki ke mik le rin kas te dil miş ol du ğu nu söy le miş ol ma la rı son de re ce şa şır tı cı dır. Bu yo ru ma gö re, can lı be de nin de ki ke mik le rin ge liş me le ri və üzer le ri ne et/ət giy di ril me si di ri li şin ka nıt la rın dan bi ri dir. Bu ke mik le ri ge liş ti ren və bü yü ten Al lah, ölü le ri də di ril tir və ONun gü cü hər şe ye ye ter. Ni te kim yü ce Al lah di ri li şi ka nıt la mak ama cıy la bu na ben zer ol gu la rı ör nek gös ter miş tir. Bun lar dan bi ri də yü ce Al lah'ın üze rin de çe şit li bit ki ler ye şert mek su re tiy le can lan dır dı ğı ölü top rak tır... Gör dü ğü nüz gi bi bu yo rum da, ge rek siz və se bepsiz bir zor la ma və zah me te düş mek le kar şı kar şı ya yız. Bu de lil siz bir id di a dır. Bü tün bu açık la ma lar dan bu so nuç çı kı yor: "Bu nun üze ri ne Al lah onu yüz/üz il öl dür dü..." ifa de sin den aye tin so nu na ka dar "Al lah, bu ra sı nı ölü mün den son ra na sıl di ril te cek miş?" so ru su nun tek rar dan uzaq ce va bı ni te li ğin de dir. O, ken di si ne bun lar apa çık bel li ol duk tan son ra de di ki: "Bi -li yo rum ki ger çek ten Al lah, hər şe ye güc ye ti ren dir." Du rum so mut ola rak açık lı ğa ka vuş tuk tan son ra, adı ge çen şəxs, bun dan ön ce ki bil gi si ne dö nüş ya pı yor. San ki, "Al lah, bu ra sı nı ölüm den son ra na sıl di ril te cek miş." sö zün de di le ge ti ri len dü şün ce ak lı na gel di ğin de mut lak kud re te iliş kin bil gi siy le ken di si ni ik na edi yor. Da ha son ra yü ce Al lah, biz zat göz le me və so mut de ne yi me da ya lı bir yön tem le me se le yi ona açık la yın ca də ken di ne ge li yor və sa hip ol du ğu bil gi ye iliş kin gü ve ni ni ta ze li yor və ken di ken di ne şöy le di yor: Ba na öyüd ver me de sin. Ba na yö ne lik yol gös te ri ci li ğin de iha net et me din, be ni sağ lam bir ka na a te ulaş tır dın. Do la yı sıy la nef si min gü ve nip da yan dı ğı mut lak kud re te iliş kin du rum ce ha let de ğil dir. Ter si ne gü ve nip da ya nı la cak bir bil gi dir. Bu ra da gün de me ge ti ri len ola yın ben zer le ri ne çok ça rast la mak müm kün dür. Ço ğu za man in san bir şe yi bi lir də son ra ak lı na bir şey ge lir, için de bu bil gi siy le çe li şen bir duy gu uya nır. Bu nun ge ri planın da ger çe ğe iliş kin kuş ku ya da bil gi nin asıl sız lı ğı gi bi bir du rum yat maz el bet te. Bu ra da da ha baş ka se bep ler və et ken ler söz konusu dur. İş te bu du rum da in san, şüp he yi gi de re ne ka dar ken di ne, ik na et me ye yö ne lik tel kin ler de bu lu nur. Son ra dö ner ken di ken di ne şöy le deyər: Mən bi li yo rum ki, bu şöy le dir və bu böy le de ğil dir. Böy le ce bil gi si ni pe kiş ti rir və nef si hoş nut olar. Da ha ön ce də işa ret et ti ği miz gi bi, "O, ken di si ne bun lar açık ça bel li ol duk tan son ra…" ifa de siy le şöy le bir du rum kas te dil mi yor: Da ha ön ce Al lah'ın kud re ti hak kın da kuş ku için dey di, bu so mut de ne yi mi ya şa yın ca də, "Bi li yo rum ki..." di ye baş la yan söz le riy le ifa de et ti ği gi bi bu hu sus ta ke sin bil gi ye ka vuş tu..." Böy le de ğil. Bi rin ci si; kıs sa nın kah ra ma nı, ilahi kəlama mu ha tap olan bir pey gam ber di. Pey gam ber ler se, Al lah'ı, bil me mek, özel lik le şəxsi sı fat lar dan bi ri olan "kud ret"ten ha ber siz ol mak tan be ri dir ler. İkin ci si; şa yet böy le bir du rum söz ko nu su ol say dı, "şim di bil dim" ve ya bu na ben zer bir ifa de kul la nıl ma lıy dı. Üçün cü sü; heç kuş ku suz ölü le ri di rilt me gü cü ne iliş kin bil gi nin mey da na gel me si, kud re tin bü tün her şe ye ta al luk ede ce ği ne da ir bir bil gi nin ger çek leş me si ni ge rek tir mez. Hal bu ki adam: "Bi li yo rum ki ger çek ten Al lah, hər şe ye güc ye ti ren dir." de miş tir. Bəli, ba zı in san la rın için de bu cür bir sez gi mey da na ge le bi lir. Güc açı sın dan di rilt me yi göz le rin de bü yü tüp qeyri-mümkün gö ren ler gi bi. Bunlar, iç le rin de ki sez gi yi güç len di re cek so mut bir olay la kar şı laşıp də, baş ka ko nu lar akıl la rın dan ge çi re mez du rum da olun ca, ölü le ri di ril te nin hər is te di ği ni və ken di sin den is te nen hər şe yi ya pa bi le cek gü ce sa hip ol du ğu na hük me der ler. An cak bu sez gi sel bir inanç tır və ar ka sın da yu ka rı da də işa ret et ti ği miz gi bi psi ko lo jik kor ku və bü yük gör me eği li mi yat mak ta dır. Bu duy gu la rın yox ol ma sıy la bir lik te, sez gi də yox o lur. Bu na biz zat ta nık ol ma dık ça də in san da bir et ki si kal maz. Hər halükar da bu cür bir inan ca da yan mak, gü ven mek ge rek mez. İlahi kəlamın bu cür bir inan cı və sö zü, ilahi açık la ma nın öv gü ye de ğer gü zel bir so nuç ola rak ni te le miş ol ma sı dü şü nü le mez. Ni te kim yü ce Al lah'ın kıs sa yı an lat tık tan son ra bu ifa de yi kul lan ma sı də bu sö zü met het me si ni gös ter mek te dir: "O, ken di si ne bun lar apa çık bel li ol duk tan son ra de di ki: Bi li yo rum ki ger çek ten Al lah, hər şe ye güc ye ti ren dir.." 260) Ha ni bir za man İb ra him, "Rab bim, ba na ölü le ri na sıl di rilt ti ği ni gös ter." de miş ti. Da ha ön ce bu ifa de nin tak dir edil miş bir ifa de ye ma tuf ol du ğu nu və tak di rin də, "Ha tır la ki, bir za man İb ra him şöy le de miş ti..." şek lin de ol du ğu nu, bu nun (ha tır la) cüm le için de zərf (iz) ü ze rin de et ki li ol du ğu nu söy le miş tik. Ba zı la rı, zərf üze rin de əməl edən et ke nin "inan mı yor mu sun? de di." ifa de si ola bi le ce ği ni söy le miş ler dir. Bu na gö re ifa de nin ter ti bi şöy le dir: "İb ra him, Rab bim ba na gös ter..." de di ği za man Al lah: "Yok sa inan mı yor mu sun?" de di. An cak bu de ğer len dir me isa bet li de ğil dir. "Ba na ölü le ri na sıl di rilt ti ği ni gös ter." ifa de si bir neçə hu su sa yö ne lik işa ret ler içer mek te dir: 1) Hz. İb ra him (ə.s) ölü le rin na sıl di ril til di ği ni gör me yi is te miş ti, ka nıt sal bir açık la ma yı de ğil. Çün kü pey gam ber le rin, özel lik le Al lah dos tu Hz. İb ra him gi bi ulu bir pey gam be rin, ölü le rin di ril ti le ce ği ne iliş kin ka nıt sız bir inan ca sa hip ol ma la rı dü şü nü le mez. De li le da yan ma yan te o rik bir inanc, ya tak li di bir ina nış tır ya da dü şün sel bo zuk luk tan kay nak la nan bir du rum dur. Bun la rın heç bi ri, Hz. İb ra him'in (ə.s) şa nı na ya kış maz. Kal dı ki; Hz. İb ra him (ə.s) söz mövzusu so ru yu "key fe (=na sıl)" so ru eda tıy la so ru yor. Bir so ru "key fe" eda tıy la baş lı yor sa, bir şe yin öze li ği nin an la şıl mak is ten di ği kas te di lir, o şe yin as len va ro lup ol ma dı ğı de ğil. Ör ne ğin: "Zeydi gör dün mü?" şek lin de bir so ru yö nelt ti ğin za man, ama cın "gör me" ola yı nın te mel den ger çek le şip ger çek leş me di ği ni öğ ren mek tir. Amma "Zeydi na sıl gör dün?" di ye sor du ğun za man, ar tık bu so ru da "gör me" ola yı nın as lı söz mövzusu edil me di ği açık tır. So ru "gör me"nin ni te li ğiy le il gi li dir. Böy le ce an la şı lı yor ki, Hz. İb ra him (ə.s) bu so ru yu, ölü le rin di ril me si nin gös ter me və göz lem le me su re tiy le açık lan ma sı üçün sor muş tur, de lil və ka nıt edin mek üçün de ğil. 2) Hz. İb ra him (ə.s) di ri li şin ni te li ği ni göz lem le mek is te miş tir, di ri li şin as lı nı de ğil. Bu nu, "Ölü le ri na sıl di ril ti yor sun?" sö zün den an lı yo ruz. Bu ifa de yi iki yön den ta sav vur ede bi li riz: a) So ru, maddi par ça la rın ha ya tı ka bul ediş le ri nin, ay rı şıp çü rü dük ten son ra ye ni den bir ara ya ge liş le ri nin və can lı bir var lık ola rak tas vir edi liş le ri nin na sıl ger çek leş ti ği ne iliş kin dir. Do la yı sıy la, so ru nun özü, ölüm den son ra di ri li şi ger çek leş tir me gü cüy le il gi li dir. b) So ru, yü ce Al lah'ın ölü le re ha yat ver me si nin və ye ni den di ri len be den le ri ni oluş tu ran par ça la rı can lan dı rı lı şı nın na sıl ger çek leş ti ğiy le il gi li dir. Do la yı sıy la so ru nun ama cı, se be bi və et ki si nin ni te li ği ni be lir le mek tir. Bu, yü ce Al lah'ın bir ayet te "var lık la rın mələyi idi" di ye ad lan dır dı ğı olay dır: "Bir şe yi di le di ği za man, ONun em ri yal nız ca: "Ol" de me si dir; o da he men olu ve rir. Hər şe yin mələyi idi elin de bu lu nan Al- lah nə yü ce dir." (Ya sin, 82-83) Hz. İb ra him (ə.s) yu ka rı da ki so ru yu işa ret et ti ği miz bu ikin ci an la mı əsas ala rak sor muş tur, bi rin ci an la mı de ğil. Bu nun bir neçə ne de ni var dır: Bi rin ci si; "Ölü le ri na sıl di ril ti yor sun?" der ken "tuh yi" fi i li ni kul la nı yor; ki bu nun kö kü "ihya=di rilt me"dir. Do la yı sıy la yü ce Al lah'a öz gü olan və ONun em riy le can lı var lı ğın ha ya tı na se bep oluş tu ran "di rilt me"nin ni te li ği ni sor muş tur. Bu yüz den "key fe teh yi'l-mev ta" şek lin de bir ifa de kul lan ma mış tır. Çün kü "teh yi" ha yat" kö kün den ge lir. Əgər böy le ol say dı, so ru da ğı lan be den par ça la rı nın bir ara ya ge li şi, ilk şek li ne dö nüp ha ya tı ka bul edi şi nin ni te li ğiy le il gi li olur du. Bu halda di rilt me nin bu an lam da ki ni te li ğiy le il gi li ol say dı so ru, bu du rum da ifa de nin də ikin ci şek liy le va rit ol ma sı ya ni "teh yi'l-mev ta" şek lin de ol ma sı ge re kir di. İkin ci si: Əgər so ru, da ğı lan be den par ça la rı nın ha ya tı ka bul ediş le ri nin ni te li ğiy le il gi li ol say dı, o za man di rilt me iş le mi nin Hz. İb ra him eliy le yü rü tül me si nin bir ama cı ol ma ya cak, yü ce Al lah'ın bir can lı yı ölü mün den son ra di rilt me si ye ter li ola cak tı. Üçün cü sü: Şa yet so ru nun mak sa dı bu ol say dı, ifa de nin "Bil ki, şüp he siz Al lah, üs tün və güç lü olan dır, hik met sa hi bi dir." ye ri ne, "Bil ki, şüp he siz Al lah'ın gü cü hər şe ye ye ter." şek lin de son bul ma sı ge re kir di. Çün kü Quranın bil di ği miz ifa de tar zı bu nu ge rek ti rir. Çün kü söz mövzusu so ru ya, "kud ret" sı fa tı uy gun dü şü yor, "üs tün lük" və "hik met" sı fat la rı de ğil. Çün kü, "iz zet=üs tün lük" və "hik met" (bi rin ci si, yü ce Al lah'ın za tı nın baş ka la rı nın sa hip ol ma dı ğı və layiq olduğu şey le re sa hip ol ma sı, ikin ci si də, yü ce Al lah'ın iş le ri ni sağ lam yap ma sı de mek tir) ha yat bah şet mey le ilin ti li dir, mad de nin ha ya tı edin me si ilə de ğil. Bu na dik kat edib an la yı nız. Şim di ye ka dar an lat tık la rı mız dan, ba zı mü fes sir le rin de ğer len dir me le ri nin yan lış ol du ğu or ta ya çı kı yor. Di yor lar ki: Hz. İb ra him (ə.s) "Rab bim ba na... gös ter." der ken, di rilt me nin mey da na ge li şi nin ni te li ği ni bil me yi is te miş ti, di rilt me nin ni te li ği ni biz zat göz le me yi de ğil. Ayet te ona ce vap ola rak iştirak edən ifa de de də bun dan faz la sı na işa ret edil mi yor. On la rın bu de ğer len dir me le ri nin özü şu dur: Ayet te, yü ce Al lah'ın Hz. İb ra him'e di rilt me yi em ret ti ği ne və onun da bu em ri ye ri ne ge tir di ği ne da ir bir ka nıt yok tur. Çün kü hər "əmr"lə, onun uy gu lan ma sı kas te dil mez. Ni te kim ba zen ha ber, əmr tar zın da su nu la bi lir. Ör ne ğin: Bi ri sa na: Mü rek kep na sıl el de edi lir? di ye sor sa, sən də ona bu ce va bı ve re bi lir sin: "Bu bu mad de le ri al/götür və on la rı şöy le şöy le et, mü rek ke bi el de eder sin." Bu nu söy ler ken, mü rek ke bin na sıl el de edil di ği ni kas te di yor sun, biz zat onun da gi dip mü rek kep yap ma sı nı em ret mi yor sun. Quranı Ke rim'de, ha be rin əmr tar zın da su nul du ğu nun ör nek le ri çok tur. Bu ayet te ki ifa de də ölü le rin di ril til me si ne bir ör nek ni te li ğin de dir və an la mı şu dur: Dörd ta ne quş tut və bun la rı bir sü re ya nın da bu lun dur ki sən on la ra, on lar də sa na alış sın lar. Ki on la rı ça ğır dı ğın za man sa na gel sin ler. Çün kü bü tün hay van lar için de ən/en faz la kuş lar böy le bir eği ti me yat kın dır lar. Son ra bun la rın hər bi ri ni bir da ğın te pe si ne bı rak, ar ka sın dan on la rı ça ğır. Ara nız da ki məkan fark lı lı ğı na və me sa fe uzak lı ğı na rağ men uçub sa na ge le cek ler dir. İş te Rab bi nin işi də böy le dir. Ölü le ri di rilt mek is te di ği za man, on la rı bu va ro luş sö züy le ça ğı rır: "Di ri lin" On lar də, tıp kı ya ra tı lı şın ba şın da ol du ğu gi bi, di ri li ve rir ler. Ni te kim, "Gök le re və ye re də is te ye rek ve ya is te me ye rek, ge lin, de miş, on lar də is te ye rek, gel dik, de miş ler di." (Fus si let, 11) Bu nun ka nı tı; bi rin ci si, Ayet te ge çen "on la rı ken di ne alış tır." an la mı na ge len "fe- sur hun ne" ke li me si dir. Ya ni, sa na mey let me le ri ni və alış ma la rı nı sağ la. Ke li me nin "elə" hərfi cer riy le ge çiş li ya pıl ma sı də bu nu gös te rir. "Sa re" fi i li "elə" hərfi cer riy le ge çiş li ya pıl dı ğı za man, "mey let me" an la mı nı ifa de edər. Do la yı sıy la tef sir bil gin le ri nin, ke li me ye "par ça la ma" ya ni "bo ğaz la dık tan son ra par ça la ra ayır ma" an la mı nı ver miş ol ma la rı, ke li me nin ge çiş li olu şuy la bağ daş mı yor. Bir də şu nu di yor lar: İfa de de ge çen "iley ke (=sa na)" sö zü, "tut" ifa de siy le ilin ti li dir, "ken di ne alış tır" an la mı na ge len "fe- sur hun ne" ifa de si yle de ğil. Do la yı sıy la, "Ken di ne dörd ta ne quş tut və on la rı par ça la " şek lin de bir an lam ver mek, aye tin za hi ri ne ay kı rı dır. İkin ci si: Şu ra sı açıq bir ger çek tir ki: "Fe- sur hun ne (=On la rı ken di ne alış tır)", "min hun ne (=her bir par ça sı nı)", "ved'uhun ne (=on la rı ça ğır)", "ye'tineke (=sa na ko şa rak ge lir ler)" ifa de le rin de ki za mir ler, "kuş lar" ke li me si ne dö nük tür. Hal bu ki, "Bu ra da kuş la rın par ça lan ma sı, hər bir par ça sı nın bir da ğın te pe si ne bı ra kıl ma sı, son ra on la rın çağ rıl ma sı kas te dil miş tir." di yen le rin bu de ğer len dir me le ri doğ ru ol say dı, za mir ler de fark lı lık ola cak tı, ilk iki si "kuş lar"a, üçün cü və dör dün cü sü də "par ça lar"a dö nük ola cak tı. Fa kat aye tte bu nu hak lı çı ka ra cak bir du rum söz mövzusu de ğil dir. Aye tin an la mı hu su sun da yu ka rı da ak tar dı ğı mız bu de ğer len dir me le ri onay la yan ba zı mü fes sir ler, di ğer bir ta kım ka nıt lar sun muş lar dır. Ki bun lar dan iba ret tir: Üçün cü sü: Heç şüp he siz, ya ra tı lı şın ni te li ği ni gös ter mek, əgər da ğı lan be den par ça la rı nın bir ara ya ge ti ri li şi ni və ilk can lı şek li ne doğ ru bir de ği şi me uğ ra tı lı şı nın ni te li ği ni göz le mek an la mı nı ifa de edi yor sa, bu so nuç tef sir bil gin le ri nin Hz. İb ra him'in kuş la rı par ça la ra ayır dı ğı, bu par ça la rı bir bi ri ne ka rış tı rıp hər bir par ça sı nı uzaq bir da ğın zir ve si ne bı rak tı ğı şek lin de ki de ğer len dir me ler den çık maz. Bu du rum da, be de nin par ça la rı nı oluş tu ran zer re le rin de ği şik ha re ket le ri nin və çe şit li de ği şim le ri nin göz lem le ni şi ta sav vur edi le bi lir mi? Şa yet, di rilt me nin ni te li ği ni gös ter mek le, va ro luş ke li me si nin kün hü nü ku şat mak an la mı kas te di li yor sa, heç şüp he siz bu, yü ce Al lah'ın eş ya nın va ro lu şuy la ilin ti li və eş ya ya söy let ti ği ira de si dir. Quranın za hi ri ne gö re -ki bü tün Müslüman lar bu ka na at te dir.- bir in san üçün böy le bir göz lem müm kün de ğil dir. Çün kü yü ce Al lah'ın sı fat la rı ni te lik ten mü nez zeh tir. Dör dün cü sü: "Son ra bı rak..." ifa de si, er te le me an la mı na işa ret et mek te dir ki bu da "alış tır ma" an la mı na uy gun dü şen bir du rum dur. Do la yı sıy la, "fe-sur hun ne" ke li me si tef sir bil gin le ri nin ile ri sür dük le ri nin ak si ne, kes me və par ça la ma an la mı nı ifa de et me mek te dir. Be şin ci si: Əgər tef sir bil gin le ri nin bu de ğer len dir me le ri doğ ru ol say dı, aye tin "əziz" və "ha kim" isim le ri ye ri ne "ka dir" is miy le son bul ma sı da ha uy gun dü şer di. Çün kü "əziz" eri şil mez ga lip de mek tir. Ba zı mü fes sir le rin id di a la rı bu şe kil de dir. An cak, şim di ye ka dar yap tı ğı mız açık la ma lar üze rin de iyi ce dü şün dü ğü nüz za man, yu ka rı da ki de ğer len dir me le rin yan lış lı ğı nı far k ede cek sin. Çün kü ayəs(n)i ke ri me de "ba na gös ter" sö züy le bir so ru nun yer/yeyər al ma sı, ay rı ca "na sıl di ril ti yor sun?" şek lin de bir ifa de nin kul la nıl mış ol ma sı, bir də da ha ön ce söy le di ği miz gi bi, işin Hz. İb ra him'in eliy le ger çek leş miş ol ma sı bu an lam la bağ daş ma mak ta dır. Kal dı ki, ayəs(n)i ke ri me nin bir ye rin de ge çen, "Hər bir da ğın üze ri ne on lar dan bi rer par ça qoy." ifa de sin de ki "bi rer par ça" ilə kuş tan bir par ça nın kas te dil di ği, kuş lar dan bi ri nin kas te dil me di ği açık tır. Bir də ile ri sü rü len ba zı açık la ma lar var. Bun lar dan il ki ne iliş kin ce va bı mız şu dur: Aye tin ori ji na lin de ge çen "sur hun ne" ke li me si "on la rı par ça la" de mek tir. Ke li me nin "elə" hərfi cer riy le ge çiş li kı lın ma sı, ke li me nin ay rı ca ken di ne doğ ru çek me an la mı nı də içer me sin den do la yı dır. Tıp kı, "Ka dın la rı nı za yak laş mak..." (Ba ka ra, 187) aye tin de ol du ğu gi bi. Bu ra da də "ra fas" ke li me si "elə" har fi cer riy le ge çiş li kı lın mış, böy le ce "cin sel bir leş me" an la mı nı içer me si sağ lan mış tır. İkin ci si ne iliş kin ce va bı mız şu dur: Ayet te ki za mir le rin dör dü də kuş la ra dö nük tür. Kuş lar cüz le ri və şe kil le riy le bir lik te var ol ma dık la rı, sa de ce cüz le riy le va rol duk la rı halda "on la rı ça ğır" və "sa na ge le cek ler" ifa de le rin de ki za mir le rin kuş la ra dö nük ol ma sı nın iza hı na ge lin ce, bu tıp kı "Fus sil let Surəsinin; 11. aye tin de, za mi rin mad de ola rak var olan gö ğe dö nük ol ma sı na ben zer. Yü ce Al lah şöy le bu yu ru yor: "Son ra du man halında olan gö ğe yö nel di. Ona və ar za: İs te ye rek ve ya is te me ye rek ge lin" de di. "İs te ye rek gel dik" de di ler." (Fus si let, 11) Bir də bu ayəs(n)i ke ri me ör nek ve ri le bi lir: "ONun işi, bir şe yin ol ma sı nı is te di mi ona sa de ce 'Ol' de mek tir, o da he men olu ve rir." (Ya sin, 82) İşin as lı şu dur: Laf zi hi tap ta as lo lan, hi ta bın mu ha ta bın var lı ğın dan son ra ol ma sı dır. An cak va ro luş sal hi tap ta isə, bu nun ak si söz ko nu su dur. Bu ra da mu ha ta bın var lı ğı hi tap tan son ra ge lir, onun bir ay rın tı sı ko nu mun da dır. Bu bağ lam da hi tap, mey da na ge tir mek və icad et mek de mek tir. Bi lin di ği gi bi var ol ma, va r et me den son ra ge lir, onun bir ay rın tı sı dır. Ni te kim bu ayet te bu ger çe ğe işa ret edil miş tir: "...Sa de ce ona 'Ol' de riz. O da der hal olu ve rir." (Nəhl, 40) Do la yı sıy la "der hal olu ve rir." sö zü, əmr hi ta bı olan "Ol" sö zü nün ay rın tı sı, bir feri ko nu mun da ki "şe yin var lı ğı"na yö ne lik bir işa ret ni te li ğin de dir. Üçün cü sü ne iliş kin ce va bı mız isə şu dur: Biz ikin ci şık kı ter cih edi yo ruz və di yo ruz ki, so ru, yü ce Al lah'ın fi i li nin və ölü le ri di ril ti şi nin ni te li ği ne iliş kin dir. Mad de nin ha ya tı ka bul edi şi nin ni te li ği ne iliş kin de ğil dir. Əgər: "Qurandan açık ça an la şıl dı ğı və bü tün Müslüman la rın də gö rüş bir li ği için de ifa de et ti ği gi bi, in san, ilahi sı fat lar dan bi ri olan ilahi ira de nin özü nü kav ra ya maz." de ni lir se bu na iliş kin ce va bı mız şu dur: İra de tıp kı "ya rat ma" və "di rilt me" vs. sı fat lar gi bi, ONdan çı kan fi i lin sı fa tı dır. İn sa nın kav ra ya ma dı ğı isə, ONun yü ce za tı dır. Bu ayet te bu ger çe ğe işa ret edil miş tir: "On lar bil gi ce onu kav ra ya maz lar." (Taha, 110) Bu halda ira de fi il den çı kar. Fi il isə "şey"in var lı ğıy la bir le şik halda bu lu nan "va r et me"dir. Ya ni "Sa de ce ona 'Ol' de me si dir o da he men olu ve rir." aye tin de ki "Ol" sö zü dür. Yü ce Al lah, aye tin so nun da "Ol" ke li me si nin, hər şe yin mələyi idi ol du ğu nu vur gu la mış tır: "Hər şe yin mələyi idi elin de bu lu nan Al lah, nə yü ce dir." Yü ce Al lah Hz. İb ra him'e ya rat ma sı na əsas oluş tu ran mələyi idi gös ter di ğin den söz et miş tir. "Böy le ce İb ra him'e gök le rin və ye rin melekutu nu gös te ri yor duk ki… və qəti inananlardan olsun." (Ən'am, 75) Tef si ri ni sun du ğu muz ayet te sö zü edi len "kuş la rın di ril til me si" ola yı də yu ka rı da ki ayet te, Hz. İb ra him'e gös te ril di ği be lir ti len "melekut"un kap sa mı na gi rer. Adı ge çen araş tır ma cı la rın dil le ge tir dik le ri bu cür şüp he le rin kay na ğı şu dur: On la rın zan la rı na gö re, kuş la rın di ril ti li şi nin də Hz. İb ra him'in on la rı ça ğı rı şı, ölü yü di ril tir ken Hz. İsanın ona, "Al lah'ın iz niy le qalx." de yi şi və rüz ga rın Hz. Sü ley man'ın em riy le esi şi gi bi Quran və sün net te işa ret edi len olay lar, yü ce Al lah'ın on la rın he ce harf le rin den olu şan la fız la rı na yer leş tir di ği bir et ki (əsər)dir. Ya da ta hay yü li kav ra yış la rı na yer leş tir di ği bir et ki dir ki, la fız la rı bu na de la let edi yor. Tıp kı bi zim sı ra dan söz le ri miz le on la rın an lam la rı ara sın da ki iliş ki gi bi... Amma on lar: sö zü edi len zat la rın gös ter dik le ri bu et ki ilə mağ lup edi le mez son suz güc ara sın da ba tı ni bir iliş ki nin var lı ğı nı gö z ar dı edi yor lar. Ger çek te et ki sa hi bi olan, bu fa al güç tür. Dör dün cü sü ne iliş kin ce va bı mız isə şu dur; "Son ra" ifa de si nin işa ret et ti ği "er te le me" on la rın də söy le dik le ri gi bi "eğit me" və "alış tır ma" an la mıy la uyuş tu ğu gi bi, par ça la ma və par ça la rıy la ay rı ay rı dağ la rın ba şı na koy ma an la mıy la də uyu şur. İfa de nin za hi rin den də bu an la şı lı yor. Be şin ci si ne iliş kin ce va bı mız isə şu dur: Ay nı prob lem ken di yap tık la rı yo ru ma gö re də kar şı la rı na çı kı yor. Çün kü on la rın de dik le ri şu dur: Yü ce Al lah, Hz. İb ra him'e ölü le rin di ril ti li şi nin ni te li ği ni te o rik il mi açık la may la gös ter miş tir, so mut göz lem le de ğil..." O za man on la ra şu nu de mek ge re kir: Şa yet de di ği niz gi bi ol say dı, ayəs(n)i ke ri me nin "üs tün ira de (iz zet)" və "hər yap tı ğı nın ye rin de ol ma sı (hik met) sı fat la rı ye ri ne "kud ret" sı fa tı na gön der me de bu lu na rak son bul ma sı ge re kir di. Ön ce ki açık la ma la rı mı zın ışı ğın da şu nu bi li yor sun ki, aye tin açık la dı ğı mız an la mı na ən/en uy gun ola nı, aye tin "əziz və ha kim" isim le ri ni içe ren bir de ğer len dir me cüm le siy le son bul ma sı dır. Ni te kim öy le dir də. Bu açık la ma la rı mız la, ba zı mü fes sir le rin bu növ de ğer len dir me le ri nin də yan lış ol du ğu or ta ya çı kı yor. Di yor lar ki: Ayet te sö zü edi len is tek ten mak sat, di ri li şin ni te li ği ni göz lem le me dir. Cüz le rin ha ya tın şek li ni ka bul ediş le ri nin ni te li ği ya ni. Özet le şu nu di yor lar: Hz. İb ra him'in bu is te ği din sel bir me se ley le il gi li de ğil di. (Al lah'a sı ğı nı rız.) Sa de ce di ri li şin na sıl ger çek leş ti ği ne iliş kin di və ama cı də ola yı bil gi ce ku şa tıp kav ra mak tı. Ölü le rin na sıl di ril dik le ri me se le si də bu ola yın şek li ni ku şat ma ya iliş kin ima nın bir şar tı de ğil dir. Bu halda Hz. İb ra him (ə.s) yü ce Al lah'tan iman üçün vaz ge çil mez olan bir bil gi is te miş de ğil dir. So ru nun "na sıl" eda tıy la so rul muş ol ma sı də bu nu gös te ri yor. Bu edat sa, so ru nun "hal" ilə il gi li ol du ğu ifa de ler de kul la nı lır. Bu söz gelimi bir adam: "Zeyd, in san lar ara sın da na sıl hük me di yor?" di ye sor sa onun Zeydin in san lar ara sın da hük met ti ğin den kuş ku duy ma dı ğı açık tır. Sor du ğu so ru, var lı ğı bi li nen hük mü nün ni te li ğiy le il gi li dir. Əgər hük me di şin olub ol ma dı ğı nı sor muş ol say dı: "Zeyd, in san lar ara sın da hük me di yor mu?" şek lin de bir ifa de kul la nır dı. Bun dan son ra, "inan mı yor mu sun?" açık la ma sı nın yer/yeyər al mış ol ma sı nın ge rek çe si şu dur: Bil di ğin gi bi bu cür bir ifa de tar zı, za hi ren ni te li ğe iliş kin so ru lar da kul la nı lı yor ol sa də, za man za man "aciz li ği vur gu la mak" üçün də kul la nı lır. Söz gelimi, bir kim se bir ağır lı ğı kal dı ra bi le ce ği ni id dia et se, sən də, onun bu ağır lı ğı kal dı ra ma ya ca ğı nı bi lir sen, ona der sin ki: "Gös ter ba ka yım na sıl kal dı rı yor sun?" Bu nu der ken se nin söy le mek is te di ğin: "Sən bu nu kal dı ra maz sın" dır. Yü ce Al lah, Hz. İb ra him'in bu cür bir an la mı kas tet miş ol mak tan uzaq ol du ğu nu bil di ği üçün ce vap ni te li ğin de ki ifa de sin de, bu cür bir laf zi ih ti ma li ber ta raf et me yi amaç la mış tır. Çün kü ilk ifa de hər şe ye rağ men bu cür bir ih ti mal içer mek te dir. Böy le ce ima nı nın hər tür lü yan lış ih ti mal den be ri ol ma sı kas te dil miş tir. Bu bağ lam da öy le bir ifa de kul la nıl mış tır ki, bu nu din le yen kim se, için de ən kiçik bir kuş ku uyan ma dan an la ya cak tır. Bu du rum da, ayet te ge çen "tat min" ke li me si, göz lem le nen tas vi rin açık tan ger çek leş me si su re tiy le kal bin muh te mel di ri liş ni te lik le ri ara sın da do laş mak tan kur tu lup sü kun bul ma sı an la mı nı ifa de edər. Da ha ön ce bu "tat min"in ol ma ma sı, ölü le ri ən/en mü kem mel bir şe kil de di rilt me gü cü ne (ilahi kud re te) ima nın ol ma sı ilə bir çe liş ki oluş tur maz. Di ri li şin göz lem len me si də, ken di sin den is te nen ima nın ol ma sı ilə bir çe liş ki oluş tur maz. Di ri li şin göz lem len me si də, ken di sin den is te nen ima nı art tır mış ol maz. Yal nız ca ina nıl ma sı zo run lu ol ma yan bir işi et miş olar. Adı ge çen mü fes sir uzun açık la ma sın dan son ra şu nu söy lü yor: "Ayəs(n)i ke ri me Hz. İb ra him'in (ə.s) üs tün lü ğü nü gös te ri yor. Çün kü yü ce Al lah is te di ği şe yi ən/en ko lay yol dan və ay nı an da ger çek le ştir miş tir. Hz. Üze yir'e isə gös ter di ği şe yi, onu yüz yıl ölü bı ra kıp di rilt tik ten son ra gös ter miş tir." Ayəs(n)i ke ri me və bun dan ön ce ki açık la ma la rı mı zın üze rin de et raf lı ca dü şün dü ğün za man, onun bu açık la ma la rı nın yan lış lı ğı nı gö rür sün. Çün kü so ru, yü ce Al lah'ın ölü le ri di ril ti şi nin ni te li ği hak kın da so rul muş tur, vü cut par ça la rı nın ha ya tı ka bul ediş le ri nin ni te li ği hak kın da de ğil. İkin ci si: Dik kat edi lir se "key fe tuhyi" (na sıl di ril ti yor sun) de nil miş tir "key fe teh yi" (na sıl di ri li yor) de ğil. Ay rı ca işin Hz. İb ra him'in (ə.s) eliy le ger çek leş ti ril miş ol ma sı də bu na de la let edi yor. Əgər so ru, vü cut par ça la rı nın ha ya tı ka bul ediş le riy le il gi li ol say dı, bu du rum da yü ce Al lah'ın di rilt ti ği bir ölü nün du ru mu nun ona gös te ril miş ol ma sı ye ter li ola cak tı. Ön ce ki ayet te işa ret edi len, bir ıs sız bel de ye uğ ra yan za tın kıs sa sın da ol du ğu gi bi: "Ke mik le re bir bax, na sıl bir ara ya ge ti ri yo ruz, son ra də on la ra et/ət giy di ri yo ruz?" Əgər du rum böy le ol say dı, işin Hz. İb ra him'in eliy le ger çek leş ti ril me si ne ge rek ol ma ya cak tı. Az ön ce işa ret et ti ği miz buy du: Bun lar, ilahi ma ri fet le ri və ola ğa nüs tü ge liş me le re kay nak lık ediş le ri ni al gı la ma la rı bağ la mın da pey gam ber le rin ne fis le ri ni ken di nor mal ne fis le riy le kar şı laş tır dık la rı üçün böy le bir so nu ca va rı yor lar. Ör ne ğin: Hz. İb ra him'in du ru mu na gö re, ha ya tın İb ra him'in eliy le oluş ma sı ilə ob je ler dün ya sın da oluş ma sı ara sın da fərq yok tur. Böy le bir şey, ha ber dar ol du ğu ger çek le ri araş tı ran bir kim se nin ak lı na gel mez. Fa kat bun la rın der di ger çek ler ol ma dı ğı üçün, böy le si bir fe sa dın içi ne dü şü yor lar. Çır pın dık ça də hak tan uzak lık la rı ar tı yor. Gör mü yor mu sun ki, bu adam, ayet te ge çen "tat min" kav ra mı nı muh te mel olu şum şe kil le ri və ta sav vur edi len bi çim ler ilə il gi li ola rak zi hin de be li ren dü şün ce le rin or ta dan kal dı rıl ma sı ola rak açık lı yor. Oy sa, an lam sız bu cür bir dü şün sel get gel le rin Hz. İb ra him'e ya kış ma dı ğı or ta da dır. Kal dı ki, ayet te nak le di len ce vap ta, bu de ğer len dir me yi hak lı çı ka ra cak bir ipu cu yok tur. Hz. İb ra him ora da şöy le bu yu ru yor: "Ölü le ri na sıl di ril ti yor sun?" Dik kat edi lir se "ölü ler" şek lin de ge nel bir ifa de kul la nıl mış tır. O isə, ölü in san lar mı yok sa bun dan da ha ge ne li ni mi ya da baş ka bir şe yi mi kas te di yor du? Ke sin ola rak ifa de edil me miş tir. Yü ce Al lah isə, ha ya tın va r olu şu nu sa de ce dörd ədəd/adət ku şun şah sın da ona gös te re rek ör nek len dir miş tir. Mü fes sir, yap tı ğı açık la ma lar la Hz. İb ra him'in Üzeyrdən (ön ce ki ayet te kıs sa sı an la tı lan şəxs) üs tün ol du ğu nu vur gu lar ken, hər iki ayet te ki kıs sa la rı ay nı ka te go ri ye so ku yor. Bu da onun ken di si nin açık la yıp ce va bı nı da ver di ği gi bi "ha ya tı ka bul ediş"in ni te li ği ne iliş kin so ru dur. Do la yı sıy la hər iki aye tin an la mı nı bir bi ri ne ka rış tı rı yor. Oy sa hər iki ayə də ola ğa nüs tü ifa de tarz la rı və in ce an lam la rıy la mü fes si rin sö zü nü et ti ği an lam da "ni te li ğe iliş kin" so ru dan uzak tır lar. Hər iki aye te iliş kin açık la ma la rı mı za ba kıl dı ğın da bu ger çek açıq bir şe kil de gö rü le cek tir. Kal dı ki, əgər mak sat key fi ye tin açık la ma sı ol say dı, ayəs(n)i ke ri me nin "iz zet" və hik met" sı fat la rı ye ri ne "kud ret" sı fa tıy la son bul ma sı uy gun dü şer di. Bu aye ti ke ri me de ol du ğu gi bi: "ONun ayet le rin den bi ri də, se nin ger çek ten yer yü zü nü hu şu için de (sol muş və kup ku ru) gör men dir. Amma biz onun üze ri ne su yu in dir di ği miz za man, hərəkətə keçib ka ba rır. Şüp he siz onu di ril ten, ölü le ri də el bet te di ril ti ci dir.Çün kü o her şe ye güc ye ti ren dir." (Fus si let, 39) Gör dü ğün gi bi ayə, key fi ye tin açık lan ma sıy la il gi li dir və do la yı sıy la mut lak kud ret sı fa tıy la son bu lu yor. Bu nun bir ben ze ri də bu ayet tir: "On lar gör mü yor lar mı ki, gök le ri və ye ri ya ra tan və on la rı ya rat mak tan yo rul ma yan Al lah, ölü le ri də di rilt me ye güc ye ti rir. Ha yır; ger çek ten O, hər şe ye güc ye ti ren dir." (Ah kaf, 33) Bu ayet te də ör nek ler gös te ril mek su re tiy le key fi yet açık la nı yor. Bu yüz den ifa de kud ret sı fa tı na gön der me de bu lu nu la rak son bu lu yor. Al lah ona, "İna nı yor mu sun?" de yince, "Ha yır (inan dım), an cak kal bi min tat min ol ma sı üçün." de di. Aye tin ori ji na lin de ge çen "be la" eda tıy la olum suz so ru ya ce vap ve ri lir, böy le ce olum suz luk olum lu lu ğa dö nüş tü rü lür. Bu ayəs(n)i ke ri me de ol du ğu gi bi: "Mən si zin Rab bi niz de ğil mi yim?" de miş ti də on lar, "Ha yır (Rab bi miz sin)" de miş ler di. (Ə'RAF, 172) Əgər, bu an lam da "ne am (=evet)" eda tı nı kul lan mış ol sa lar dı, kafir ola cak lar dı. "et-Tu me'nine" və "el-it mi nan" sözləri, nef sin ka rar sız lık və hu zur suz luk tan son ra hu zu ra er me si, sü ku net bul ma sı de mek tir. Bu mas tar Arap la rın bu kul la nı mın dan kay nak la nır: "İt me an net'il-ar zu." Yəni yer/yeyər sa kin və sa bit ol du. "Ar zun mut main ne" yəni "Axan su yun ge lip bi ri ke ce ği və yük sek ler den yu var la nan ta şın du ra ca ğı şe kil de düz və ba sık yer/yeyər." Yü ce Al lah, Hz. İb ra him'e hi tap eder ken, "İnan mı yor mu sun?" ifa de si ni kul la nı yor "inan ma dın mı?" de mi yor. Bu kul la nım dan mak sat, so- ru və is te ğin ye rin de ol du ğu nu, an cak bu nu ölüm den son ra di ril me ye inan ma mak la ilin ti len di ril me si ge rek ti ği ni vur gu la mak tır. Əgər: İnan ma dın mı?" şek lin de bir kar şı so ru yö nel til miş ol say dı, bu so ru ya mu ha tap olan ki şi nin bu is te ği nin iman et me miş lik ten kay nak lan dı ğı nı gös te re cek ti. Do la yı sıy la kar şı so ru, bu cür bir is tek le bu lun ma ya yö ne lik bir azar la ma və ya sak ma hi ye tin de ola cak tı. Şöy le ki: "Vav" har fi bağ laç tır. So ru nun onun la bir lik te yö nel til miş ol ma sı, bu is te ğin ge ri sin de iman sız lık var olub ol ma dı ğı nın or ta ya çı ka rıl ma sı na yö ne lik tir. Yok sa is te ğin ama cı ilə il gi li de ğil dir, do la yı sıy la azar la ma və ya sak la ma ni te li ği yok tur. Yü ce Al lah'ın bu yur du ğu söz de ki "iman" kav ra mı ge nel ni te lik li dir. Bu da gös te ri yor ki, ölüm den son ra di ri liş me se le si ilə il gi li bir kuş- ku ol du ğu sü re ce Al lah'a iman ger çek le şe mez. İfa de nin ölü le rin di ril ti li şi ne öz gü ol ma sı, böy le bir ge nel çı kar sa ma yap ma ya en gel de ğil dir. Çün kü me se le nin bel li bir ol guy la ilin ti li ol ma sı, laf zın ge nel li ği ni xüsusi kıl ma yı və mut lak lık lı ğı də ka yıt lan dır ma yı ge rek tir mez. Ay nı şe kil de, Hz. İb ra him (ə.s), "kal bi min tat min ol ma sı üçün" sö zü nün də mut lak ol ma sı gös te ri yor ki, onun bu is te ği nin ar ka sın da ki məqsəd, mut lak sü ku ne tin, iç hu zu run ger çek leş me si, kal be ge len hər tür lü olum suz dü şün ce və ku run tu la rın kay na ğı nın ku ru tul ma sı dır. Çün kü ve him, cü zü kav ra ma və yar gı la rın da his se da ya nır. Bu yüz den yar gı və onay la rı nın önem li bir kıs mı du yu or gan la rı ara cı lı ğıy la al gı la dı ğı hu sus lar la il gi li dir. Do la yı sıy la ne fis inan sa və ik na ol sa də ak lın onay la dı ğı şey le ri be nim se mek ten ka çı nır. Ay nı şe kil de, du yu or gan la rıy la al gı la na ma yan fi zik öte si ol gu la ra iliş kin ağılı, kül li ger çek ler le il gi li hü küm le ri də ka bu le ya naş maz, bun la rı do ğu ran ön cül le ri onay la sa də. Do la yı sıy la bun lar la çe li şen yar gı la rı zi hin ler de uyan dır ma ya de vam edər. Ar dın dan bu ka çı şı na uy gun psi ko lo jik du rum lar mey da na ge ti re rek, ko nu mu nu pe kiş ti rir, kar şıt et ki si ni sağ lam laş tır ma yö nün de ça ba lar. Bu ve him, əgər ne fis ağıl açı sın dan yar gı ya ina nı yor, ol gu yu ke sin ka bul edi yor sa, ona sa de ce əza ede rek za rar ve rir. Tıp kı ka ran lık bir oda ya gi rip də ora da bir ce set le kar şı la şan kim se gi bi. Bu kim se, şu ur suz, ira de siz so ğuk ce se din ken di si ne za rar ve re me ye ce ği ni bi lir. Fa kat ve him bu so nuç tan ka çar və zi hin de, ölüm le il gi li ür kü tü cü, kor kunç şe kil ler can lan dı rır. Son ra kor ku yu bütün nef se ege men kı la cak şe kil de tah rik edər. Bu du rum in sa nın ak lı nı yi tir me si ya da ca nın dan ol ma sı ilə də so nuç la na bi lir. Bu ra dan bu so nuç çı kı yor: Ke sin inanç lar la çe li şen ve him men şe li ku run tu la rın var lı ğı hər za man üçün iman la, tas dik le çe liş mez. An cak bu du rum nef se ezi yet tir. Sü ku net bul ma sı nı, ya tış ma sı nı en gel ler. Bu cür ku run tu lar də an cak du yum sa ma ya da so mut göz lem le or ta dan kal ka bi lir. Bu yüz den, "Göz le min in san üze rin de bı rak tı ğı et ki, bil giy le o-luş maz." den miş tir. Ni te kim yü ce Al lah, ken di siy le bu luş ma üçün ge len Hz. Mu sa'ya kav mi nin ken di sin den son ra yol dan çık tı ğı nı bu za ğı ya tap tı ğı nı ha ber ver di ğin de Hz. Mu sa o an da kız gın lı ğı gös ter me miş ti. Amma kav mi nin ya nı na ge lip də du rum la rı nı biz zat göz lem le di ğin de öf ke len miş, elin de ki lev ha la rı ye re ata rak kar de şi nin sa çı nı ba şı nı çek me ye baş la mış tı. Bun dan ön ce ki açık la ma mız dan ha re ket le şu ra ya va rı yo ruz: Hz. İb ra him (ə.s) ha yat un su ru nu yi ti ren ölü nün vü cut par ça la rı nın tek rar ha ya tı ka bul ediş le riy le ilin ti li so mut göz le mi is te mi yor du. Onun is te di ği yü ce Al lah'ın fi i li ni və ölü le re ha yat ve ri şi ni göz lem le mek ti. Bu isə, maddi cüz le rin bir ara ya gel mek və can lı şek li ni al mak su re tiy le ha yat un su ru nu ka bul ediş le ri olan so mut ol gu dan ay rı ol ma sa də ken di si so mut ol gu de ğil dir. Do la yı sıy la o (ə.s) ya ki nin son mer ha le si olan "hak k'ul-ya ki n"i is ti yor du. Ya ni ke sin, pü rüz süz və göz lem le ne bi len ya ki ni is ti yor du. Al lah de di ki: "Öy ley se kuş lar dan dör dü nü tut. On la rı ken di ne çək. Son ra on la rı par ça la yıp hər bir da ğın üze ri ne on lar dan bi rer par ça bı rak, son ra də on la rı ça ğır, sa na ko şa rak ge lir ler." Aye tin ori ji na lin de ge çen "sur hun ne" ke li me si, bi li nen iki kı ra at ten (oku nuş tar zı) bi ri ne gö re "sa re, ye su ru" kö kün den ge li yor. Bu du rum da "par ça la mak" və "mey let tir mek" an la mı nı ifa de edər. "Sir hun ne" di ye oku nan di ğer bir kı ra a te gö re də "sa re, yesiru" kö kün den ge lir. Bu du rum da də iki an lam dan bi ri ni ifa de edər. İfa de tar zı nın sağ la dı ğı ip uç lar dan "par ça la ma" an la mı nın kas te dil di ği an la şı lı yor. An cak ke li me nin "elə" har fi cer riy le ge çiş li kı lın ma sı, ay nı za man da "alış tır ma və mey let tir me" an la mı nı də kap sa dı ğı nı vur gu la ma ya yö ne lik tir. Bu halda kar şı mı za şöy le bir an lam çı kı yor: "Kuş la rı ken di ne mey let tir di ğin halda par ça la" ya da "on la rı par ça la dı ğın halda ken di ne mey let tir miş bu lun." Bu iki fark lı an lam, bir ke li me nin di ğer bir an la mı kap sa ma sı ku ra lı na iliş kin ifa de açı lı mı və tak di ri hak kın da bu lu nan gö rüş fark lı lı ğın dan kay nak lan mak ta dır. Bu an lam lar dan han gi si tak dir edil miş se edil sin, "kuş lar dan dör dü nü tut." ifa de si, Hz. İb ra him'in, "Rab bim, ba na ölü le ri na sıl di rilt ti ği ni gös ter." şek lin de ki is te ği ne yö ne lik bir ce vap ni te li ğin de dir. Bi lin di ği gi bi, so ru ilə ce va bın uyuş ma sı zo run lu dur. Çün kü söz söy le me sa na tı və bir ko nuş ma cı da ol ma sı ge re ken tu tar lı lık və hik met, ko nuş ma ilə amaç la nan ana fik re dö nük ol ma yan, ya rar sız, faz la lık və saç ma ifa de le rin kul la nıl ma sı nı onay la maz. Özel lik le ən/en ha yır lı ko nuş ma cı nın (ulu Al lah) ən/en ha yır lı din le yi ci və kav ra yı cı ya (Re su lul lah) in dir di ği ən/en ha yır lı kəlam olan Quranı Ke rim böy le bir mü na se bet siz lik ten uzak tır. As lın da kıs sa, ilk ba kış ta sa nıl dı ğı gi bi, bu ka dar ya lın və ba sit de ğil dir; şa yet böy le ol say dı, her han gi bir ölü nün, bir şe kil de di ril til me siy le, Hz. İb ra him'in (s. a) is te ği ye ri ne ge ti ril miş olur du. Bu du rum da, bun dan faz la sı, ge rek siz və an lam sız ola rak be li rir di. Amma böy le ol ma dı. Gö rü yo ruz ki, əsl an la ma əlavə ola rak bir ta kım ka yıt lar və özel lik ler də gö z ö nün de bu lun du rul muş tur; söz ge li mi, di ril til me si is te nen var lı ğın quş ol ma sı, kuş la rın can lı ol ma sı, sa yı la rı nın dörd ol ma sı, bun la rın öl dü rü lüp par ça la rı nın bir bi ri ne ka rış tı rıl ma sı, son ra bir bi ri ne ka rış tı rı lan par ça la rın kı sım la ra ay rıl ma sı, hər bir kıs mın di ğe rin den uzaq bir ye re bı ra kıl ma sı, hər bi ri nin bir da ğın zir ve si ne bı ra kıl ma sı və di rilt me iş le mi nin is tek te bu lu nan Hz. İb ra him'in e liy le, kuş la rın ça ğı rıl ma sı şek lin de ger çek leş me si və çağ rı üze ri ne bü tün kuş la rın onun ya nı na gel me si gi bi ka yıt lar ifa de için de önem li bi rer ol gu ola rak ön plana çı kı yor lar. Gö rül dü ğü gi bi, bun lar kıs sa da faz la lık tü rün den özel lik ler dir. Do la yı sıy la bun la rın də vur gu lan mak is te nen an la ma kat kı la rı və bu hu sus ta ro lü ol duk la rı ka çı nıl maz dır. Bu nun la il gi li ola rak tef sir bil gin le ri araş tır ma ya pa cak bir kim se nin şaş kın lı ğı nı art tı ra cak ni te lik te bir çok nük te üze rin de dur muş lar dır. (Ge niş açık la ma lı tef sir ler de iştirak edən ay rın tı la ra baş vu rul du ğun da an lat tık la rı mı zın doğ ru lu ğu an la şı la cak tır.) Hər halukar da, bu özel lik le rin, so ru ilə ilin ti li ol ma la rı ka çı nıl maz dır. "Rab bim, ba na ölü le ri na sıl di rilt ti ği ni gös ter." şek lin de ki so ru da isə, iki hu sus önem li dir: Bi rin ci si: "Di ril ti yor sun" ifa de si nin kap sa dı ğı an lam dır. Do la yı sıy la so ru ya ko nu olan, di ri li şin göz len me si dir. An cak yü ce Al lah'ın bir vas fı ola rak, ha ya tı ta şı yan mad de par ça la rı nın de ğil. İkin ci si: "Ölü ler" şek lin de ki ço ğul ifa de nin kap sa dı ğı an lam dır. Bu isə, faz la lık bir özel lik tir. Bi rin ci si ne ge lin ce; bu işin, biz zat Hz. İb ra him'in eliy le ger çek leş ti ri li şi, ve ri len ce vap ta bi rin ci hu sus la ilin ti li istiqamət ola rak al gı la na bi lir. Çün kü ifa de de, Tut on la rı par ça la... son ra bı rak... gi bi əmr sıy ga sı ilə di rek tif ler ve ri li yor. Ar dın dan şöy le bu yu ru lu yor: "Son ra də on la rı ça ğır; sa na ko şa rak ge lir ler." Bu ra da yü ce Al lah, kuş la rın ko şa rak ge li şi nin baş ka bir ifa dey le ha yat ol gu su nun çağ rıy la ilin ti li, onun bir ay rın tı sı ol du ğu nu vur gu la mış tır. Bu halda çağ rı, di ril til me si is te nen şe ye ha yat ka zan dı ran bir se bep tir. Di rilt me isə, an cak Al lah'ın em riy le ola bi lir. Do la yı sıy la Hz. İb ra him'in kuş la rı ça ğır ma sı, Al lah'ın em ri so nu cu ger çek leş miş tir. Bu çağ rı, bir şe kil de yü ce Al lah'ın em riy le bağ lan tı lı dır. Ki can lı la rın ha ya tı bu emir den kay nak lan mak ta dır. Bu şe kil de Hz. İb ra him, ilahi em rin ha yat bah şe di şi nin ni te li ği ni göz lem le miş, so mut ola rak gör müş tür. Şa yet Hz. İb ra him'in kuş la ra yö nelt ti ği çağ rı, Al lah'ın di le di ği bir şe ye "ol" de me si və onun da "he men olu ver me si" de mek olan em riy le bağ lan tı lı ol ma say dı və tıp kı Al lah'ın em riy le olan ilin ti si sa de ce dü şün ce və ha ya le da ya lı olan söz le ri miz gi bi ol say dı, tıp kı bi zim boş söz le ri miz gi bi var lık üze rin de bir et ki gös ter me ye cek ti. Çün kü biz bir şe ye "ol" de di ği miz de, o şey ol maz. Vel ha sıl var lık alemin de boş və se bep siz ye re et ki bı rak ma gö rül mez. İkin ci si ne ge lin ce; Hz. İb ra him'in, "Ölü le ri na sıl di ril ti yor sun?" sö zü, ölü le rin çok lu ğu nun və faz la lı ğı nın so ru da əhəmiyyət ta şı dı ğı nı və ro lü ol du ğu nu gös te rir. Şöy le ki be den ler ölüb çü rü dük ten, şek li de ğiş tik ten və baş ka la şı ma təbii/tabe ol duk tan son ra, fark lı lık və ayır t e dil me du ru mu və yi ne par ça la rı ara sın da ki bağ lan tı ni te li ği or ta dan kal kar, ara la rın da ki fark lı lık və bağ lan tı yön le ri yox meydana gəl ka ran lı ğı na gö mü lür, hep si bi rer unu tu lan olay lar gi bi olur lar ki, nə zi hin için de nə də xarici dün ya da on lar dan bir ha ber olar. Bu halda, pra tik te ku şa tı la cak bir şey bu lun maz ken, ku şa tı cı kuv vet bun la rı na sıl ku şa tır? Fi ra vun də Hz. Mu sa'ya (ə.s) bu so ru yu yö nelt miş ti. Hz. Mu sa də ona, bu ku şat ma nın bil giy le ger çek le şe ce ği ni söy le miş ti. Yü ce Al lah bu dialoqu şöy le ak ta rır: "Fi ra vun de di ki: İlk çağ lar da ki ne sil le rin du ru mu ne dir öy ley se? De di ki: Bu nun bil gi si Rab bi min ka tın da bir ki tap ta dır. Be nim Rab bim şa şır maz və unut maz." (Taha, 51-52) Ko nu yu top la ya cak olur sak: Yü ce Al lah, Hz. İb ra him'in is te ği ne bu kar şı lı ğı ve ri yor: Ya pıl ma sı ge re ken iş, dörd quş tut ma sı (bel ki də kuş la rın ter cih edil me si nin se be bi, işin da ha ko lay və da ha az za man al ma sı dır.) bun la rın can lı ol duk la rı nı göz lem le me si, be den və şe kil le ri nin fark lı ol du ğu nu gör me si və on la rı ən/en baş ta tam ola rak ta nı ma sı dır. Son ra bun la rı öldür me si, be den le ri nin par ça la rı nı özen le bir bi ri ne ka rış tır ma sı, son ra bun la rı kı sım la ra ayır ma sı, fark lı lık, ay rı be den le re sa hip ol ma və ta nın ma du ru mu or ta dan kalk sın di ye hər bir kıs mı bir da ğın üze ri ne bı rak ma sı və on la rı ça ğır ma sı dır. Bu nu ya pın ca on lar ona ko şa rak ge le cek ler dir. O za man fark lı laş ma və ha yat su re ti ne bü rün me gi bi ol gu la rın, on la rın ne fis le ri ne yö nel ti len bir çağ rı ya təbii/tabe ol du ğu nu gö re cek tir. Ya ni, on la rın be den le ri ne fis le ri ne tabi dir, ne fis le ri be den le ri ne de ğil. Çün kü be den ru ha təbii/tabe bir ay rın tı dır, bu nun ak si doğ ru de ğil dir. Da ha doğ ru su be de nin ruh la olan mü na se be ti, bir ba kı ma göl ge nin cis me olan mü na se be ti ne ben zer. Ci sim var ol du ğu za man, göl ge nin var lı ğı onun var lı ğı nı iz ler. Ci sim ve ya par ça la rı han gi hala gi rer ler se göl ge də on la rı iz ler. Yox ol sa lar, göl ge də yox olar. Yü ce Al lah hər han gi bir can lı yı va r et ti ği ve ya da ha ön ce ya şa mış cüz le re ye ni den ha yat ver di ği za man, bu ica dı, ha ya tı var olan ru ha ta al luk edər. Son ra, onu maddi cüz ler iz ler və Al lah'ın bil gi si kap sa mın da olan cüz ler ara sın da ki bağ lan tı, ye ni den ku ru lur ki, bi zim bil gi miz bu nu ku şa ta maz. Do la yı sıy la bir axtar/ara ver me və en gel söz ko nu su ol mak sı zın, ruh be lir gin le şin ce be den də be lir gin le şir. Yü ce Al lah'ın bu sö zü bu nu çağ rış tır mak ta dır: "Son ra on la rı ça ğır. Sa na ko şa rak ge lir ler." Ya ni ça buk və ace le ede rek ge lir ler. Bu an la mı bu ayet ten də al gı la ya bi li riz: De di ler ki: "Biz yer de yox olub git tik ten son ra, ger çek ten ye ni den ya ra tı lış için de mi ola ca ğız?" Ha yır, on lar Rab le ri ne ka vuş ma yı inkar eden ler dir. Də ki: "Si ze ve kil kı lı nan ölüm me le ği, ca nını zı ala cak, son ra Rab bi ni ze dön dü rül müş ola cak sı nız." (Sec de; 10-11) Nef sin so yut lu ğu me se le si ni in ce ler ken bu ayə hak kın da ba zı açık la ma la ra yer/yeyər ver dik. İn şa al lah ye ri ge lin ce da ha de tay lı açık la ma lar da bu lu na ca ğız. "Öy ley se kuş lar dan dör dü nü tut." Hz. İb ra him'e bu em rin yö nel til me si onun kuş la rı ta nı ma sı nı, do la yı sıy la, ye ni den can lan dı rıl dık la rı za man on la rın ken di tut tu ğu kuş lar olub ol ma dı ğı hu su sun da bir kuş ku ya ka pı lıp ola yı inkar et me si ni ön le me ama cı na dö nük tür. Bir də kuş la rın fark lı lık la rı nı, ar dın dan bu fark lı lık və ay rı lık la rın or ta dan kal dı rı lı şı nı gör me si ama cı gü dül müş tür. "On la rı ken di ne çək. Son ra on la rı par ça la yıp hər bir da ğın üze ri ne on lar dan bi rer par ça bı rak." Ya ni, on la rı bo ğaz la, par ça la ra ayır. Ar dın dan bir bi ri ne ka rış tır. Son ra kı sım la ra ayı ra rak hər bir kıs mı, ora da bu lu nan bir da ğın üze ri ne bı rak. Böy le ce, bir bi rin den ayır t e di le mez halda bu lu nan par ça lar iyi ce uzak laş sın lar... Bu da gös te ri yor ki, kıs sa, Hz. İb ra him'in (ə.s) Ba bil top rak la rın dan Su ri ye'ye hic ret et me sin den son ra ger çek leş miş tir. Çün kü Ba bil top rak la rın da dağ yok tur. "Son ra on la rı ça ğır." Kuş la rı, "Ey ta vus ku şu, ey fa lan quş" ve ya "ey fi lan di ye ça ğır. (Hz. İb ra him kuş la rı ça ğır dı, par ça la rı nı de ğil) Bu nu "On la rı ça ğır." ifa de sin de ki kuş la ra dö nük olan "hun ne (=on la rı)" za mi ri nin yanında udu (=ça ğır və da vet et/ət)" ke li me sin den an la ya bi li riz. Çün kü, əgər "çağ rı" kuş la rın ken di le ri ne de ğil, par ça la rı na yö ne lik ol say dı, "Süm me na di hin ne (=son ra on la ra ses len)" de nil me si da ha uy gun olur du. Çün kü kuş la rın par ça la rı, Hz. İb ra him'in bu lun du ğu yer den uzaq dağ la rın üze rin de bu lu nu yor du. Uzak ta ki var lık la rı ça ğır mak an la mın da özel lik le "ni da (=ses len me)" fi i li kul la nı lır "dua (=çağ rı)" de ğil. "Sa na ko şa rak ge lir ler." Be de ne bü rü ne rek, ge liş və ko şuş ni te li ği ne sa hip ola rak sa na doğ ru ge lir ler. Bil ki: Heç şübhəsiz Al lah, üs tün və güç lü olan dır, hik met sa -hi bi dir. Aye tin ori ji na lin de kul la nı lan "əziz" ke li me si, üs tün ira de li və güclü de mek tir ki, heç bir şey onun gü cü nün kap sa mı dı şın da kal maz. "Hik met sa hi bi dir." Bir şe yi an cak ən/en uy gun şe kil de ya par. Hər yap tı ğı ye rin de dir. Söz gelimi, be den le ri, ruh la rın ha zır edi li şi və ica dı ilə mey -da na ge ti rir. Bu nun ter si ola rak de ğil. "Heç şüp he siz Al lah..." ye ri ne "Bil ki: Heç şüp he siz Al lah..." şek lin de bir ifa de nin kul la nıl mış ol ma sı gös te ri yor ki, Hz. İb ra him'in ken di açı sın dan kal bi nin ya tış ma sı üçün Rab bin den ölü le rin di ril ti li şi ni göz lem le me yi is te me si ne əsas olan dü şün ce si, "Əziz" və Ha kim" isim le ri nin ifa de et tik le ri ger çek lik le ilin ti liy di. Bu yüz den yü ce Al lah bu isim le rin ger çek lik le ri ne iliş kin bil gi yi or ta ya ko yan ce vap la me se le yi ifa de et miş tir. Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|