Азад нябийев


МЯРАСИМ ФОЛКЛОРУ ИЛЯ БАЬЛЫ



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   53

МЯРАСИМ ФОЛКЛОРУ ИЛЯ БАЬЛЫ 

ЙАРАНАН КИЧИК ЖАНРЛАР 

 

Мярасим  фолклору  милли  шифащи  йарадыъылыг  янянялярини  йени 



мярщяляйя  йцксялтмиш,  аьыз  ядябиййатыны  силсиля  мювсцм  вя  мярасим 

няьмяляри  иля  зянэинляшдирмишдир.  Шифащи  поезийада  шякли  хцсусиййят 

бахымындан рянэарянэлик йаратмыш, гялибли, юлчцлц поезийанын еркян 

нцмуняляринин формалашмасынын бир нюв башланьыъыны гоймушдур. 

Сюз  йарадыъылыьы  бир  сыра  ритуал,  етигад  вя  мярасим  дцшцнъясини 

горуйуб  сахламагла  йанашы,  она  поетик  юлчц  гялибляри  вермиш,  епик 

янянядя  бу  етигадларын  мющкямлянмясиня  сябяб  олмушдур.  Ейни 

заманда  мцяййян  адят,  яняняляр,  сынамалар  сайясиндя  бир  чох 

паремик  ващидин,  дейимин,  сонракы  тясяввцрлярдя  кичик  жанр  кими 

йашамаг  щцгугу  газанан  бядии  нцмунялярин  йаранмасы  иля  дя 

яламятдар олмушдур. 

Йарадыъылыьын  нюв  системляриндя  бязян  икили  сяъиййя  дашыйан 

тюрянишиндя лирик вя епик цслубларын йаратдыьы елементлярини горуйуб 

сахлайан  бу  типли  нцмуняляр,  яслиндя  шифащи  йарадыъылыьымызын  ири 

щяъмли  жанрлары  цчцн  бир  нюв  илкин  зямин  олмушдур.  Диэяр  тяряфдян 

жанрйаратма,  мювзу  вя  мязмун  мцхтялифлийи,  поетик  йарадыъылыг 

яняняляринин  илкин  тяърцбяси  мящз  щямин  жанрлар  цзяриндя  апарылмыш 

вя  аьыз  ядябиййатында  жанрын  еркян  кичик  моделляри  йаранмышдыр. 

Аьыз  ядябиййатымызда  беля  нцмунялярин  даща  гядим  тарихи 

оланлардан бири дя аталар сюзц вя мясяллярдир. 

 

Аталар  сюзц  вя  мясялляр  халгын  тарихян 

сынагдан  чыхардыьы  щяйат  мцшащидяляринин  бядии 

ифадясидир.  

Формаъа  кичик,  лакин  зянкин  мязмун 

чаларына  малик  олан  бу  жанрын  юзцнямяхсус  тялябляри  вардыр.  Аталар 

сюзцндя  щюкм  гяти  шякилдя  тясдиглянир.  Мясялян, «Ишлямяйян 

дишлямяз», «Дюймя  гапымы,  дюйярляр  гапыны», «Чыхан  ъан  эери 

дюнмяз», «Гары  дцшмян  дост  олмаз», «Кцл  тяпяъик  олмаз»  вя  с. 

Мясяллярдя ися фикир шахялийи нязяря чарпыр. Щюкм тясдиглянир, лакин о, 

гяти дейилдир. «Сян йаздыьыны йаз, эюр фяляк ня йазыр», «Танрынын да 

сябри  чохдур,  эеъ  еляйяр,  эцъ  еляйяр», «Сол  эюзцн  саь  эюзя  мющтаъ 

олмасын» вя с. Аталар сюзляри мясяля чеврилмиш, мясял ися рявайятляр, 

лятифяляр тяркибиндя йашайа-йашайа аталар сюзляриня чевриля билир. 

Халг арасында аталар сюзц вя мясялляр ганадлы сюзляр, ибрятамиз 

ифадяляр вя башга адлар алтында йайылмышдыр. 

Аталар сюзц  

вя мясялляр 


 

265


Онларын  ян  гядим  нцмуняляриня  Орхан-Йенисей  китабяляриндя, 

тцрк  епосунда,  орта  ясрлярдя  йазыйа  алынан  оьузамялярдя,  классик 

поезийада,  еляъя  дя  дини  поезийанын  мярсийя,  нювщя,  аьы  вя  башга 

нцмуняляриндя раст эялинир. 

Аталар  сюзц  вя  мясялляр  фолклорун  чох  гядим  жанрларындандыр. 

Бу  жанр  юз  мяншяйини  еркян  иъма  дюврцндян  алыр.  О  вахтдан  бяри 

инсанларын  щяйат,  тябият  щаггындакы  тяърцбяляри,  билик  вя  сынаглары 

гыса  вя  бядии  шякилдя  ифадя  едиляряк  зяманямизя  гядяр  эялиб 

чатмышдыр.  Она  эюря  дя    аталар  сюзц  вя  мясяллярдя  халг  щяйатынын, 

халг  тарихинин  бцтцн  дюврляриня  аид  яламятляр  йашамагдадыр (3, 93-

94). 

Аталар сюзц вя мясяллярин йайылдыьы мянбяляр йухарыда дейилдийи 



кими,  мцхтялифдир.  Бу  эцн  онларын  бюйцк  бир  гисми  бизя  йазылы 

гайнагларда эялиб чатмышдыр. «Китаби-Дядя Горгуд», «Оьузнамя» 

«Ямсали-тцркани» вя башга мянбяляр буна йахшы нцмунядир. Башга 

бир  груп  ися  аьызда  йашамыш,  халгын  ишляк  дилиндя  мцхтялиф 

реконструксийалара мяруз галмышдыр.  

Аталар сюзц вя мясяллярин шифащи дилдян йазыйа алынмасынын тарихи 

ися  о  гядяр  дя  язял  дейилдир.  Бязи  тядгигатчылар  бу  тарихин 

Азярбайъанда  милли  мятбуатын  йаранма  дюврцндян  сонра 

башладыьыны  эюстярирляр.  Щягигятян  дя  ютян  ясрдя  илк  милли  дилдя  няшр 

едилян  гязетимиз  олан  «Якинчи»  гязетинин 1875, 1876, 1877-ъи 

нюмряляриндя 100-дян  чох  аталар  сюзц  вя  мясял  верилмишдир.  Онлар 

ясасян  гязетин  фяал  ямякдашлары  олан  Ящсянцл  Гяваид,  Яскяр  Аьа 

Эорани  вя  редактор  Щясян  бяй  Зярдаби  тяряфиндян  топланылмышдыр. 

«Якинчи»  гязетиндя  дяръ  едилян  аталар  сюзц  вя  мясялляр  ясасян 

иътимаи-сийаси  мяна  кясб  едян  нцмуняляр  олмушдур.  Мясялян, 

«Балыг  башдан  ийляняр», «Бяй  верян  атын  дишиня  бахмазлар», «Мин 

гара  эцнцн  бир  аь  эцнц  олар», «Щалва-щалва  демякля  аьыз  ширин 

олмаз», «Щайнан эялян вайнан эедяр» вя с. (40, 7,3,6). 

Аталар  сюзц  вя  мясяллярин  бурада  няшри  мцхтялиф  шяиклдя 

олмушдур. Беля ки, щям йери эялдикъя, мцхтялиф йазыларда аталар сюзц 

вя  мясяллярдян  истифадя  олунмуш,  щям  дя  «Ядябиййат  хябярляри» 

башлыьы алтында бу нцмуняляри айрыъа дяръ едилмишдир (40, 6). 

Аталар  сюзц  вя  мясяллярин  няшри  сащясиндя  СМОПМПК 

(Сборник  Материалов  для  Описания    Местностей  и  Племен 

Кавказа)  мяъмуяси  бюйцк  иш  эюрмцшдцр.  Азярбайъан  зийалылары 

мцхтялиф  вахтларда  топладыглары  аталар  сюзц  вя  мясялляри  рус  дилиня 



 

266


тяръцмя едиб бурада чап етдирмишляр. 

Тифлисдя  няшр  едилян  «Кавказ»  гязетиндя  дя  тез-тез  щямин 

дюврдя  беля  нцмуняляр  няшр  олунмуш,  онларын  мцхтялиф 

нцмуняляриня мцяййян изащ, гейд вя шярщляр верилмишдир. 

Аталар сюзц вя мясялляри илк дяфя кцлл щалында М.В.Гямярлински 

1899-ъу илдя няшр етмишдир. 

XIX  ясрин  сону XX ясрин  яввялляриндя  чыхан  мятбуат 

сящифяляриндя,  хцсусян  «Зийа», «Зийайи-Гафгазиййя», «Молла 

Нясряддин», «Мяктяб», «Дябистан», «Рящбяр» вя саирдя аталар сюзц 

вя мясялляря раст эялирик.  

Азярбайъан  аталар  сюзц  вя  мяслляринин  топлайыъыларындан  бири 

олан Ябдцлгасим Щцсейнзадя бу нцмунялярин топламаьа башладыьы 

эцнляри хатырлайараг йазырды ки, «Мян беш-алты йашымда балаъа оьлан 

идим. Атам баггал дцканында ишляйирди. Щяр эцн евя эяляндя мяня 

рянэбярянэ  каьызлара  бцкцлмцш  конфетляр  эятирирди.  Яввялъя 

щцъъяляйя-щцъъяляйя  онларын  цстцндяки  сюзляри  мяня  охударды: «Аз 

ашым,  аьрымаз  башым», «Гарын  сяндян  ашаьыдыр», «Иш  адамын 

ъювщяридир», «Кор  кора  кор  демяся  цряйи  партлар», «Ишлямяйян 

дишлямяз»  вя  с.  Сонра  мян  каьызлары  ачыб  конфетляри  йедикъя  йазылы 

каьызлары  цст-цстя  йыьыб  ъумухданда  эизлядярдим.  Щярдян  атам 

мяни  юзцйля  баггал  дцканына  апаранда  хялвятя  салыб  йол  гыраьына 

тюкцлмцш  беля  каьызлары  да  йыьыб  евя  эятиряр  вя  о  бириляринин  цстцня 

йыьардым.  Бу  конфет  каьызлары  сонралар  моллаханада  охуйаркян 

мяним  ян  чох  севдийим  каьызлар  олду.  Даща  сонралар  ися  мяним 

аталар  сюзц  вя  мясялляри  топламаг  сащясиндяки  башланьыъ  ишимя 

чеврилди» (41, 3). 

Аталар сюзц вя мясялляр ясрин яввялляриндя йени типли мяктяблярдя 

гираят  едилян  вя  юйрядилян  мятнлярдян  иди.  А.О.Чернйайевскинин 

«Вятян  дили»,  Ф.Кючярлинин  «Балалара  щядиййя»,  Р.Яфяндийевин 

«Бясирятцл-ятфал»  ясярляриндя  гираят  китаблары  вя  дярсликлярдя  аталар 

сюзц вя мясялляря эениш йер верилмишди. 

Аталар  сюзц  вя  мясяллярин  Азярбайъанда  тядгиг  олунмасына  илк 

тяшяббцсляр  щяля  кечян  ясрин  сонралырнда  башланмышдыр. 1891-ъи  илдя 

Ейняли  Султанов  «Новое  обозрение»  мяъмуясиндя  чап  етдирдийи 

аталар  сюзц  вя  мясялляря  эениш  шярщ  вермиш,  бурада  онлары  тясниф 

етмяйя,  илк  дяфя  олараг  мювзу  вя  мязмун  хцсусиййятлярини 

мцяййянляшдирмяйя 

тяшяббцс 

эюстярмишляр. 

Сонракы 


иллярдя 

Я.Щцсейнзадянин, Щ.Зейналлынын няшрляриня йазылан мцгяддямялярдя 

дя  аталар  сюзц  вя  мясялляря  нязяри  бахыш  юзцнц  эюстярир.  Академик 


 

267


Щ.Араслынын 

Я.Щцсейнзадянин 

мцхтялиф 

няшрляриня 

йаздыьы 

мцгяддямяляр  дя  жанры  юйрянмяк  бахымындан  мцяййян  мярщяля 

олмушдур.  Азярбайъан  аталар  сюзц  вя  мясялляринин  фолклоршцнаслыг 

бахымындан  юйрянилмясинин  илк  елми-нязяри  истигамяти  Идрис 

Ибращимовун  ады  иля  баьлыдыр (41, 78). Бундан  сонракы  иллярдя  Паша 

Яфяндийев,  Вагиф  Вялийев,  Яли  Саляддин,  Айаз  Ъяфяров,  Эярай 

Йусифов вя башгалары аталар сюзц вя мясялляр барядя мараглы мягаляляр 

йазмышлар. 

Аталар сюзц вя мясяллярин дилчилик бахымындан юйрянилмяси даща 

ящатяли  олмушдур.  Бу  сащядя  профессорлардан  Сялим  Ъяфяров,  Афат 

Гурбанов,  Зийнят  Ялизадя,  Самят  Ялизадя  вя  башгалары  жанрын 

йаранмасы,  мяншя  хцсусиййятляри  иля  йанашы  лексик-семантик  вя 

фрезоложи ясаслары барядя дяйярли тядгигатлар апармышлар. 

Бу  тядгигатларда  мцхтялиф  тяснифатлар  вермиш,  аталар  сюзц  вя 

мясяллярин  цмуми  вя  фяргли  ъящятлярини  вя  бир  чох    жанр 

хцсусиййятлярини  тядгигата  ъялб  етмишляр.  Бцтцн  бу  арашдырмаларда 

аталар сюзц вя мясялляр мяншяйи еркян тясяввцрлярля ялагяляндирилмиш 

вя онларын йазыйа алынма тарихи орта ясрляря апарылыб чыхарылмышдыр. 

Верилян  тяснифатларда  аталар  сюзц  вя  мясяллярин  ашаьыдакы 

ъящятляри диггят мяркязиндя олмушдур: 



Биринъи – аталар сюзц вя мясяллярин мязмун вя идейасына, щягиги 

вя  мяъази  мянасына  эюря  груплашдырылмасы  даща  доьру  тядгигат 

методу щесаб едилмишдир. 

Икинъи  –  чохмяналы  аталар  сюзц  вя  мясллярин  даща  габарыг 

мяналарына эюря тясниф едилмясинин зярурилийи аталар сюзц вя мясялляри 

мювзу вя мязмун хцсусиййятиня эюря ашаьыдакы кими груплашдырмаг 

мягсядяуйьун щесаб едилмишдир:     

а) ямяк щаггында; 

б) вятян, достлуг вя сяадят щаггында;  

в) яхлаг-тярбийя, мящяббят вя эюзяллик щаггында;  

г) зцлм, ядалят вя гадын щцгугсузлуьу щаггында. 

Бу тяснифат юзц дя шяртидир. Чцнки аталар сюзц вя мясялляр эениш 

мяна  чаларларына  малик  олдуглары  кими,  мязмун  бахымындан  да 

щяйатын  мцхтялиф  сащялярини  ящатя  едир.  Ейни  заманда  бу 

нцмунялярдя  еркян  дцшцнъянин  чох  мцхтялиф  лайлары,  гатлары  юзцнц 

якс  етдирмякдядир.  Одур  ки,  аталар сюзц  вя  мясяллярин  ящатя  даиряси 

сон  дяряъя  эениш  олуб  иътимаи  щяйатын  ян  мцхтялиф  сащяляри  иля 

билаваситя  баьлыдыр.  Буна  бахмайараг  бир  кичик  жанр  кими  онун 

башлыъа хцсусиййятляри ашаьыдакы тяснифатда юзцнц айдын эюстярир. 



 

268


а)  Ямяк  щаггында  йаранмыш  аталар  сюзц  вя  мясялляр.  Ямяйин 

инсан  цчцн  саьламлыг,  шяряф  иши  олмасы  барядя  Азярбайъан  халгынын 

йаратдыьы  мцдрик  сюзляр  дярин  мяналы  олдуьу  кими,  мязмунъа  да 

бир-бириня чох йахындыр. «Иш адамын ъювщяридир», «Зящмят чякмяйян 

ращатлыьын  гядрини  билмяз», «Ишляйян  дямир  ишылдар»,  йахуд  ямяйи 

севмяйян,  тянбял  адамлар  щаггында  йаранан  аталар  сюзц  вя 

мясяллярдя дя дярин щикмят юзцнц айдын эюстярир. Мясялян,  «Якяндя 

якмяйян  хырманда  аьлар», «Аллащдан  буйруг,  аьзыма  гуйруг», 

«Йейин  ат  юзцня  гамчы  вурдурмаз», «Якяндя  йох,  бичяндя  йох, 

йейяндя  ортаг  гардаш», «Атлар  ишляр,  яр  юйцняр», «Бир  буьда 

якмясян,  мин  буьда  тапмазсан», «Йайда  йатан  гышда  дилянчилик 

едяр» вя с. 

Ямяк  щаггындакы  аталар  сюзц  вя  мясялляр  ичярисиндя  ямяйин 

вясфи иля баьлы йаранмыш мцдрик кяламлар яксяриййят тяшкил едир. Бу, 

халгын  никбин  тябиятиндян,  щяйата  бюйцк  цмидля  бахмасындан  иряли 

эялир.  Щямин  нцмунялярдя  ямяк  иътимаи  идеал  кими  вясф  едилмиш  вя 

ону  севмяйя  чаьырыш  гцввятли  олмушдур. «Зящмят  щядяр  эетмяз», 

«Истяйирсян  бал  чюряк,  ал  ялиня  бел-кцряк», «Котандан  йапышан  аъ 

галмаз», «Ямяксиз йемяк олмаз», «Ишлямяйян дишлямяз» вя с.  

Азярбайъан  фолклорунда  юзцнц  эюстярян  башлыъа  иътимаи 

идеаллардан  бири  дя  ямякдян  гачан,  зящмяти  севмяйян  адамын 

тяняззцля  уьрайаъаьы,  онун  ня  гядяр  ъащ-ъялалы  олса  да  заман 

кечдикъя  йох  олаъаьы  вя  сон  нятиъядя  аьыр  вязиййятя  дцшяъяйи 

гянаятидир: «Фярли  оьул  нейляр  ата  малыны,  фярсиз  оьул  нейляр  ата 

малыны»  мясяли  мящз  бу  ъящятдян  характердир.  Мязмунундан 

эюрцндцйц кими, шяхси ямяк, фярасятли, ямяксевян адам юз щяйатыны 

даща  мяналы  гурур,  тянбял  адам  ня  гядяр  варлы  олса  да  щяр  шейи 

даьыдыб сон нятиъядя дилянчи кюкцня дцшцр. 

Халг ямяйи севмяйян, тянбял, тцфейли адамлар щаггында мцдрик 

сюзляр  йаратмышдыр  ки,  бунларын  ясас  гайяси  ямяйин  вясфидир. «Вер 

йейим,  юрт  йатым,  эюзля  ъаным  чыхмасын», «Йаз  вар,  гыш  вар,  ня 

тялясик  иш  вар», «Йемяйин  гулу,  ишлямяйин  хястяси», «Шянбя  шикар, 

базар бекар, щяфтя цчц – аьыр эцн, чяршянбя - тярпянмя» вя с. Халг 

тянбяллийин  характер  хцсусиййятляриндян  бящс  едяркян  дя  онлары  чох 

бюйцк  усталыгла  мяналандырмыш,  тянбяллийин  ясл  мащиййятини  ачмаьа 

мцвяффягиййят  олмушдур.  Мясялян, «Тянбяллик  азар  артырар», 

«Бекарлыг корлуг эятиряр», «Сяндян щярякят, мяндян бярякят» вя с. 

Халгын  ряйинъя  зящмят  щям  дя  ращатлыг  цчцн  ваъибдир,  инсана 

шяряф  вя  шющрят  эятирир. «Якибляр  йемишик,  якяк  йесинляр», «Гялямин 

сян  ъала,  бящрясин  нявян  йесин»  кими  нцмуняляр  бу  ъящятдян  чох 



 

269


ибрятамиздир. 

Щяйатын  мянасыны  ямякдя  эюрян  халг  демяк  олар  ки,  мцхтялиф 

инкишаф мярщяляляриндя бюйцк шювгля ямяйи тяряннцм етмиш, йарадыъы 

ямяйя дярин ряьбят вя мящяббят бяслямишдир. 



б)  Вятян,  достлуг  вя  сяадят  щаггында.  Щяля  улу  яъдадларымыз 

доьма торпаьы уьрунда гятиййятля мцбаризя апармыш, «Вятян» онлар 

цчцн «ана» гядяр язиз вя мцгяддяс олмушдур. 

Халгын  иэид  оьуллары  вятян  йолунда  дюйцшляря  эетмякдян 

чякинмямиш,  онун  уьрунда  ъанларыны  фяда  етмишляр.  Щяля  чох-чох 

язялдян айры-айры тайфа вя гябилляр мяскунлашдыглары яразини Вятянляри 

щесаб  етмиш,  сонралар  ися  бу  мяфщум  даща  эениш  мяна  дашымышдыр. 

Ана  йурдуну  севмиш  халг  юз  ели,  обасы  щаггында  юлмяз  бядии 

нцмуняляр  йаратмышдыр.  Онлар  ичярисиндя  аталар  сюзц  вя  мясялляр  дя 

хцсуси йер тутур. 

«Эязмяйя  гяриб  юлкя,  юлмяйя  вятян  йахшы»  дейян  халг 

мящяббятини цлви дуйьу кими тяряннцм етмишдир. 

Щяля  гядимлярдян  ел  эцъц  Вятян  мцдафиясинин  гцдрятли  рямзи 

щесаб едилмишдир. «Ел эцъц, сел эцъц» дейян халг бу эцъцн гаршысында 

щяр  шейин  аъиз  галдыьыны  эюстярмишдир. «Ел  бир  олса  даь  ойнадар 

йериндян», «Еля архаланан иэид баш вурар», «Ел севяни ел севяр», «Ел 

дейян  ялаъсыз  галмаз», «Еля  архалананын  кцряйи  йеря  дяймяз», «Ел 

гядирбиляндир», «Еля хяйанят елямязляр», «Ел мяним, сел мяним» вя 

с. кими ифадялярдя вятянпярвярлик      якс олунур. 

Вятян  щаггындакы  аталар  сюзц  вя  мясялляр  формаъа  да  бир-

бириндян  фярглянир.  Онларда  дярин  мяна,  гялб  охшайан  бир  щязинлик, 

торпаьа дярин мящяббят юзцнц эюстярир. 

Аталар  сюзц  вя  мясялляр  кянъ  няслин  вятянпярвярлик  рущунда 

тярбийясиндя  мцщцм  гайнаг  олдуьундан  йцксяк  мяняви-яхлаги 

дяйярляр  онларда  юз  яксини  тапмышдыр.  Бу  нцмуняляр  нясиллярин 

вятянпярвярлик  рущунда  тярбийя  едилмясиндя  мцщцм  ящямиййят 

дашымышдыр. 

Халг  вятяни  уьрунда  ъаныны  фяда  едян  гящряманлары  щеч  вахт 

унутмамыш, онларын ады ел цчцн даим язиз олмушдур. «Иэид юляр ады 

галар»  дейян  халгымыз  бу  мцдрик  кяламла  гящряманларын  яслиндя 

юлмядийини, щямишя йашадыьыны эюстярмишляр. 

Халг аъиз, горхаг, хаин, сатгын адамлара да лагейд галмамыш, 

онларын  йарамаз  сифятлярини  писляйян  кяламлар  да  йаратмышлар.  Бизъя 

бунун  ики  бюйцк  ящямиййяти  вардыр.  Биринъиси,  ел  ишиня  йарамайан, 

рийакар,  намярд  мянфи  сифятли  адамлары  кяскин  тянгид  етмякля  халг 

онларын  характерини  ачмыш,  икинъиси,  адамлары  йцксяк  яхлаги 



 

270


кейфиййятляр  рущунда  тярбийя  етмяйин  ваъиблийини  якс  етдирмишдир. 

Мясялян, «Хаин  горхаг  олар», «Вятяня  хяйанят  едяндя  дяйанят 

олмаз», «Вятянини  сатан  анасыны  сатар»,  вя  йахуд  «Горхаг 

тцкцндян  танынар», «Горхаг  дюйцшдя  эизлянмяйя  газма  эязяр», 

«Хаинин  сюзц  дя  хаин  олар», «Намярд  ня  билир  вятян  нядир»  вя  с. 

нцмунялярдя бу мцнасибят юзцнцн айдын ифадясини тапмышдыр. 

Вятян  мяфщумуну  достлуг  вя  сядагятдян  айры  тясяввцр  етмяк 

олмаз.  Вятяня  сядагятли  олмаг,  достлугда,  йолдашлыгда  етибарлылыг 

мцсбят  адамын  ясас  кейфиййятляриндяндир.  Ашаьыдакы  аталар  сюзц  вя 

мясялляр  бу  ъящятдян  мараглыдыр: «Дост  йаман  эцндя  танынар», 

«Беш  манатын  олмасын,  беш  достун  олсун», «Дост  бирся  аздыр, 

дцшмян  бирся  чохдур», «Дост  доста  тян  эяряк,  тян  олмаса  эян 

эяряк», «Достуну  мяня  эюстяр,  сянин  ким  олдуьуну  дейим», 

«Достунун  цзцнц евиндя эюр», «Дост баша бахар, дцшмян айаьа», 

«Достун  атдыьы  даш  баш  йармаз», «Мярдля  йолдаш  ол,  Рума  эет», 

«Сядягяни  мярддян  истя», «Намярд  мярд  ола  билмяз», «Намярдин 

ганы хяйанятля ахыр», «Дост йолунда ъандан кечярляр» вя с. 

Аталар  сюзляриндя  мярдлик,  достлуг  вя  сядагятля  йанашы, 

намярдлик,  хяйаняткарлыг,  рийакарлыгдан  да  бящс  олунур,  биринъиляр 

алгышланыр, икинъиляр ися пислянир. 



ъ)  Яхлаг-тярбийя  вя  эюзяллик  щаггында.  Азярбайъан  аталар  сюзц 

вя  мясялляриндя  яхлаг,  тярбийя  вя  эюзяллик  мясялляри  дя  юз  яксини 

тапмышдыр.  Халг  юзцнцн  ян  эюзял,  ибрятамиз  ъящятлярини  бу 

нцмунялярдя якс етдирмишдир. 

Яхлаг вя тярбийяни улуларымыз мяняви сафлыгда, дцзлцкдя, доьру 

данышмагда, бюйцйя щюрмятдя, ямякля мяшьул олмагда, намусда, 

исмятдя,  Вятяни  севмякдя  эюрмцшдцр.  Бу  мювзуда  йаранан  аталар 

сюзц  вя  мясялляр  адамлара  йцксяк  мяняви-яхлаги  кейфиййятляр 

ашыламышдыр. 

«Дуз  чюряк,  дцз  чюряк», «Доьруйа  завал  йохдур», «Аз  ашым, 

аьрымаз башым», «Дцзлцкля дцнйаны эязярсян», «Дцзлцк хошбяхтлик 

эятиряр», «Йалан  сюз  цз  гызардар», «Йалан  айаг  тутар,  йеримяз», 

«Йаланчынын  еви  од  тутуб  йанды,  инанан  олмады», «Йаланын  юмрц 

узун  олмаз», «Йаланчыны  даш-галаг  едярляр»  вя  с.  кими  нцмуняляр 

бу ъящятдян даща сяъиййявидир. 

Яхлаги  кейфиййятлярин  ясасыны  тяшкил  едян  виъдан  сафлыьы 

щаггындакы  ибрятли  сюзляр  дя  халг  арасында  эениш  йайылмышдыр. 

«Виъдан лякяси силинмяз», «Виъданлы виъданыны сатмаз», «Виъдан лякя 

эютцрмяз»  вя  с.  кими  нцмуняляр  буну  якс  етдирмякдядир.  Йахуд 

тярбийя барядя дейилмиш  сюзлярдя дя  дярин щикмят вардыр. «Тярбийяли 


 

271


адам  бюйцйя  щюрмят  едяр», «Тярбийя  баш  таъыдыр», «Тярбийя 

базарда сатылмаз», «Бюйцйцн гуллуьунда кичик дайанар». 

Узун мцддят щямин нцмуняляр халг арасында эениш йайылмагла 

йанашы  милли  дцшцнъядя  естетик  тярбийя  институту  функсийасыны  йериня 

йетирмишдир: «Бюйцк  гуллуьунда  аллащ  аманында», «Намус 

ъяващирдир,  исмят  лял», «Исмятин  сатан  елдя  рцсвай  олар», 

«Исмятсиздян  ня  мярщямят», «Намус  тярбийядир,  тярбийя  намус», 

«Бош  данышан  бош  эцня  галар», «Бюйцйя  ял  галдыран  эцн  эюрмяз», 

«Бюйцйцн  щюрмятини  сахла  ки,  бюйцйяндя  щюрмятини  сахласынлар», 

«Аъэюзлцк  нейбятликдир», «Аъ  олсан  да  юзцнц  тох  тут», «Бюйцк 

йанында  юзцнц  кичик  кими  апар», «Щюрмят  сяддин  кечян,  юзц 

щюрмятсиз  олар»  вя  с.  кими  нцмунялярин  эянъ  няслин  тярбийясиндяки 

ролу инкар едилмяздир. Бу нцмуняляр ейни заманда дцзлцк, мяняви 

сафлыг кими дяйярлярин формалашмасына тясир эюстярмишдир. 

Халг  яхлаг  вя  тярбийя  щагда  йаратдыьы  аталар  сюзцндя  еля 

тярбийяви 

мясяляляри 

цмумиляшдирмишдир 

ки, 

бунлар 


инсан 

шяхсиййятинин ясас мязмунуну тяшкил едир.  

М.Горкинин  дедийи  кими, «Китаблар  долусу  щикмят  олан  аталар 

сюзц  вя  мясяллярдя»  халгын  цмумиляшдирдийи  нятиъяляр  ибрятамиздир. 

Бу  ибрятамизлийи  юйрянмяк,  ондан  истифадя  етмяк  ися  яхлаг  вя 

тярбийянин  ян  зянэин  мянбяйидир.  Халгын  йаратдыьы  мцдрик  сюзляр 

ону  юйрянян  щяр  бир  адама  тябиятиндяки  гцсурлары,  нюгсанлары 

арадан  галдырмаьа,  инсан  шяхсиййятинин  щяртяряфли  инкишафыны  тямин 

етмяйя бюйцк кюмяк едир, инсаны даща да эюзялляшдирир, ону мяняви 

ъящятдян саьламлашдырыр, камилляшдирир. 

Инсан ъямиййятдя дцшдцйц мцщитя уйьун олараг тярбийя олунуб 

йеткинляшир.  Яхлаг  вя  тярбийя  камил  инсанын  ясас  кейфиййятляриндян 

олуб  щяля  гядим  заманлардан  халг  ичярисиндя  бюйцк  шющрят 

тапмышдыр. Бу мязмунда чохлу аталар сюзляри йаранмышдыр ки, онлары 

да шярти олараг беля груплашдырмаг олар:  

1. Дцзлцк, сядагят, доьручулуг, йцксяк яхлаги кейфиййятляр ашылайан 

аталар сюзц вя мясялляри. 

2. Ямяйя, вятяня мящяббят ойадан аталар сюзц вя мясялляри. 

3. Бюйцйя щюрмят, Вятяня етибарлылыг, сянятя, пешяйя йийялянмяк, саф 

мящяббят вя с. иля ялагядар йаранан аталар сюзц вя мясялляр. 

Яхлаг  вя  тярбийя  мювзусунда  аталар  сюзц  вя  мясяллярдя 

халгымызын  ян  йцксяк  кейфиййятляри  цмумиляшдирилмиш,  шяряф,  намус, 

ляйагят  кими  инсани  дяйярляр  габарыг  якс  олунмушдур.  Мясялян, 


 

272


«Исмят  гадынын  баш  таъыдыр», «Инамсызлыг  башлайанда  достлуг 

гуртарыр», «Доста  етибар  адамын  юзцня  етибардыр», «Пешян  олса 

Румда шащ оларсан», «Сяняти олан ъящяннямдя эцлаб ичяр», «Сянят 

юмрцн  бязяйидир», «Сянятин  йахшысы-писи  йохдур», «Сянят  юлмяз, 

адам  юляр», «Щяйаны  базарда  сатмырлар», «Данышмаг  эцмцшдцр, 

данышмамаг  гызыл», «Щяр  сюзцн  гысасы  мятляб  веряр», «Йерсиз 

данышанын щюрмяти олмаз», «Бюйцк сюзцня бахмайан бюйцря-бюйцря 

галар», «Мящяббят  немятдир,  гядрин  билсян», «Мящяббятсиз  аилядя 

иззят олмаз», «Ел башда, аьсаггал йухары башда» вя с. нцмунялярин 

бу эцн тярбийя ишиндяки позитив тясири шяксиздир. 

Халг  щяля  гядимдян  эюзяллийи  ики  гисмя – дахили  вя  хариъи 

эюзяллийя  айырмыш,  бириъийя  даща  цстцнлцк  вермишдир.  Халгын  ряйинъя 

яхлаглы вя тярбийяли адам эюзялдир. «Инсанын гялби эюзял эяряк», «Щяр 

цзц  эюйчяк  эюзял  олмаз», «Эюзялляр  мяълиси  ряван  кечяр», «Эюзяля 

мящяббят  гябащят  олмаз», «Халг  эюзяллийи  горумаьы  ваъиб  щесаб 

едир», «Эюзял гядрин билмяся бир эцн чиркаб олар», «Эюзялин сюзц дя 

эяряк  эюзял  ола», «Эюзяллик  ондур,  доггузу  дондур»  вя  с. 

нцмунялярдя  бу  ъящят  якс  олунмушдур.  Ейни  заманда  защири 

эюзяллийи  аллащ  верэиси  щесаб  едян  яъдадларымыз  онун  паклыьыны 

горумаьын ваъиблийини мящз щямишя диггятдя сахламаьын зярурилийини 

эюстярмишдир.  

Халг  юз  эяляъяйи  олан  эянълярдя  ян  йцксяк  мяняви-яхлаги 

хцсусиййятляр  эюрмяк  истяйир.  О  истяйир  ки,  бюйцтдцйц  оьлу,  гызы 

шяряфли,  ляйагятинин  лайигли  давамчылары  олсунлар.  Бу  бюйцк  ишдя 

тарихян  халгын  щикмят  дцнйасы  олан  аьыз  ядябиййаты,  еляъя  дя  аталар 

сюзц вя мясялляр мцщцм рол ойнамышдыр.    



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin