Azad Mətbuatın Ölüm-Dirim Mübarizəsi
Fəsil 5: Onlayn ifadə azadlığı
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nicat Əliyev , Vüqar Qonaqov , Zaur Quliyev , və Fərəməz Novruzoğlu
- Elnur Məcidli
|
Fəsil 5: Onlayn ifadə azadlığı 12 Ötən bir neçə il ərzində texnikanın inkişafı və artan istehlakçı tələbi daha çox insanın internetə çatımlılığını mümkün etmişdir ki, bunun da nəticəsində həm Azərbaycanda, həm də dünya miqyasında internetdən istifadə edənlərin sayında artım müşahidə olunmuşdur. Hazırda Azərbaycan əhalisinin üçdə bir hissəsinin internetə çıxışı var ki 13 , bu da interneti informasiya mübadiləsi platformasına çevirmişdir. İnternetdən istifadənin yüksəlməsinə paralel olaraq insanların internetə çatımlılığını və onların onlayn fəaliyyətini məhdudlaşdırma hallarında da artım müşahidə olunmuşdur.
Bu ilin 6-9 noyabrında İnternet İdarəçilik Forumunun keçirildiyi ölkə olan Azərbaycanda internet azadlığı həm yerli, həm də beynəlxalq mütəxəssislərin maraq və tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Azərbaycanda internet qismən azad hesab olunur. Ölkədə internetin tam azad olmasını təmin etmək üçün müəyyən maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu maneələrdən bir qismi texniki senzuradır (məzmunun filtrasiyası və bloklanması) ki, bu tip tədbirlərin də gələcəkdə ifadə azadlığının məhdudlaşdırılması üçün daha çox istifadə olunacağı ilə bağlı narahatlıqlar vardır.
2012-ci ildə onlayn ifadə azadlığına ən böyük təhlükə internetdə tənqidi fikirlər səsləndirmiş şəxslərin hökumət tərəfindən təqib olunması olmuşdur. Texniki cəhətdən Azərbaycanlılar internetdə istədiklərini edə bilirlər, amma bunun arzuolunmaz nəticələrə aparıb çıxarmayacağına heç bir zəmanət verilə bilməz. Əksinə, əgər kimsə internetdə öz fikirlərini bildirərkən "müəyyən hədd"i keçirsə, məsələn, etiraza çağırış edirsə, korrupsiya faktlarının üstünü açırsa yaxud da prezidenti və onun ailəsini tənqid edirsə, özünü böyük təhlükə ilə üz-üzə qoyur.
Azərbaycan hakimiyyəti internetə getdikcə daha çox nəzarət etməyə cəhd etsə də, internet əksər vətəndaşlar üçün xəbərin əsas mənbəyi olan çap və yayım mediasına nisbətən daha az məhdudlaşdırılmış hesab oluna bilər. 1999-cu ildə qəbul olunmuş “KİV haqqında qanun” interneti kütləvi informasiya vasitəsi hesab edir. Bu səbəbdən, qanunla KİV-lərə şamil olunan bütün problematik qaydalar eynilə internetin tənzimlənməsi üçün də tətbiq oluna bilər. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi (RİTN) ölkədə internetin tənzimlənməsi ilə məşğul olan əsas qurumdur. Lakin ekspertlər bu funksiyanın həm də dövlət nəzarətində olmayan digər bir quruma da verilməsinin vacibliyini vurğulayırlar. Nazirlik milli “.AZ” domeninin verilməsinə də məhdudiyyətlər tətbiq edir.
2012-ci ilin fevralında Azərbaycanın Ədliyyə Nazirliyi www.nakhchivan.org.az internet saytında “qərəzli” informasiya yaydığına görə RATİ-yə yazılı xəbərdarlıq etdi. Bir ay sonra, internet saytlarını “.az” domenində qeydiyyatından keçirən “Şəbəkə Texnologiyaları” (“Network Technologies”) şirkətinin direktoru RATİ sədrinə elektron məktub yazaraq, hökumət tərəfindən təzyiqlər edildiyini qeyd etmiş və RATİ-dən “nakhchivan.az” domenindən istifadəni dayandırmağı xahiş etmişdi.
Onlayn media Azərbaycanda senzuradan azad olsa da, hakimiyyət bu mediaya da nəzarət etməyə cəhd göstərmişdir. 14 Hökumət rəsmilərinin çıxışlarından belə başa düşmək olar ki, internetə nəzarətin hüquqi mexanizmləri (məsələn onlayn televiziyaların lisenziyalaşdırılması) yaxınlarda tətbiq oluna bilər. 15
Əsasən onlayn video və audio məzmunlarla bağlı verilən bu cür narahatedici çıxışlar göstərir ki, hökumət yerli teleradio kanallarında yayımlanmayan məlumatların və hökumətin mövqeyindən fərqli olan fikirlərin yayılmasına müdaxilə etmək niyyətindədir. 16
12 Azərbaycanda internet azadlığının durumu ilə bağlı daha ətraflı məlumatı Onlayn İfadə Təşəbbüsü kampaniyasının 2012-ci ilin noyabrında dərc etdiyi “Azadlıq axtarışında: Azərbaycanda onlayn ifadə” adlı hesabatından əldə edə bilərsiniz. Hesabat bu linkdədir: http://bit.ly/102EIyc
13 http://bit.ly/KsXwTl
14 http://bit.ly/aJTzXs
15 http://bit.ly/12ZvrMA
16
aprel. Burada: http://bit.ly/KVkaRl
2012-ci ili Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 28 Hökumət zaman-zaman onlayn ifadə azadlığına nəzarət və müdaxilə etmiş, bəzən senzura tətbiq etməklə müxalif meylli və tənqidçi saytları bloklamış, bəzən isə şəxsləri sosial şəbəkələrdə səsləndirdiyi fikirlərə görə təqib etmişdir. Çoxları belə hesab edir ki, müəyyən hallarda tənqidçi jurnalistlərin, hüquq müdafiəçilərinin və siyasi fəalların elektron poçtlarının və Facebook hesablarının dağıdılmasının və ya onlara müdaxilə olunmasının arxasında məhz hökumət durur. 17 Bir çox jurnalist və fəallar internetdə yazdıqları tənqidi yazılara görə həbs olunublar.
2012-ci ilin sonunda internetdə səsləndirdikləri tənqidi fikirlərə görə həbsdə saxlanan jurnalistlərin sayı dörd olmuşdur: Nicat Əliyev, Vüqar Qonaqov, Zaur Quliyev, və Fərəməz Novruzoğlu. 2012-ci ildə onlayn fəaliyyətlərinə görə Bəxtiyar Hacıyev və Taleh Xasməmmədov da müəyyən müddət həbs cəzası çəkiblər. 18 Xaricdə mühacirətdə yaşayan bloqçu Elnur Məcidlinin də Azərbaycana geri döndüyü təqdirdə həbs olunma təhlükəsi var- belə ki, blogger Facebook vasitəsilə etiraza çağırış etməkdə ittiham olunur.
Etiraz aksiyalarının təşkilində iştirak edən gənclərin təqibi və həbsi ilə yanaşı polis bir çox internet fəallarını onların Facebook sosial şəbəkəsindəki fəaliyyətləri ilə bağlı sorğu-sual etmişdir. Bu isə Azərbaycan hakimiyyətinin yeni təhlükəli strategiyasının başlanması deməkdir. Hökumətin təzyiqlərinə əlavə olaraq dövlət nəzarətində olan televiziya kanalları da sosial şəbəkələrə qarşı kampaniya aparır: psixoloqlarla və internet ekspertləri ilə müsahibələrdə onlayn fəallığın Azərbaycanın beynəlxalq imicinə və təklüləsizliyinə necə böyük zərər vuracağından danışılır. Bu hadisələr internetin Bakıda və qismən də regionlarda vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətində əhəmiyyətli rolunun olduğunu bir daha sübut edir. Ucuz smartfonların və 4G texnologiyasının ixtirası ilə internetin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Ölkə mediasında plüralizmin yoxluğunda, internet vətəndaş cəmiyyəti fəalları arasında ünsiyyətin çox mühüm bir vasitəsinə və əhəmiyyətli xəbər mənbəyinə çevrilməkdədir 19 .
Digər problem isə kibercinayətkarlıqla bağlıdır. Bir vaxtlar ölkədə tənqidçi və müstəqil media qurumlarının internet səhifələri haker hücumlarına məruz qalırdılarsa, artıq hakerlər dövlət nəzarətində olan media qurumlarını da hədəfə almağa başlayıb. Yanvarın 16-da hakerlər rəsmi dövlət qurumlarının saytları başda olmaqla Azərbaycanın 15 internet saytına hücum edib. Hücuma məruz qalmış saytların sırasında Konstitusiya Məhkəməsinin, Daxili İşlər Nazirliyinin, Təhsil Nazirliyinin, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin, Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin, hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının və hökumətə meylli media qurumlarının saytları olub. Saytı zədələdikdən sonra hakerlər bu saytlarda hicab geyinməyə təşviq edən(2011-ci ildə Təhsil Nazirliyinin məktəblərdə hicab geyinməyi qadağan etməsinə etiraz olaraq), korrupsiyanı və hökumətin İsraillə əməkdaşlığını pisləyən mesajlar yerləşdirib. Hücumu təşkil edənlər özlərini “Azerian Kyber Army” adlı haker qrupunun üzvləri kimi təqdim edərək Azərbaycan hakimiyyətinin də Ərəb diktatorlarının taleyini yaşayacağını bildiriblər. “Trend” İnformasiya Agentliyinin saytı Azərbaycan-İsrail münasibətlərinə dair tənqidi məqalə yazdıqdan sonra da haker hücumuna məruz qalıb. Hakerlər həmçinin Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının (cssn.gov.az), habelə Abşeron Rayon İcra Hakimiyyətinin (absheron.gov.az) saytını dağıdıb. Təhsil Nazirliyinin edu.gov.az və vet.edu.gov.az saytını sıradan çıxaran hakerlər ora İslam Partiyasının həbsdə olan keçmiş sədri Mövsüm Səmədovun hicabın qadağasına qarşı fikirlərini yerləşdirib. Yanvarın 17-də Pirat Qrupu adlı bir qrup azərbaycanlı hakerlər Azerian CyberArmy hücumlarına cavab olaraq bu hücumu həyata keçirdiyini iddia etdikləri İran saytlarının siyahısını dərc etdilər (Azərbaycan və azərbaycanlıların kütləvi şəkildə yaşadığı İran arasında əlaqələr rəsmi Bakının məscidləri bağlaması və hicabı qadağa etməsi üzündən gərginləşmişdir).
17 http://bbc.in/11BFfJN 18 Bu barədə daha ətraflı məlumat Hesabatın 3-cü fəslində verilmişdir 19 “Qorxu içində qaçış, Azərbaycanın susdurulmuş səsləri” hesabatı, səh.34: http://bit.ly/14LTlyu
2012-ci ili Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 29 “İranlı hakerlər” 22 və 23 fevralda AZTV və AZAL-ın saytlarını dağıdaraq AZTV-nin ana səhifəsində belə bir mesaj qoymuşdular “Həyat oyundur. Oyun bitdi!”. Hakerlər AZAL-ın saytında ingilis dilində mesaj qoymuşdular- “Persiyanın kokain döyüşçüləri tərəfindən dağıdılıb”. Eyni gecədə İdman- Azərbaycan və Mədəniyyət kanalları da haker hücumuna məruz qalıb. Azərbaycan hakimiyyəti hesab edir ki, hücumlar İran tərəfindən təşkil olunur. İyul ayında ölkənin ən çox ziyarət olunan saytlarından olan musavat.com, qafqazinfo.az, publika.az və trend.az saytlarının açılmasında və yenilənməsində problem yaranıb. Musavat.com-un redaktoru Xalid Kazımlının modern.az saytına bildirdiyinə görə, musavat.com Türkiyədə fəaliyyət göstərən telekommunikasiya şirkətinə məxsus IP-lərdən haker hücumuna məruz qalıb. “Saytımıza xidmət göstərən provayder şirkəti portala daha artıq ziyan dəyməməsi üçün onun fəaliyyətini məhdudlaşdırıb. Hücumun nəyə görə başlaması barədə əlimizdə mötəbər informasiya yoxdur, yalnız müəyyən gümanlar var. Hesab edirik ki, bu, saytımızda gedən “Böyük Kürdüstan” dövlətinin yaranması ehtimalı barədə yazıdan narazı qalan qüvvələrin sifarişi ola bilər” deyə Kazımlı bildirib. Bundan başqa, Azadlıq qəzetinin internet saytına Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazırliyində qeydiyyatdan keçmiş “188.72.183.50” IP ünvanı üzərindən bir neçə dəfə haker hücumu təşkil olunduğu ilə bağlı məlumat verilmişdi. Hostinq şirkəti hücumla bağlı məlumat verərək saytın axtarış sistemində (axtarış mühərrikində) müvəqqəti blok qoyulduğunu bildirən aşağıdakı mesajı yerləşdirdi: “Biz öz qoruyucu divarımızda (“firewall”da) hakerin “188.72.183.0/24” saylı şəbəkəsini blokladıq. Hücumu həyata keçirən şəxs saytın məlumat bazasına girişi zəiflətmək üçün axtarış sistemində eyni zamanda çoxsaylı axtarış həyata keçirib. Axtarış sistemi saytın ən “ağır” hissələrindən biridir, çünki o keş yaddaşda qalmır. Bu cür haker hücumlarının qarşısını almaq üçün biz sizin saytınızda axtarış sistemini müvəqqəti olaraq bloklamışıq”. 31 avqust 2012-ci ildə erməni hakerləri Azərbaycanın bir sıra mühüm internet portallarına (www.day.az; www.1news.az; www.apa.az; www.news.az; www.vesti.az; www.aztv; və Azərbaycan prezidentinin internet resursu olan www.president.az) “xidmətdən imtina” (DDOS) hücumu həyata keçirdilər. Bu hücum NATO-nun Macarıstanda keçirdiyi təlimlər zamanı erməni zabiti öldürdüyünə görə ömürlük həbs cəzasına məhkum olunmuş Azərbaycanlı zabit Ramil Səfərovun Azərbaycana ekstradisiyasına və ardından Azərbaycan prezidentinin fərmanı ilə əfv olunmasına cavab olaraq həyata keçirilmişdi. DDOS hücumları Ermənistan, İran və Rusiyaya məxsus IP-lər üzərindən edilmişdi.
2012-ci ili Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 30
Nəticə
2012-ci ildə ifadə azadlığı ilə bağlı baş vermiş yeganə nisbi müsbət hal hökumətin Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə milli fəaliyyət planının qəbul olunması olmuşdur 20 . Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı hökumətlərin şəffaflığı artırmaq, vətəndaşların hüquq və imkanlarını genişləndirmək, korrupsiya ilə mübarizə və idarəçiliyin təkmilləşdirilməsi üçün yeni texnologiyalardan istifadə ilə bağlı öhdəliklərə əməl etməsini təmin etmək məqsədi daşıyan çoxtərəfli təşəbbüsdür 21 . Dünya təcrübəsi göstərir ki, hər hansı dövlətin korrupsiya ilə mübarizə öhdəliyi həmin ölkənin xəbər mediasının müstəqilliyi və azadlığı ilə sıx əlaqəlidir. Azərbaycan dövləti bu cür əhəmiyyətli bir razılaşmaya qoşulsa da, hökuməti cəmiyyət qarşısında cavabdeh tuta bilən əhəmiyyətli resurs - nəzarətçi funksiyası daşıyan mətbuat - hakimiyyət tərəfindən susdurulur.
İfadə və mətbuat azadlıqları demokratiya və insan haqlarının mühüm komponentidir. Mədəni amillər və inkişaf faktoru ölkə daxilində informasiya axınının səviyyəsinə təsir göstərə biləcək amil olsa da, medianın aşkar repressiyaya məruz qalması insan haqlarının kobud şəkildə pozulmasıdır. Azərbaycanda dövlətin informasiya yayımına nəzarətinin arxasında “siyasi dəyişiklik” qorxusunun durduğu hiss olunur.
Ölkədə bütün çətinliklərə baxmayaraq fəaliyyətlərini davam etdirən azsaylı müstəqil jurnalistlər isə mütləq cəzasızlıq mühitindən yararlanan dövlət məmurlarının sərt təzyiqləri ilə üzləşirlər. Hüquqları ciddi şəkildə pozulan jurnalistlər və media nümayəndələri üçün demək olar ki heç bir halda ədalət təmin olunmayıb.
Jurnalist təhlükəsizliyi ilə bağlı lazımi tədbirlərin görülməsi QHT-lər və media icması üçün əhəmiyyətli məsələ olsa da, bu sahədə daha davamlı müsbət nəticələrin əldə olunması üçün siyasi iradənin olması həlledici məqamdır.
Ölkədə ifadə azadlığının ümumi durumuna gəldikdə, RATİ əvvəlki hesabatlarda olduğu kimi qeyd edir ki, ölkədə ictimai həyatda vətəndaşların fəal iştirakını və cəmiyyətin müxtəlif sektorları arasında açıq fikir mübadiləsini təşviq edən tolerantlıq mühiti yoxdur.
20 http://bit.ly/SG9l97 21
Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|