Az Book Library Filosof Fikri

qoyulduğuna nəzarət etməsi...
– Təsadüfi zərər, – Rəhim Xan dedi. – Sən bilmirsən, Əmir can, o yetimxananın
dağıntıları arasında gəzmək nə demək idi. Uşaqların parça-parça olmuş
bədənləri....
– Buna görə Taliban gələndə...
– Onları qəhrəman kimi qarşıladılar. Nəhayət ki, sülh gəlmişdi. Bilirsən, ümid
qəribə şeydir. Nəhayət ki, sülh... Amma nəyin hesabına? – Rəhim Xanı tutan dəh-
şətli öskürək onun sısqa bədənini titrətdi. Dəsmalının içinə tüpürəndə bəlğəmin
qırmızı olduğunu gördüm. Düşündüm ki, bu otaqda hökm sürən acı reallıq haqda
danışmağın əsl vaxtıdır.
– Necəsən? – soruşdum. – Doğrudan soruşuram. Vəziyyətin necədir?
– Əslində, ölürəm, – dedi. Öskürəkdən sonra səsi kal gəlirdi. Daha bir öskürək
dalğası bədənini sarsıtdı. Dəsmalın içinə bir az da qan tüpürdü. Ağzını silib, sonra
köynəyinin qolu ilə tərli alnını bir gicgahdan o biri gicgaha doğru qurutdu və mənə
baxdı. Başını bulayanda növbəti sualımı üzümdən oxuduğunu anladım.
– Çox qalmayıb, – deyib, nəfəsini dərdi.
– Nə qədər?
Çiyinlərini çəkdi. Yenə öskürəndən sonra:
– Bu yayın sonunu görə bilməyəcəm, yəqin ki, – dedi.
– Qoyun mən sizi özümlə aparım. Sizə yaxşı həkim tapım. Onlar hər zaman
yeni müalicə üsulları kəşf edirlər. Təzə dərmanlar, təcrübədən çıxarılan müalicə
vasitələri var. Sizi də onlardan birinə yazarlar.

Mən gicləyirdim, bunu özüm də anlayırdım. Amma bu, ağlamaqdan yaxşı idi.
Hərçənd ki, onsuz da bunu edəcəkdim.
O güləndə aşağı dişlərinin töküldüyünü gördüm. Bu, həyatımda eşitdiyim ən
yorğun gülüş idi.
– Görürəm, Amerika onu bu qədər böyük edən optimizmini sənə də
yoluxdurub. Bu, çox yaxşıdır. Biz əfqanlar çox bədbin adamlarıq, elə deyilmi? Çox
vaxt biz qəmxori və özünə acımanın içində həddindən artıq çabalayırıq. İtkini,
əziyyəti həyatın çıxılmazlığı, bəzən hətta bir ehtiyac kimi görür, ona tabe oluruq.
Zendəgi miqzara, həyat davam edir deyirik. Amma indi mən taleyə tabe olmuram.
Mən sadəcə praqmatik olmağa çalışıram. Burda özümü bir neçə yaxşı həkimə
göstərmişəm, hamısı da eyni şey deyir. Onlara etibar edirəm və inanıram. Allahın
əmri deyilən bir şey var.
– Sadəcə, sənin etdiyin və etmədiyin var, – dedim cavabında.
Rəhim Xan güldü.
– Atan kimi danışdın. Onun üçün çox darıxıram. Amma bu, Allahın əmridir,
Əmir can. Həqiqətən də belədir. – O fasilə verdi. – Bir də ki, səni bura çağır-
mağımın başqa səbəbi var. Səni getməmişdən əvvəl görmək də istəyirdim. Amma
başqa bir şey də var.
– Sən nə istəsən.
– Bilirsən ki, siz gedəndən sonra mən bütün bu illəri sizin evdə yaşayırdım?
– Bəli.
– Mən o illərin hamısını tək yaşamamışam. Həsən orda mənimlə bərabər idi.
– Həsən, – dedim. Onun adını son dəfə nə zaman çəkmişdim? Günahımın iynə
kimi iti tikanları sanki, yenidən bütün bədənimə sancıldı. Sanki onun adını
çəkməklə tilsimi sındırıb günahı azad etmişdim ki, mənə yenidən işgəncə verməyə
başlasın. Birdən-birə Rəhim Xanın balaca mənzilində hava həddindən artıq kəsif,
həddindən artıq isti, küçənin pis qoxuları ilə dolu imiş kimi gəldi mənə.
– Mən sənə yazıb bunu daha əvvəl deməyi düşünmüşdüm. Amma əmin
deyildim ki, sən bilmək istərsən. Təxminim səhv deyildi ki?
Doğru cavab “yox” idi. Yalandan səhv olduğunu da deyə bilərdim. Bunların
ortasında bir cavab seçdim:
– Bilmirəm.
Dəsmalına bir az da qan tüpürdü. Ağzını silmək üçün aşağı əyiləndə başında
qaysaq bağlamış yara gördüm.
– Səni buraya gətirdim ki, bir şey xahiş edim. Özüm üçün xahiş edəcəyəm
bunu. Amma bunu etməzdən əvvəl sənə Həsən barədə danışmaq istəyirəm. Anla-
yırsan?
– Bəli, – deyə mızıldadım.
– Sənə onun başına gələnləri demək istəyirəm. Hamısını danışmaq istəyirəm.
Qulaq asacaqsan?
Başımla təsdiqlədim.

Rəhim Xan çaydan bir qurtum da içdi. Başını divara söykəyib, danışmağa
başladı.
25 Yaar – Pakistanda gənclərin bir-birinə dostcasına müraciət forması
26 Çutni sousu – Cənubi Asiya xalqlarının yeməklə bərabər süfrəyə qoyduqları
sous. Saysız növləri mövcuddur.
27 Pakora – noxud ununa bələnib qaynar duru yağda qızarmış tərəvəz çərəzi
28 Nihari – bardaqda təndir içində bişirilən istiotlu ət xörəyi
ON ALTI
1986-cı ildə Həzaracata gedib Həsəni axtarmağımın bir çox səbəbi var idi. Ən
əsası, Allah keçsin günahımdan, tənhalığım idi. O vaxta qohum, dost, tanışların
çoxu ya öldürülmüşdü, ya Pakistana, ya da İrana qaçmışdılar. Bütün ömrümü
yaşadığım şəhərdə – Kabildə tanıdığım adam, demək olar ki, qalmamışdı. Hamı
qaçmışdı. Kartə Pərvana qədər gəzişirdim – yadındadır, köhnə vaxtlarda orda
qovun alverçiləri dayanardı – amma tanıdığım bir adam da gözümə dəymirdi.
Salamlaşmağa, birgə çay içməyə, gördüyünü, eşitdiyini bölüşməyə heç kim yox idi.
Ancaq keşik çəkən rus əsgərləri. Nə isə bir müddət sonra şəhərə çıxmağı da
tərgitdim. Günlərimi atanın evində, yuxarıdakı kabinetdə keçirər, ananın kitablarını
oxuyar, xəbərlərə qulaq asar, televizorda kommunist təbliğatına baxardım. Sonra
namazımı qılar, bir şey bişirər, yeməyimi yeyər, bir az da oxuyar, yenə namaz qılar
və yatardım. Səhər də yuxudan qalxan kimi namaz, bir də eyni şey başdan.
Mənim artritimlə evi saxlamaq da get-gedə çətinləşirdi. Dizlərimlə belimin
ağrısı kəsilmirdi. Səhərlər yuxudan durandan oynaqlarımın donuqluğunun keçməsi
ən azı bir saat çəkirdi – xüsusilə də qış aylarında. Atanın malikanəsinin pis
vəziyyətə düşməsini istəmirdim; o evdə o qədər yaxşı günlər keçirmişdik, o qədər
xatirələrimiz vardı ki, Əmir can. Yaxşı olmazdı – atan o evin layihəsini də özü
cızmışdı, onun üçün bu evin çox böyük anlamı vardı. Həm də ki, siz Pakistana

gedəndə ona söz vermişdim ki, evə baxacam. Amma indi bir mən qalmışdım, bir
ev. Əlimdən gələni edirdim. İki-üç gündən bir ağacları sulayır, çəməni qayçılayır,
güllərə baxır, düzəlməsi lazım olanı düzəldirdim. Amma hətta o zaman da mən
artıq cavan oğlan deyildim.
Bununla belə yenə də idarə edə bilərdim. Ən azı bir müddət üçün. Amma
atanın ölüm xəbəri mənə yetişəndə... həyatımda ilk dəfə bu evdə yalqızlığımı hiss
elədim. Dərin, çəkilməz bir boşluq vardı.
Bir gün Byuikə benzin doldurub, Həzaracata sürdüm. Yadımdadır ki, Əligil çıxıb
gedəndən sonra atan Həsənlə onun Bamiyanın yaxınlığında balaca bir kəndə
köçdüyünü demişdi. Xatırladığım qədər, Əlinin orda əmiuşaqları vardı. Bilmirdim
Həsən ordadır, ya yox, onun harda olduğunu bilən tapılacaq, ya yox. Əli ilə Həsənin
atanın evini tərk etməsindən nə az, nə çox, düz on il keçmişdi. 1986-cı ildə Həsən
artıq yekə kişi olmalı idi – iyirmi iki-iyirmi üç yaşlarında. Əgər sağ qalmışdısa...
Şurəvilər, Allah vətənimizin başına gətirdiklərinə görə onların yerini cəhənnəmlik
etsin, o qədər cavan oğlanlarımızı öldürmüşdülər ki. Sənə danışmasam da bilirsən.
Amma Allahın köməyi ilə onu o kənddə tapdım. Çox axtarmalı da olmadım.
Bamiyanda bir-iki sual verən kimi adamlar mənə kəndi göstərdilər. Kəndin adı da
yadımda deyil, bəlkə, heç adı yox idi də. Amma yadımdadır ki, yandırıb-yaxan yay
günü idi və mən palçıq cığırla üzüyuxarı sürürdüm, yolun hər iki tərəfi bomboş idi.
Günəşin yandırdığı kollar, əyri-üyrü ağac kötükləri, saralmış qamışa bənzəyən quru
otdan başqa heç nə gözə dəymirdi. Yolun kənarında atılmış eşşək cəmdəyinin
yanından keçdim, sonra döndüm və bərrü-biyabanın ortasında qarşıma palçıq
evlərdən bir kənd çıxdı. Onlardan o yanda yalnız geniş səma və əyri dişlər kimi
pırtlayıb çıxan dağlar vardı.
Bamiyandakı adamlar mənə dedilər ki, onları tapmaq çətin olmayacaq. O,
hasarlanmış bağı olan yeganə evdə yaşayırdı. Alçaq və çoxlu dəlikləri olan palçıq
divarın arxasında kiçicik bir ev vardı – əslində bir az bəzədilmiş daxmadan başqa bir
şey də deyildi. Ayaqyalın uşaqlar küçədə oynayır, cındırdan düzəlmiş topu əllə-
rindəki çubuqla ora-bura qovurdular. Mən maşını saxlayıb, mühərriki söndürəndə
onlar baxa-baxa qaldılar. Taxta qapını döyüb, həyətin içinə keçdim. Orda yenicə
qızarmağa başlayan çiyələk kolu və meyvəsiz limon ağacından başqa bir şey yoxdu.
Küncdə, akasiya ağacının kölgəsindəki təndirin yanında bir kişi çömbəlmişdi. O,
xəmiri taxta kürəyin üstünə qoyub, təndirə yapırdı. Məni görəndə xəmir əlindən
düşdü. Əlimi öpməkdən onu zorla saxladım.
– Qoy bir baxım sənə, – dedim. Bir az kənara çəkildi. Boyu elə uzanmışdı ki.
Mən barmağımın ucunda dayananda da onun çənəsinə ancaq çata bilirdim.
Bamiyanın günəşi onun dərisini kobudlaşdırmış və xatırladığımdan daha tünd
eləmişdi. Qabaq dişlərindən bir neçəsi də yox idi. Çənəsindən seyrək tüklər salla-
nırdı. Qalanı isə eyni idi. Həmin qıyıq yaşıl gözlər, dodağının üstündəki çapıq,
həmin yumru sifət, həmin mehriban təbəssüm idi. Sən onu dərhal tanıyardın,
Əmircan. Əminəm buna.

İçəri keçdik. Otağın küncündə açıqdərili Həzara qadın şal toxuyurdu. Hamilə
olduğu bəlli idi.
– Bu mənim arvadımdı, Rəhim Xan, – Həsən fəxrlə təqdim etdi. – Adı
Fərzanəcandı.
Çox utancaq qadındı, danışanda səsi pıçıltı qədər yavaş səslənirdi. Bir dəfə də
gözəl qonur gözlərini qaldırıb mənim üzümə baxmadı. Amma Həsənə elə baxırdı ki,
sanki, o, Ərgin taxt-tacının sahibidir.
Çiy kərpicdən tikilmiş otaqda köhnə fərş, bir iki qab-qacaq, bir cüt döşək və
fənərdən başqa, demək olar ki, əşya yox idi. Əyləşəndən sonra:
– Uşaq nə zaman olacaq? – soruşdum.
– İnşallah bu yay, – dedi Həsən. – Allaha dua edirəm ki, oğlan olsun, atamın
adını verim.
– Əlidən söz düşmüşkən, özü hanı?
Həsənin gözləri yerə dikildi. Əli ilə əmisi oğlu – bu evin sahibi – iki il əvvəl
Bamiyan ətrafında minaya düşüb ölmüşdülər. Minada partlamaq. Buna artıq əfqan
ölümü deyirlər, Əmircan. Bilmirəm niyə, amma mən tamamilə əmin idim ki, Əlinin
sağ ayağı, həmin o poliomielitdən qurumuş ayağı naxələf çıxıb, o minaya
toxunmuşdu. Əlinin ölümünü eşidəndə çox kədərlənmişdim. Bilirsən, atanla
mənim uşaqlığımız bir yerdə keçib və onu tanıyandan Əli də həmişə onun yanında
olurdu. Biz hamımız balaca olanda, Əli poliomielit tutanda yadımdadır, az qala
ölmüşdü. Atan bütün günü evin içində var-gəl edib, ağlayırdı. Fərzanə bizə noxud,
şalğam və kartofdan şorba bişirdi – neçə ay ərzində yediyim ən yaxşı yemək idi. Elə
bundan sonra da Həsənə Kabilə köçüb, mənimlə qalmağı təklif elədim. Ona ev və
artıq evə baxmağa gücümün yetmədiyi haqda danışdım. Dedim ki, ona yaxşı maaş
verəcəm, o da, xanımı da çox rahat yaşayacaqlar. Onlar bir-birinə baxıb, bir söz
demədilər. Sonra biz əlimizi yuyub Fərzanənin gətirdiyi üzümü yeyəndə Həsən dedi
ki, kənd artıq onlar üçün doğma ev kimidir; Fərzanə ilə artıq həyatlarını qurublar.
– Bamiyan da yaxındı. Orda adamları tanıyırıq. Bağışla, Rəhim Xan. Dua
edəcəyəm ki, sən bizi anlayasan.
– Əlbəttə, – dedim. – Üzr istəməyinə ehtiyac yoxdur. Anlayıram.
Şorbadan sonra çay içəndə Həsən səni soruşdu. Dedim ki, sən Amerikadasan,
amma səndən o qədər də xəbərim yoxdur. Həsən isə durmadan sənin haqqında
soruşurdu. Evlənmisənmi? Uşaqların varmı? Boyun nə boydadı, hələ də çərpələng
uçururdunmu, kinoya gedirdinmi? Xoşbəxt idinmi? O dedi ki, Bamiyanda qoca fars
dili müəllimi ilə dostlaşıbmış, o da ona oxuyub-yazmaq öyrədib. Sənə məktub
yazsa, ötürərəmmi, soruşdu. Soruşdu ki, sən də ona cavab yazarsanmı? Ona atanla
bir neçə telefon danışığımdan öyrəndiklərimi danışdım, amma suallarının çoxuna
cavabım yox idi. Sonra atanı soruşdu. Onun öldüyünü deyəndə Həsən əllərini
ovuclarının içinə alıb hönkürtü ilə ağladı. Həmin axşamın sonuna qədər, uşaq kimi,
durmadan ağladı.

Təkid elədilər ki, gecəni onlarda qalım. Fərzanə mənim üçün yer salıb, birdən
susayaram deyə, yanıma bir stəkan quyu suyu qoydu. Bütün gecəni onun Həsənə
nəsə pıçıldadığını, Həsəninsə ağlamağını eşitdim.
Səhər Həsən dedi ki, Fərzanə ilə birgə mənimlə Kabilə getməyə qərar veriblər.
– Mən buraya gəlməməli idim, – dedim. – Haqlı idin, Həsəncan. Sən burda
zendəgi – həyat qurmusan. Buraya gəlib səndən hər şeyi atacağını tələb etmək
xudpəsəndlik idi. Gərək məni bağışlayasan.
– Qoyub gedəcək bir şeyimiz yoxdur, Rəhim Xan, – dedi Həsən. Gözləri qırmızı
və şişkin idi. – Səninlə gedəcəyik. Sənə evin qayğısına qalmağa kömək edərəm.
– Əminsən?
O başı ilə təsdiqləyib, başını aşağı saldı.
– Ağa sahib mənə ikinci ata kimi idi axı... Allah rəhmət eləsin.
Onlar əşyalarını bir neçə cırıq kilimin arasına qoyub, boxça kimi bağladılar.
Sonra Həsən yükü Byuikin içinə qoydu, evin kandarında durub, hamımıza Quranı
öpdürərək, altından keçirdi. Sonra biz Kabilə gəldik. Maşın uzaqlaşanda Həsən
geriyə dönüb, bir də evlərinə tərəf baxdı.
Kabilə çatanda məlum oldu ki, Həsən evin içinə köçmək istəmir.
– Amma bu evlərin hamısı boşdur, Həsəncan. Heç kim yaşamır, boş qalacaq, –
dedim.
O razılaşmadı. Dedi ki, bu, ehtiram məsələsidir. Onunla Fərzanə əşyalarını
həyətdəki daxmaya – Həsənin doğulduğu yerə yığdılar. Mən onlardan yuxarıdakı
qonaq otaqlarından birinə köçməyi xahiş etsəm də, Həsən eşitmək belə istəmirdi.
– Əmir ağa nə fikirləşər? – dedi. – Müharibə qurtaranda Kabilə qayıdıb görsə
ki, onun yerini evdə mən tutmuşam, nə deyər?
Həsən atanın yasını tutmaq üçün qırx gün qara geydi.
Mən istəməsəm də, onlar evdəki bütün biş-düş və təmizlik işlərini də
görürdülər. Həsən bağçadakı güllərə qulluq edir, diblərini boşaldır, alaqları
təmizləyir, sarı yarpaqları qoparır və yeni qızılgül kolları əkirdi. O, divarları da
rənglədi. Evin içində də illərlə heç kimin girmədiyi otaqları silib-süpürdü, heç kimin
çimmədiyi hamamları təmizlədi. O sanki, evi kiminsə qayıdışı üçün hazırlayırdı.
Atanla mənim əkdiyim qarğıdalı kollarının arxasındakı divar yadındadır, Əmircan?
Həsənlə sən onu necə çağırırdız – qarımış qarğıdalı divarı? Həmin ilin payızı
gecəyarısı həyətə düşən raket zərbəsi o divarın böyük bir hissəsini dağıtmışdı.
Həsən həmin divarı öz əlləri ilə yenidən hördü. Bilmirəm o olmasaydı, mən nə
edərdim. Həmin il payızın sonunda Fərzanə bir ölü qız uşağı doğdu. Həsən
körpənin cansız sifətindən öpdü və biz onu həyətdəki itburnu kollarının yanında
basdırdıq. Balaca təpəciyin üstünə qovaq ağacının yarpaqlarını yığdıq. Mən dua
oxudum. Fərzanə bütün gün daxmadan çıxmadı və ağı dedi. Əmir can, ananın ağı
deməsi qədər ağır səs yoxdur – adamın ürəyini para-para eləyir. Allaha dua edirəm
ki, sən onu heç vaxt eşitməyəsən.

Elə bu vaxt evin divarının o tayında müharibə gedirdi. Amma biz üçümüz sənin
atanın evində özümüzə balaca bir cənnət yaratmışdıq. 80-ci illərin sonunda mənim
gözlərimin işığı sönməyə başladı. Odur ki, sənin ananın kitablarını mənə Həsən
oxuyurdu. Biz yenə də zalda, sobanın başında oturar, Həsən mənə Xəyyamdan, ya
da Məsnəvidən oxuyar, Fərzanə isə mətbəxdə yemək bişirərdi. Hər səhər Həsən
itburnu kollarının yanındakı balaca təpəciyə təzə güllər qoyardı.
1990-cı illərin əvvəlində Fərzanə yenə hamilə qaldı. Həmin il yayın ortasında
bir səhər mavi rəngli çarşaba bürünmüş qadın darvazanı döydü. Mən qapıya
çatanda qadının ayaq üstə səntirlədiyini və yıxılacaq qədər zəif olduğunu gördüm.
Ondan nə istədiyini soruşdum, amma cavab vermədi.
Kim olduğunu soruşdum. Amma o, elə maşın yolunun ortasındaca huşunu
itirdi. Həsəni çağırdım və o, qadını içəri, qonaq otağına aparmağa yardımçı oldu.
Onu divana uzandırdıq və çarşabını çıxardıq. Çarşabın altındakı dişsiz bir qadın idi.
Saçlarına dən düşmüş, qollarında yaralar vardı. Elə görünürdü, sanki, günlərin
acıydı. Amma ən pisi onun sifəti idi. Kimsə bıçağı götürüb onun üzünü... Əmircan,
belədən-belə, belədən-belə kəsiklər vardı. Kəsiklərdən biri almacıq sümüyündən
saçının tağına qədər uzanırdı. Yolunun üstündə sol gözünə də aman verməmişdi.
Dəhşətli bir səhnə idi. Alnına yaş dəsmal qoydum və o, gözlərini açdı.
– Həsən hanı? – deyə pıçıldadı.
– Burdayam,– dedi Həsən. O, qadının əlini götürüb, sıxdı.
Qadının sağlam gözü ona dikildi.
– Uzaqdan, çox uzaqlardan bura gəldim ki, görüm, xəyallarımdakı kimi
gözəlsənmi? Xəyalımdan da gözəlsən”. – Qadın Həsənin əlini eybəcərləşmiş üzünə
apardı. – Gülümsə mənə, xahiş edirəm.
Həsən gülümsədi və qadın ağlamağa başladı.
– Sən mənim bətnimdən çıxanda da gülümsəyirdin. Deyiblərmi bunu sənə?
Mənsə səni heç əlimə də almadım. Ay Allah, keç mənim günahımdan. Mən səni
heç qucağıma da almadım.
Sənubər 1964-cü ildə Həsəni doğan kimi köçəri musiqiçilərə qoşulub qaçandan
sonra ondan xəbərimiz olmamışdı. Sən onu heç vaxt görməmişdin, Əmir, amma
cavan olanda o müdhiş bir qadın idi. Qəmzəli təbəssümü və yerişi kişiləri dəli
edərdi. Yanından keçənlər, istər kişi olsun, istər qadın, ona bir dəfə baxmaqla
doymazdılar. İndi isə...
Həsən onun əlini buraxıb, evdən güllə kimi çıxdı. Onun ardınca qaçdım, amma
çata bilmədim. Bircə onu gördüm ki, ayaqları ilə tozu qaldıraraq, sizin ikinizin
uşaqkən oynadığınız təpəyə tərəf qaçır. Dalınca düşmədim. Sənubərin yanına
qayıtdım. Səmanın rəngi açıq mavidən tünd bənövşəyiyə boyandı, Həsən gəlmədi.
Gecə düşəndə, buludlar ay işığında süzəndə də gəlib çıxmadı. Sənubər ağlayıb,
qayıtmağının səhv olduğunu, bəlkə hələ getməsindən də böyük səhv olduğunu
dedi. Amma mən onu getməyə qoymadım. Bilirdim ki, Həsən qayıdacaq.

O, ertəsi gün səhər qayıtdı, yorğun və taqətsiz görünürdü. Heç yatmadığı
üzündən bəlli idi. Sənubərin əlini iki əlinin arasına alıb, ona dedi ki, istəsə ağlaya
bilər, amma artıq buna ehtiyac yoxdur. Çünki indi artıq o evində, ailəsinin yanında
idi. Həsən barmaqları ilə Sənubərin üzündəki kəsiklərə toxunub, saçlarını sığalladı.
Həsənlə Fərzanə onu sağaltdılar. Onu yedirdib, paltarlarını yuyurdular. Mən
onun üçün qonaq otaqlarından birini ayırdım. Bəzən mən pəncərədən həyətə
baxanda Həsənlə anasının ikisinin diz üstə çömbəlib söhbət edə-edə pomidor
yığdığını, ya da qızılgül kollarını budadığını görürdüm. Deyəsən, ayrılıq illərinin
əvəzini çıxmağa çalışırdılar. Bildiyim qədər, o anasının bu illər ərzində harda
olduğunu və niyə getdiyini heç soruşmamışdı. Heç o da danışmamışdı. Yəqin bəzi
məsələləri danışmağa ehtiyac olmur.
1990-cı ilin qışında Həsənin oğlunu Sənubər özü tutdu. Hələ qar yağmağa
başlamamışdı, amma qış küləkləri küçələri dolaşıb, gül kollarını əyərək, yarpaqları
xışıldadaraq bizim həyətdən də keçirdi. Sənubərin daxmadan yun adyala bükülmüş
nəvəsi qucağında çıxmasını xatırlayıram. O, bulanıq boz rəngli səmanın altında
dayandıqca sevincdən göz yaşları yanağından aşağı süzülürdü. Adamı iliyinə qədər
donduran külək onun saçlarını uçururdu. Qolları arasındakı körpəni elə sıxırdı ki,
sanki, onu heç vaxt əlindən buraxmayacaqdı. Bu dəfə belə olmayacaqdı. Sonra o,
körpəni Həsənə, Həsənsə mənə verdi və mən balaca oğlanın qulağına Ayətül-Kürsü
duasını oxudum.
Onlar uşağa Söhrab adı qoydular, Əmircan, sən bilirsən, Həsənin
“Şahnamə”də ən çox sevdiyi qəhrəman oydu. Balaca qəşəng oğlandı, şəkər kimi
şirindi. Xasiyyəti də eynən atasınınkına bənzəyirdi. Sənubəri bu uşaqla
görməliydin, Əmircan. Uşaq onun həyatının mənasına çevrilmişdi. Onun üçün
paltar tikir, taxtadan, quru otlardan onun üçün oyuncaqlar düzəldirdi. Uşağın qız-
dırması olanda Sənubər yatmaz, üç gün oruc tutardı. Bəd nəzərdən qorumaq üçün
hər gün tavada isfənd yandırardı. Söhrabın iki yaşı olanda onu Sasa çağırardı.
Onları ayırmaq qeyri-mümkün idi.
Sənubər Söhrabın dörd yaşına kimi yaşadı. Sonra isə, bir səhər yuxudan
ayılmadı. O, sakit, dinc görünürdü. Sanki heç ölmək fikri yox imiş. Biz onu təpənin
başındakı qəbiristanlıqda, nar ağacının yaxınlığında basdırdıq. Onun da duasını
mən oxudum. Həsən üçün bu çox ağır itki idi – nəyisə görüb itirmək, heç vaxt ona
sahib olmamaqdan daha çətindir. Amma balaca Söhrab üçün lap çətin idi. O, evin
içində gəzir, Sasanı axtarırdı. Amma bilirsən, uşaqlar unutqan olur.
1995-ci ildə – o vaxt, Şurəvi artıq məğlub olub getmişdi – Kabil də Məsud,
Rəbbani və Mücahiddinə məxsus idi. Onların arasındakı savaş çox gərgin idi. Artıq
heç kimin bu gündən sabaha sağ çıxacağına zəmanəti yox idi. Qulaqlarımız düşən
mərmilərin fitinə, pulemyot atəşinin gurultusuna, gözlərimiz isə dağıntıların
içindən ölüləri çıxaran adamları görməyə alışmışdı. Kabilin o günləri Yerin üzündə
cəhənnəmin təcəssümü idi. Vəzir Əkbər Xan rayonuna çox hücum olmamışdı, odur
ki, başqa qəsəbələrə baxanda o daha yaxşı vəziyyətdə idi.

O günlərdə raket atəşi bir az səngiyəndə və avtomat səsləri ara verəndə Həsən
Söhrabı zooparka, Mərcan şiri görməyə, ya da kinoya aparardı. Həsən ona
quşatandan daş atmağı da öyrətmişdi. Və səkkiz yaşı olanda Söhrab artıq ölümcül
zərbə vura bilirdi. O, evin qarşısında durub, həyətin o başındakı vedrənin üstünə
qoyulmuş küknar qozasını vurub aşırırdı. Həsən ona oxuyub-yazmağı da
öyrətmişdi. Oğlu onun kimi savadsız böyüməyəcəkdi. Mən bu balaca oğlana çox
alışmışdım. Onun ilk addımı atmasının şahidi olmuş, ilk sözü kəkələyə-kəkələyə de-
məsini eşitmişdim. Söhrab üçün Cinema Parkın yanındakı kitab dükanından – indi
onu da dağıdıblar – uşaq kitabları alar, o da mən onları ona verən kimi oxuyub
qurtarardı. Mənə səni xatırladırdı o, Əmircan, sən də balaca olanda kitabları belə
həvəslə oxuyurdun. Bəzən mən gecələr onun üçün kitab oxuyar, ona tapmacalar
deyər, kart fəndlərini öyrədərdim. Onun üçün dəhşət darıxıram.
Qışda Həsən oğlunu çərpələng uçurmağa aparardı. Daha əvvəlki kimi çoxlu
çərpələng yarışı keçirilməzdi – uzun müddət küçədə qalmaq təhlükəli idi – amma
yenə də bir neçə dağınıq yarış keçirilmişdi. Həsən Söhrabı çiyninə mindirər, ikisi
küçələrin arası ilə çərpələngi izləyər, çərpələngin düşdüyü ağaclara dırmaşardılar.
Əmircan, Həsənin necə yaxşı çərpələng uçurması yadındadır? Hələ də çox yaxşı idi.
Qışın sonunda Həsənlə Söhrab fəsil boyu uçurduqları çərpələngləri əsas zalın
divarından asardılar. Onları rəsm əsəri kimi yuxarı başa çıxarmışdılar.
Sənə danışdım da, 1996-cı ildə Taliban gəlib gündəlik savaşa son qoyanda biz
necə sevinmişdik. Həmin gecə evə gəlib, Həsəni mətbəxdə radioya qulaq asan
gördüm. Gözlərində kədərli ifadə vardı. Ondan nə baş verdiyini soruşdum. O isə
başını bulayıb, “Allah həzaraların dadına çatsın indi, Rəhim Xan sahib”,– dedi.
– Müharibə qurtardı, Həsən, – dedim. – Bundan sonra, inşallah, sülh,
xoşbəxtlik və sakitlik olacaq. Daha nə raketlər, nə ölüm-itim, nə qəbirlər olacaq!
Amma o, radionu söndürüb, yatmağa getməzdən əvvəl bir şey istəyib-
istəmədiyimi soruşdu.
İki həftə sonra Taliban çərpələng uçurmağı qadağan elədi. İki il sonra, 1998-ci
ildə isə Məzari-Şərifdə həzaraların qətliamı oldu.
ON YEDDİ
Rəhim Xan yavaş-yavaş bardaşını açıb, çılpaq divara söykəndi. Ehtiyatlı
hərəkətlərindən hər tərpənişinin ağrı qoparmasından öyrəncəli olduğu görünürdü.

Küçədə eşşək anqırır və kimsə urdu dilində qışqırırdı. Batmağa hazırlaşan günəş
nimdaşlaşmış binaların arasından qırmızı işıq saçırdı.