Азад нябийев


ч)  Зцлм,  ядалят  вя  гадын  щцгугу  щаггында



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   53

ч)  Зцлм,  ядалят  вя  гадын  щцгугу  щаггында.  Азадлыьа  мейл, 

зцлмя, истибдада етираз халг кцтляляри ичярисиндя артдыгъа, онун шифащи 

сюз  сянятиндя  шцбщясиз  ки,  мцяййян  изляр  бурахмалы,  йаранан  бядии 

нцмунялярдя  бу  ъящят  юзцнц  эюстярмялидир.  Халг  зцлмля  йанашы, 

ядалят  щаггында  да  мясялляр,  аталар  сюзляри  йаратмышдыр.  Зцлм  вя 

ядалят щаггында йаранмыш аталар сюзц вя мясялляри ися бир нечя група 

бюлмяк олар: 

Биринъиси, цмумиййятля зцлм вя ядалят щаггында. 

Икинъиси,  айры-айры  бюйцк  шяхсиййятляр,  тарихи  сималарла  баьлы 

йаранан нцмуняляр. 



Цчцнъцсц  ися  айры-айры  падшащларын,  шащларын,  вязирлярин,  халг 

гящряманларынын,  щабеля  гачагларын  вя  гулдурларын  халгла  ряфтары 

барядя йаранмыш аталар сюзц вя мясялляр. 

Дюрдцнъцсц    ана  шяряфи,  гадын  ляйагяти  щаггында.  Мцхтялиф 


 

273


дюврлярдя  йаранан  нцмунялярдя  ана  зящмяти,  аналыг  ады  йцксяк 

гиймятляндирилмиш, гадынларын аиля вязиййяти, онун щяйаты бу дюврцн 

бядии нцмуняляриндя юз яксини тапмышдыр. 

Зцлм  вя  истисмар,  гадын  щцгугу  щаггындакы  аталар  сюзляринин 

йаранма  тархи  даща  яввялдир.  Бунлар  синифли  ъямиййятин  мейдана 

эялдийи  дюврляря  аид  олуб,  заман  кечдикъя  вариантлашыб  йени-йени 

диалект  хцсусиййятляри  данышмаьа  башламышлар.  Мясялян, «Гул  няди 

ки,  аьайа  аь  ола», «Гул  едиб  Щялябдя  сатдылар», «Гул  кими  эцнцн 

гара олар», «Голу баьлы гулунам», «Гул оланын эцнц эюй яски олар», 

«Аьайа аь олан бойнуна кяфян салар», «Аьа дейяня завал йохдур», 

«Аьа  ямри,  танры  ямри», «Аьа  деди  сцр  дяряйя,  сцр  дяряйя», «Аьа 

Нязярям, беля эязярям», «Аьа деди вур, сян йых сцрц», «Арвад няди, 

цзя аь олду няди», «Арвадын эюзцн кор ет ки, намящрям эюрмясин», 

«Юляндя арвадыны юлдцр йанында басдыр», «Гулун гадыны ишляк олар» 

вя  с.  кими  нцмунялярдя  онларын  йаранма  дюврляринин  инсана 

мцнасибят вя бахышлары позулмадан бу эцнцмцзя эялиб чатмышдыр. 

Бу  нцмуняляр  ъямиййят  щайатынын  щяля  илк  пилляриндя  йараныб 

формалашмышдыр. Инсан щцгугунун тапдаландыьы, мящкум кцтлялярин 

инсан  йериня  гойулмадыьы,  онларын  базарларда  сатылдыьы,  истянилдийи 

вахт мин-бир ишэянъя иля юлдцрцлдцйц бир дювр иди.  

Ямякчи  халг  юз  инсанлыг  симасыны  итирмиш  зцлмкарлары  щагга, 

ядалятя  дявят  едир,  цстцюртцлц  шякилдя  олса  да  зцлм  вя  истисмарын 

щяддини  ашдыьыны,  зцлмя  етираз  едянлярин  йериндяъя  юлдцрцлдцйцнц 

эюстярирляр. Одур ки, халг сябр етмяйи, зцлмкарларын бир эцн ядалятли 

олаъаглары, юз бяд ямялляриндян утанаъаьына цмид бясляйирляр. «Аьа 

да аьадыр, бир вурар, беш вурар, бир эцн пешман олар», «Щагг иш эюр 

ки, адын уъа олсун», «Гырх гулу гября тюкянин гырх гябри олар» вя с. 

кими  аталар  сюзц  вя  мясяллярдя  мящз  бу  кими  кейфиййятляр  юзцнц 

ифадя едирди.  

Зцлм вя истисмар щаггында йаранмыш нцмунялярин бир гисминдя 

зцлмя  нифрят,  ядалятя  чаьырыш  юзцнц  эюстярир.  Ямякчи  халг  ачыг  вя 

габарыг шякилдя истисмара цсйан едя билмяся дя она юз мцнасибятини 

билдирир,  щакимляри  ядалятли  олмаьа,  ъамааты  инъитмямяйя  чаьырыр. 

Икинъи гисм, аталар сюзц вя мясялляр тарихдян мялум олдуьу кими, ян 

бюйцк истилалар вя онлары тюрядян тарихи шяхсиййятлярин ады иля баьлыдыр. 

«Исэяндярин  буйнузу  вар,  буйнузу», «Исэяндяр  гылынъы  алтында 

юлдц», «Апарды  татармыш,  гул  едиб  сатармыш», «Татар  эялди,  тцстц 

галхар», «Ярябин гылынъы ики йанлыдыр», «Ярябин эюзц юз ганыны ичмяся 

доймаз»  вя  с.  кими  нцмунялярдя  мцхтялиф  дюврлярин  истилалары  иля 

баьлы изляр юз яксини тапмышдыр. 



 

274


Бу эцн тарихдя йашамыш айры-айры реал тарихи шяхсиййятлярин ады иля 

баьлы нцмунялярдя онларын фатещлийинин цмуми, сяъиййяви ъящятляри юз 

яксини тапыр. Мясялян, Ямир Теймур, Надир шащ, Шащ Аббасла баьлы 

аталар сюзц вя мясялляр бу гябилдяндир: «Эялди таланла, юлдц виранла», 

«Надир шащ дейилсян ки, щюкмцн виран галсын», «Надиря анасы сцдцн 

щарам едиб», «Шащ Аббас да кялляйя щярислик етди, кялляси айаг алтда 

галды»  вя  саир  кими  аталар  сюзц  вя  мясялляр  бу  гябилдяндир.  Тарихи 

шяхсиййятляр щагда  йаранмыш  аталар  сюзц  вя мясяллярин  юзцндя  зцлм 

вя  ядалят мотивляри юзцнц айдын эюстярир. Зцлмкарлара лянят охунур, 

ядалят алгышланыр. 

Аталар  сюзц  вя  мясяллярин  цчцнъц  гисми  нисбятян  цмуми 

мязмун дашыйыр. Бурада цмуми шякилдя айры-айры ханларын, шащларын, 

падшащларын зцлмц пислянир, ядалятли шащлар тярифлянир. 

Азярбайъан  фолклорунда  цмуми  мязмун  дашыйан,  мцхтялиф 

дюврлярдя йаранмыш аталар сюзц вя мясялляр рянэарянэ олдуьу кими, 

мязмун  вя  мянаъа  да  йахындыр.  Мясялян, «Зцлм  йердя  галмаз», 

«Зимистан чякмяйян бцлбцл, бащарын гядрини билмяз», «Зор гапыдан 

эяляр, шяр баъадан чыхар», «Зцлм едярсян, бир эцн торпаьыны торба иля 

дашыйарлар» вя с. 

Яэяр  илк  вахтларда  аталар  сюзляриндя  залымлыьа  цстцюртцлц  ишаря 

едирся, цчцнъц гисм йарадыъылыг мярщялясиндя артыг ядалятсизлийя ачыг 

етиираз юзцнц эюстярир. Шцбщясиз ки, бу эцн аталар сюзц вя мясяллярин 

бу  дахили  тябияти  ачыгланарса,  бцтцн  нцмуняляр  топланылыб  чап 

едилярся  онларын  йаранма  просеси  иля  баьлы  бир  чох  мясяляни  изащ 

етмяйя  даща  эениш  имкан  йаранарды.  Щямчинин  бу  жанрын  щяля 

йараныш  мярщялясиндян  епик  нювля  лирик  нюв  арасындакы  кечид 

функсийаларынын  юзцнямяхсуслуьу  онун  бир  жанр  кими  даща  еркян 

дюврлярдя  йарандыьыны,  кичик  жанрлар  системиндя  даща  илк  йарадыъылыг 

просеси  кечдийини,  бу  эцнцн  юзцндя  дя  еркянлик  дюврцня  мяхсус 

хцсусиййятлярини йашатдыьыны даща эцълц аргументлярля тясдиг етмяйя 

имкан  верярди.  Еркян  дцшцнъядя  мцшащидя  вя  сынаглар,  етигад  вя 

мярасимлярля  баьлы  ритуал  системляри  кичик  гялибли  вя  юлчцлц  силсиля 

дейимляр йаратмыш, сонрадан ися онлар жанрлашма просеси кечиб кичик 

жанр  кими  формалашмышлар.  Беля  кичик  жанр  типляриндян  бири  дя 

инанълардыр.  

 Инанълар.  Шифащи  поезийанын  йаранмасы  узун  сцрян  щяйаты 

дяркетмя  иля  сых  баьлы  олан,  заман  кечдикъя  тякмилляшян  йарадыъылыг 

просесидир.  Бу  просесдя  бир  чох  поетик  жанр  инсанын  тябиятдя  эюрцб 

мцшащидя етдийи щадисяляря инамы иля баьлы медйана эялмишдир. Бу инам 


 

275


сынаглардан,  тяърцбялярдян  кечирилдикдян  сонра  гятиляшмиш  вя  халг 

йарадыъылыьы жанрына чеврилмишдир. Шифащи поезийанын бир сыра илкин жанрлары 

гядим  инсанларын  М.Горкинин  эюстярдийи  кими, «юз  ямяклярини 

йцнэцлляшдирмяйя чалышмаларындан вя щямчинин сюз гцввяси иля сещр вя 

яфсун  цсуллары  иля  тябиятин  инсана  дцшмян  олан  бялаларына  тясир  етмяк 

арзулары иля баьлы йаранмышдыр» (43, 34). 



Инанъ  –  Азярбайъан  шифащи  йарадыъылыьынын  илкин  кичик 

жанрларындандыр. Бу жанр халг арасында сынама, йозум, йозма, инам 

адлары иля дя йайылмышдыр. 

Инанъы  йозум  вя  йозма  адландырмаг  олармы?  Тябии  ки,  йох. 

Чцнки йозма вя йа йозумда халг инамы гятиляшмяйиб. Бурада инам 

щяля  ещтимал,  эцман,  фярзиййя  шяклиндядир.  Инанъы  сынама 

адландырмаг  да  доьру  олмаз.  Инанъда  сынамайа  ясасланма  бир 

елемент,  хцсусиййятдир.  Инанъ  даща  эениш  мяфщумдур,  инанъ 

сынамаларла тясдиглянир. Мцхтялиф сынамалардан сонра инсанда инанъ 

гятиляшир.  Инанълар  сынамалар  нятиъясиндя  гятиляшян  щюкмлярин  бядии 



ифадясидир.   

Сынама  халг  йарадыъылыьынын  алгыш,  гарьыш,  яфсун,  ъаду,  фал, 

аталар  сюзц  кими  жанрларынын  йаранмасынада  да  мцщцм  рол 

ойнамышдыр.  Халг  юз  мцшащидялярини  йохламаг,  гяти  гярара  эялмяк 

мягсяди  иля  онлары  сынаглардан  кечирмиш,  сонра  ися  фикрини  щюкм 

шяклиндя ифадя етмишдир. 

Инанъларын  йаранма  сябяблярини  гядим  мифолоэийаларда, 

ясатирлярдя  ахтармаг  дцзэцн  олмазды.  Шцбщясиз,  ясатири  эюрцшлярля 

баьлы  инанълар  да  йаранмышдыр  вя    бу  эцн  халг  инанълары  ичярисиндя 

онлар мцяййян йер тутур. 

Инанъын йаранмасы илкин мярщялядя реал щяйат щадисяси вя шяраити 

иля  баьлы  олмушдур.  Гядим  инсан  ова  йола  дцшяркян  габаьына  бош 

габ чыхдыгда ахшам овдан ялибош гайыдыр вя бир нечя дяфя бош габы 

сынайыр. Эюрцр ки, габаьына бош габ чыханда иши уьурсуз олур. Эялян 

дяфя  долу  габы  сынайыр,  иши  уьур  эятирир.  Беляликля,  сынамалар 

няриъясиндя  гяти  инама  ясасланан  инанъ  йараныр: «Габаьына  бош 

габла чыханда эетдийин йолдан эери гайыт» (13, 158). 

Ибтидаи инсан аиля, мяишят щяйатында, тябияти дяркетмя просесиндя 

раст  эялдийи  йцзлярля  щадисялярля  баьлы  инанълар  йаратмышдыр.  Гядим 

инсанын  чохсащяли  ямяк  щяйаты,  реал  вя  мифик  тясяввцрляри,  астрал 

эюрцшляри халг инанъларынын йаранмасына мцщцм тясир эюстярдир. 

Цмумиликдя, Азярбайъан халг инанъларыны ашаьыдакы кими тясниф 

етмяк  олар:  мяишятля  баьлы  инанълар;  тябият  щадисяляри,  битки  вя 


 

276


щейванат  алями  иля  баьлы  инанълар;  астрал  тясяввцрляр  сайясиндя 

йаранан инанълар; ясатири эюрцшлярля баьлы инанълар. 



Мяишятля баьлы инанълар. Халгын эцндялик мяишят щяйаты мцхтялиф 

инанъ  вя  етигадларла  баьлы  олмушдур.  Щяля  чох  гядимлярдян 

башлайараг, адамлар эцндялик мяишят щяйатында раст эялдийи бир чох 

щадисялярля  баьлы  инанъ  вя  етигадлар  йаратмыш,  онлары  сынагдан 

кечирмиш вя бу сынаглар ися шифащи йарадыъылыгда мцхтялиф жанрларда юз 

бядии  ифадясини  тапмышдыр.  Мясялян, «Чюряйи  бир  ялля  кясмязляр», 

«Нащар  вахты  данышмазлар», «Сцфряйя  дуз  даьыланда  дава  дцшяр», 

«Ялдян чюряк сычрайанда севинярсян» вя с. кими инанълар сынаглардан 

чыхарылмыш мцшащидялярин нятиъяси кими йаранмышдыр. 

Гядим  инсанларын  илкин  тясяввцрляриндя  уьур  вя  уьурсузлуг 

анлайышлары  иля  баьлы  сынаглар  да  эениш  йер  тутмушдур.  Бир  сыра  илкин 

инамларын  йаранмасы  да  бунунла  ялагядар  олмушдур.  Уьур  вя 

уьурсузлуг ясасян, бир иш архасынъа эетмя, сяйащятя чыхма вя еляъя дя 

эцндялик  мяишят  щяйаты  чярчивясиндяки  мцшащидялярля  баьлы  иди.  Бош 

габ, гара пишик, кцрян, гозбел гары (гадын), боз довшан, уьурсузлуг 

рямзи  щесаб  едилмишдир.  Бу  инамларла  баьлы  йаранан  инанълар  халг 

арасында  эениш  йайылмышдыр: «Габаьына  бош  габла  чыхсалар,  эетдийин 

йолдан  гайыт», «Гозбел  гарынын  цзц  дцшяриксиз  олар», «Габаьындан 

гара пишик кечся уьур олмаз», «Габаьындан довшан гачса овун бош 

кечяр»  вя  с.  Эюзяллик,  яхлагилик,  ямяксевярлик,  хябярчилик,  эюздяймя, 

нязяр вя саирля баьлы сынаглар да инанъларда якс олунмушдур. 

Той вя йас мярасимляриндя, айры-айры айинлярля баьлы инанъларда 

халгын  мцхтялиф  дюврлярдяки  яхлаги  эюрцшляри  якс  олунмушдур. 

Доьум, юлцм, адгойма мярасимлярини якс етдирян инанъларын халгын 

шифащи йарадыъылыьында даща гядимлярдян йарандыьы эцман едилир. 

Тябият  щадисяляри,  битки  вя  щейванат  алями  иля  баьлы  инанълар. 

Инанъларын бюйцк гисми тябият щадисяляри, битки вя щейванат алями иля 

баьлы  йаранмышдыр.  Йаьышын  йаьмасы  иля  ялагядар  инанъларда  халыг 

мцхтялиф  сынагларынын  нятихяси  цмумиляшдирилмишдир: «Балтаны  цзц 

йухары  гойсаг  йаьыш  кясяр», «Тысбаьаны  айаьындан  ассан  йаьыш 

йаьар», «Ай  тутуланда  эцлля  атарлар», «Ай  тутуланда  мис  габлары 

дюйяъляйярляр», «Эцн  батан  вахт  еви  сцпцрмязляр», «Зийарятя 

эедяндя евдян эцн доьмамыш чыхарлар» вя с.  

Ъанавар,  ат  вя  итля  баьлы  инанълар  да  халг  арасында  эениш 

йайылмышдыр. «Гурд  цзц  мцбаряк  олар» («Китаби-Дядя  Горгуд»), 

«Ат  мураддыр», «Йухуда  ат  эюрян  мурадына  йетяр», «Ат  налыны 


 

277


гапыдан  ассан  евин  бярякятли  олар», «Итин  улайаны  хейир  эятирмяз», 

«Ит эюйя щцрцб далдалы эедярся, хейир олмаз» вя с. 

Узун  мцддят  йаьыш  йаьмасы,  чайларын  дашмасы,  гураглыьын 

олмасы инанъларда якс олунмуш, халг мцхтялиф айинляри иъра етмякля 

инсанлар  бюйцк  зяряр  вуран  тябият  щадисялярини  рам  етмяйя  чалышмыш 

вя  юз  инанъларыны  йаратмышдыр: «Чох  йаьыш  йаьанда  ананын  илки 

балтаны  йеря  вурса  йаьыш  кясяр», «Гураглыг  оланда  чахмаг  дашыны 

суйа салсан йаьыш йаьар». 

Бир  сыра  биткиляр,  чичякляр,  отлар,  аьаъларла  баьлы  йаранан 

инанъларда символизм дюврцнцн изляри нязяря чарпмагдадыр: «Аь эцл 

айрылыг  рямзидир», «Гырмызы  эцл  мящяббят  эятиряр», «Сары  эцл  бяд 

яламят  эятиряр», «Эялин  арабасыны  сюйцд  будаьы  иля  бязямязляр», 

«Эялик  кючяня  йасямян  вермязляр», «Гоз  аьаъынын  алтында 

йатмазлар», «Ушаг  бешийини  чинар  аьаъындан  дцзялтмязляр», «Тут 

аьаъыны кясмязляр», «Янъир аьаъыны будамазлар» вя с. 

Од, су, торпагла баьлы инанъларда да илкин тясяввцрляр мцщафизя 

едилмишдир. «Одун  цстцня  су  тюкцб  сюндцрмязляр», «Шяр  вахты 

гоншуйа  од  вермязляр», «Ахыр  чяршянбя  од  цстцндян  тулланан  ил 

бойу  саьлам  олар», «Пис  йуху  эюряндя  суйа  данышарлар  ки,  кясяри 

сынсын», «Дярди  суйа  данышарлар», «Горхана  су  ичирдярляр», «Гырх 

дцшянин  башына  гырх  ачардан  су  тюксян  саьалар», «Суйа 

тцпцрмязляр», «Су  мурдарлыг  эютцрмяз», «Торпаьа  гайнар  су 

атмазлар», «Ейиби  торпаг  юртяр», «Торпаьа  гойуландан  сонра 

тяскинлик  эяляр», «Эюзц  ачыг  галан  юлцнцн  эюзцня  торпаг  тюксян 

эюзц йумулар» вя с. 

Астрал тясяввцрляр сайясиндя йаранан инанълар. Шифащи поезийада 

астрал  тясяввцрлярин  йаранмасы  даща  яввялляря  аид  едилир, 

Космогоник  тясяввцрцн  яфсанялярдя,  наьыл  вя  дастанларда  якси 

барядя  мцяййян  мцлащизяляр  сюйлянился  дя  халг  инанъларынын 

йаранмасына астрал тясяввцрлярин тясири арашдырылмамышдыр. 

Сяма ъисимляриндян, онларын щярякяти, дцзцлцшц вя с. иля баьлы 

халг  мцхтялиф  шякилдя  истифадя  етмишдир.  Улдузлар  васитясиля  гядим 

тягвимляр  щесабланмыш,  сящра  йоллары  мцяййянляшдирилмиш,  гцтбляр 

дцрцстляшдирилмишдир.  Гасырьа  вя  фыртынанын  башланма  вя 

сакитляшмя  мцддяти  щесабланмыш,  орта  яср  мцняъъимлийинин  ясасы 

гойулмуш,  йухулар  йозулмуш,  фаллар  ачылмышдыр.  Бцтцн  бунларла 

баьлы  халгын  инанълары  да  йаранмышдыр.  Антропоморфик 

тясяввцрлярин  йаранмасы,  сяма  ъисимляринин  инсан  шяклиндя 

тясяввцр  едилмяси,  Ай,  Эцняш  вя  улдузлар  щаггында  инам  вя 



 

278


тясяввцрляр  дя  йаранмышдыр  ки,  бунларын  бир  чоху  инанъларда 

мцщафизя  олунуб  бу  эцня  гядяр  йашамышдыр: «Бяхт  улдузуну 

эюрян хошбяхт олар», «Улдузу аханын юмрц сона йетяр» вя с. 

Халг  инанъларында  космогоник,  астрал  тясяввцрлярин  мювъудлуьу 

инкаредилмяздир.  Сяма  ъисимляри,  хцсусян  Эцняш,  Ай,  Зющря,  бир  сыра 

улдузлар  системи,  кящкяшян  вя  с.  щаггында  инанъларда  йашайан 

йарымяфсаня  вя  щягигятляр  бунун  инкаредилмязлийини  тясдиг  едир. 

Космогоник  вя  астрал  тясяввцрлярля  баьлы  халг  инанълары  даща  илкин 

тясяввцрляри  якс  етдирдийиндян  онлар  йараныш  етибариля  даща  яввялляря 

аиддир. Астрал тясяввцрлярля баьлы инанъларда мяишят щяйатынын мцяййян 

ъящятляри – доьум, адгойма мярасимляри иля баьлы бир сыра эюрцшлярдя дя 

якс  олунмушдур.  Мясялян,  халг  арасында  доьумла  баьлы  йаранан 

инанъларын  бир  чохунда  доьулаъаг  ушаьын  мцяййян  хцсусиййятляри – 

онун  гыз,  оьлан  олмасы,  ъянэавярлийи  вя  иэидлийи,  ъямиййятдя  тутаъаьы 

мювге эюстярилмишдир. Мясялян: «гадын ушаьа галдыьыны биляндян сонра 

илк чяршянбя сящяр тездян дуруб сямайа баханда Эцняши эюрся гыз, Айы 

эюрся  оьлу  олар», «Ай ишыьында  доьулан  ушаг сакит, айын  гаранлыьында 

доьулан ушаг иэид олар», «Айын он беш эцнцнцн тамамында доьулан 

ушаг  пящляван  олар», «Айын  цч  эцнцндя  доьулан  ушаг  эюйчяк  олар», 

«Эцн батан вахт доьулан ушаг эцнцнц гцрбятдя кечиряр», «Эцн доьан 

вахт доьулан ушаг ъянэавяр олар» вя с.      

Ясатири  эюрцшлярля  баьлы  инанълар.  Халг  инанъларынын  мцяййян 

щиссяси  ясатири  тясяввцрлярля  баьлы  йаранмышдыр.  Бунларын  бир  гисми 

гядим  тцрк  тайфаларынын мифик  тясяввцрляри  иля  ялагядар  олмушдурса, 

диэяри зярдцштилик эюрцшляринин тясири иля йаранмышдыр. 

Айры-айры  култлар,  хцсусян  су  култу  иля  баьлы  инанъларда  даща 

гядим  тясяввцрлярин  изляри  нязяря  чарпмагдадыр. «Су  ичяни 

данышдырмазлар», «Су ичяни вурмазлар», «Су ичяни илан вурмаз», «Пис 

йуху  эюряндя  суйа  данышарлар», «Гайнар  суйу  йеря  атмазлар», «Шяр 

гарышан  вахт  йеря  исти  су  атмазлар», «Горхана  су  верярляр», 

«Горхдуьу  адамын  ялиндян  су  ичирдярляр»  вя  с.  Суйун 

мцгяддясляшдирилмяси  бир  сыра  башга  халгларда  олдуьу  кими,  тцрк 

халгларында да щяля гядимлярдян мювъуд олмушдур. Су илащяси Нащид 

антропоморфик  суряти  дя  тясадцфи  дейил  ки,  суйа  олан  бюйцк  инамын 

сайясиндя  йаранмышдыр.  Су  култу  иля  баьлы  йаранан  мифик  тясяввцрляр 

сонралар  тцрк  халгларынын  мифолоэийасында  силсиля  сцжетлярин 

йаранмасына сябяб олмушдур.  

Одла  баьлы  инанъларда  одун  мцгяддяслийи  рямзиляшдирилир.  Бу 

инанъларын  бюйцк  яксяриййяти  зярдцштиликля  ялагядар,  ода  ситайишля 



 

279


баьлы йаранмышдыр. Халг ичярисиндя торпагла баьлы чохлу инанъ вардыр. 

Мясялян, «Вяфат  едянин  яли  ачыг  галарса,  ялиня  торпаг  гойсан 

йумулар», «Вяфат  едянин  эюзцня  язиз  адамы  торпаг  тюкярся,  эюзц 

торпагдан  дойар», «Юлцмя  йахын  инсаны  торпаг  гцрбятдян  чякиб 

эятирир» вя с. 

Инанълар  еркян  тясяввцрляри  систем  щалында  якс  етдирян 

жанрлардан бири кими чох ящямиййятлидир. 

 Андлар.  Аьыз  ядябиййатынын  илкин  жанрларындан  бири  андлардыр. 

Анд гядим инсанларын мцгяддяс щесаб етдикляри варлыглара инамы иля 

баьлы  йаранмышдыр.  Анд  ичмяк  мцгяддяс  щесаб  едилмиш,  бир  сыра 

халгларда анды позмаг цстцндя аьыр ъязалар тятбиг олунмушдур. 

Гядимлярдян  анда  инам  гцввятли  олмушдур.  Яввялляр  инсанын 

мцхтялиф тясяввцрляри иля баьлы андлар йаранмышдыр. Инсан йеря, эюйя, 

суйа,  ода,  Эцняшя,  Айа  мцгяддяс  варлыг  кими  бахмаьа  башладыьы 

замандан онун тясявцрляриндя илк андлар йаранмышдыр. «Ай щаггы», 

«Эцн  щаггы», «Торпаг  щаггы», «Йер  щаггы», «Эюй  щаггы»,  «Ишыг 

щаггы», «Су щаггы» вя с. 

Нисбятян сонралар инсанларын ситайиш етдийи варлыглара – бярякят вя 

гцдсиййятя  анд  ичмя  яняняси  мейдана  эялдикъя  андын  даиряси  дя 

эенишлянмишдир. «Дуз  щаггы», «Бярякят  щаггы», «Дуз-чюряк  щаггы», 

«Чюряк щаггы», «Ун щаггы», «Немят щаггы» вя с. 

Инсанларын  тясяввцр  щцдудлары  эенишляндикъя  ата,  ана,  баъы, 

гардаш,  язиз  адамларла  баьлы  андлар  йаранмышдыр. «Анамын  ъаны 

цчцн», «Атамын ъаны цчцн», «Баламын ъаны цчцн», «Баъым ъаны», 

«Дядям  ъаны», «Дайым  ъаны», «Анд  олсун  баламын  башына», 

«Нянямин ъаны цчцн», «Анд ичирям дайымын ъанына» вя с. 

Дини тясяввцрлярин инсанларын шифащи йарадыъылыьында щюкмран мювге 

тутмасы  иля  ялагядар  йаранан  андлар  даща  эениш  йайылмышдыр. «Аллащ 

щаггы», «Аллаща анд олсун», «Аллащын дярэащына анд олсун», «Биллащ», 

«Сумаллащ», «Имам  щаггы», «Имам  Щцсейн  щаггы», «Анд  ичирям 

Имам  Щцсейня», «Пейьямбяр  щаггы», «Пир  щаггы», «Ювлийа  щаггы», 

«Яли  йолу  щаггы», «Он  ики  имам  щаггы», «Дин  щаггы», «Мязщяб 

щаггы», «Гуран щаггы», «Ятаьа щаггы» вя с. 

Андлары 

мцхтялиф 

инкишаф 

мярщялясиндя 

инсанын 

мцгяддясляшдирдийи, етигад етдийи варлыглар, ситайиш етдийи предметляр 

вя ъанлылар доьурмушдур. Мясялян, халг арасында беля бир анд вар: 

«Даь  щаггы».  Шцбщясиз  ки,  бу  ъцр  андларын  йаранмасы  мцасир 

тясяввцрлярля ялагядар ола билмяз. Даьын аллащ, щами, ангон олмасы 


 

280


инсанын  еркян  тясяввцрляри  иля  баьлыдыр.  Тцрк  мифолоэийасында  даь 

ангону,  аллащы  инсанлары  тябиятин  бцтцн  фялакятляриндян  щифз  едян 

щамидир.  Газах,  юзбяк,  уйьур,  гарагалпаг  вя  кабарда-балкар 

халгларынын  шифащи  йарадыъылыьында  даь  ангонуна  тез-тез  тясадцф 

олунур. 

«Короьлу» 

епосунда 

Алы 


киши 

оьлуну 


мцбаризяляря 

щазырлайаркян  илк  нювбядя  даьа  сыьыныр.  Даьлар  чятин  анда 

цмумиййятля,  иэидлярин  сыьынаъаьы  олмушдур.  Даьларын  тяряннцмц 

шифащи поезийада, дастан йарадыъылыьымызда башлыъа мювзудур. Миряли 

Сейидовун  «Алы  киши  вя  Короьлу  образларынын  прототипляри» 

мягалясиндя даь ангону тясяввцрц щаглы олараг мифик тясяввцрлярля 

ялагяляндирилир (44.3). 

Шифащи  нитгдя  йашамагда  олан  щяр  бир  андын  юзцнямяхсус 

тарихи,  етимоложи  кюкц,  ясасы  вардыр.  Онларын  щяр  биринин  архасында 

халгымызын  мцяййян  тарихи  инкишаф  мярщялясиндяки  щяйаты,  мяишяти, 

яхлаг вя тяфяккцр тярзи дайаныр. Йцзилликляр архасындан сцзцлцб эялян 

бу  шюлялярин,  шяфяглярин  щяр  бириндя  бир  ясрин,  бир  гяринянин  сирляри 

йашамагдадыр.  

Алгыш  вя  гарьышлар.  Шцурлу  фяалиййят  мярщялясиня  гядям  гойан 

инсанлар  даим  щяйатда  ики  гцввятли  амилля – хейир  вя  шярля 

гаршылашмалы олмушлар. 

Хейир  онларын  щяйат  шяраитинин,  мяишятинин  йахшылашмасына, 

эцндялик  ещтийаъларынын  арадан  галдырылмасына  кюмяк  етмишдир.  Бу 

тясяввцрлярля баьлы мцхтялиф сцжетляр вя сцжетляр системи йаранмыш, щяля 

еркян  мифоложи  тясяввцрляриндя  инсан  юз  хейирхащыны  рямзляшдирмиш, 

ону хейир аллащы сявиййясиня йцксялтмишдир. 

Ейни  мцнасибят  шярля  баьлы  йаранмышдыр.  Шяр  гцввяляр  халгын 

тясяввцрцндя  даим  пислянмиш,  ону  инсаны  фялакятя  салан,  башына 

мцсибятляр эятирян бир гцввя кими рямзляшдирмишляр. Нящайят, ясатири 

тясяввцрлярдя  шяр  дя  аллащ  гцдрятиня  йцксялдилмиш  вя  она  мифик  шяр 

танрысы кими бахылмышдыр. Шярг халгларынын ясатири эюрцшляриндя дя бу 

тясяввцрляр  ясасында  йаранан  ганун  китабларында  хейир  вя  шяр 

аллащлары  шяхсляшдирилмишдир.  Онлары  инсан  ъилдиндя  эюрмяк  истяйи 

гядим  инсанын  щяйаты  дярк  етмясинин  ясас  мярщяляляриндян  бири 

олмушдур. Хейир вя шяр анлайышынын йаранмасы иля еркян тясяввцрлярдя 

хейри алгышламаг, шяри ися гарьышламаг анлайышы йаранмышдыр. Алгыш вя 

гарьышын рущ адлары иля баьлы олдуьуну да эцман едянляр вар. Гядим 

тцрк  тайфалары  ичярисиндя  гара,  щям  дя  иэидлик,  гящряманлыг  рямзи 

щесаб  едилмишдир.  Гящряманларын  мцяййян  щядди-булуьа  чатана 

гядяр гаранлыгда сахланмасы («Шащ Исмайыл» дастаны), гырх эцн, гырх 



 

281


эеъя  гаранлыгда  сахланылан  атын  ъянэавярлийи («Короьлу»  епосу), 

гаранлыгда  эорда  дцнйайа  эялян  Короьлунун  (юзбяк  «Эороьлу» 

епосу)  гящряманлыьы  вя  с.  еляъя  дя  гара  рянэля  баьлы  гядим  оьуз 

мифолоэийасына эюря «Ал»лар – рущлар барядяки тясяввцрлярдян даща 

габаг  гаранын  мяна  чаларларыны  нязяря  алсаг,  гарьышын  «гара»  иля 

ялагясиня мцхтялиф бахымдан йанашмаг олар. 

Еркян  тясяввцрляр  инсанларын  щяйата  илкин  бахышларыдыр.  Онлар 

реал  вя  айдын  олмуш,  мцшащидяляря  ясасланмышдыр.  Тясяввцрлярдя 

хейир вя  шяр гцтбляри  йарандыгдан  сонра  инсан  хейри  бяйянмиш,  ону 

алгышламыш,  шяри  ися  пислямишдир.  Арзуламаг,  бяйянмяк  мянасында 

баша  дцшцлян  «алгыш»ын  мянасы  алгышлама – хош  сюз,  гырмызы  сюз  иля 

баьлы  олмушдур.  Инсанлар  мцшащидя  етдийи  щадисяляри  гаршылашдырма 

йолу иля щягигятляря йийялянмишляр. Щятта зиддиййятляри гаршылашдырма 

дяркетмянин  ясасыны  тяшкил  етмишдир.  Хейирин  якси  шярдир.  Хейри 

алгышлайан инсан онун якси олан шяри пислямякля гарьыш йаратмышдыр. 

Сюзцн  тяркибиндян  эюрцндцйц  кими,  щяр  ики  ифадядя  «гыш («ьыш») 

сахланмышдыр. «Гар»ын  «Ал»ын  якс  мянасына  йахынлыг  бянзяри  дя 

нязяря  чарпаъаг  фонетик  щадисялярдян  ола  биляр.  Щяр  ики  ифадядяки 

«гыш»ын  сясля  баьлылыьы  мцлащизясиндя  дя  щягигят  нязяря  чарпаъаг 

дяряъядядир. Ола биляр ки, «гыш» илкин мянада сюз, няьмя мянасында 

ишлянмишдир.  Миряли  Сейидовун  щяр  ики  ифадядяки  «гыш»ын  сяс  вя  сюз 

билдирмя  ещтималы (44, 3) бу  мцлащизядяки  фярзиййянин  щягигятя 

йахынлыьы гянаятини доьурур.  

Лакин  бу  инкаредилмяздир  ки,  алгыш  вя  гарьыш  уъадан  дейилян, 

бязян  зцмзцмя  иля  аьызда  йараныб  милли  йаддаша  ъар  едилян  фолклор 

жанрыдыр. 

Алгыш  вя  гарьышлар  хейир  вя  шяр  тясяввцрляри  иля  баьлы  мейдана 

эялян  паремик  ващидлярдир.  Алгышларда  хейир  ямялляр  тягдир  едилмиш, 

гарьышларда  ися  инсанлара  пислик  едянляря – уьурсузлуг,  пислик  ифадя 

олунмушдур. 

Алгыш  вя  гарьышлар  бу  эцн  бизя  «Китаби-Дядя  Горгуд»  абидяси 

наьыл, дастан вя с. кими жанрлар дахилиндя, йазылы ядябиййатда, айры-айры 

образларын  дилиндя,  щабеля  ъанлы  ишляк  дилдя  эялиб  чатмышдыр.  Сон  илляря 

гядяр  мцстягил  жанр  кими  топланыб  няшр  едилмямишдир.  Онларын  бязи 

нцмуняляри XIX ясрдя  чап  олунан  бир  сыра мяъмуялярдя,  о  ъцмлядян 

СМОМПК-дя  (Сборник  Материалов  для  описания  Местностей  и 

Племен  Кавказа)  няшр  едилмишдир.  Сонралар  ися  сяксянинъи  иллярин 

яввялляриндя  онларын  шифащи  дилдян  йазыйа  алынмыш  илк  нцмуняляри 

топланылмыш вя тядгигатлара ъялб едилмишдир (5, 88; 13, 21; 45, 27). 

Халгын  данышыг  дилиндя  алгышлар  эениш  йайылмышдыр.  Онларын  бир 



 

282


чохунда  гядим  тясяввцрлярин  изляри  айдын  нязяря  чарпмагдадыр: 

«Суъан  юмрцн  олсун», «Чюряйин  бол,  суйун  сярин  олсун», «Аллащ 

явязин  версин», «Чыраьын  эур  йансын», «Ишыьын  сюнмясин», «Одун 

сюнмясин», «Торпаьын ращат олсун», «Намярдя мющтаъ олмайасан» 

вя  с.  кими  алгышлар  инсанларын  эцндялик  щяйат  тяърцбяси  ясасында 

йаранмышдыр. Сюзцн гцдрятиня инамын эцълц олдуьу вахтларда инсан 

тясяввцрцндя  беля  бир  инам  щюкмран  иди  ки,  щяр  кясин  цнванына 

дейилян  хош  сюз,  алгыш-уьура,  гарьыш  ися – уьурсузлуьа  сябяб  олур. 

Щятта халг арасында беля бир ифадя вар: «Щагг дярэащынын гапысы ачыг 

олан  вахт  алгыш  (гарьыш)  етмишдим».  Эцнцн  еля  вахтлары,  щяфтянин, 

айын вя илин еля эцнляри вя саатлары вардыр ки, бу вахтлар сюйлянян алгыш 

вя гарьышлар щяйата кечярмиш. 

«Халг  ичярисиндя  аьзы  фал  олан  алгышчы  вя  гарьышчылар  вардыр. 

Тясадцфи дейил ки, филанкясин алгышы вя гарьышы фал олур. Адятян сящят 

тездян, сцбщ чаьы эцн доьмамышдан вя эцнорта вахты сюйлянян алгыш 

щяйата  кечярмиш.  Гарьышы  ися  шяр  гарышан  вахт,  щава  торанлашан 

заман  сюйлямишляр.  Халг  арасында  беля  бир  инам  вардыр:  сцбщ  чаьы 

алгышлар  инсанлары  мцщафизя  едян  щамиляря  даща  тез  чатармыш.  Шяр 

гарышан  вахт  гарьыш  едян  гадынлар  йахасыны  ъырыб,  синясини  ачар  вя 

беляликля,  гарьышы  даща  кясярли  етмяк  цчцн  ону  бязян  мцяййян 

ритмлярля, авазла сюйлярмишляр» (5, 26). 

Алгыш  вя  гарьышлар  инсанын  щяйат  вя  мяишятинин  чох  мцхтялиф 

сащялярини  ящатя  едир.  Бязи  нцмунялярдя  даща  гядимлярдян  мювъуд 

олан  яняняляр,  айинляр  мцщафизя  едилмиш,  алгыш-гарьышлар  щямин 

тясяввцрлярин  изи  кими  халгын  щафизясиндя  йашайараг  бу  эцня  гядяр 

эялиб чатмышдыр. 



Халг арасында йашамагда олан алгыш вя гарьышлары ашаьыдакы кими 

тяхмини груплашдырмаг олар: 1. Мярасимлярля баьлы йаранан алгыш вя 

гарьышлар. 2. Мяишятля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар. 3. Мифоложи вя 

дини тясяввцрлярин тясири иля йаранан алгыш вя гарьышлар. 

Халг  арасында  мярасимлярля  баьлы  йаранан  алгыш  вя  гарьышлар 

эениш  йайылмышдыр.  Онларын  бюйцк  яксяриййяти  мярасим  ритуаллары  иля 

баьлыдыр.  Мцяййян  гисми  щямин  ритуал  истяйи  иля  баьлы  мейдана 

эялмишдир.  Мясялян, «Бяйлик  щамамына  эедясян», «Бяйлик  тахтыны 

эюрцм», «Той  ширнини  йейим», «Бяйлик  хончаны  тутум», «Эялинлик 

хынана  эялим», «Хынана  эялим», «Эялинлик  лампаны  йандырым», 

«Эцзэцнц бязяйим (тутум)» вя с. алгышлар той мярасими иля ялагядар 

йаранмышдыр.  Бунун  тамам  яксиня  олараг  йас  мярасими  иля  баьлы 

йаранан  вя  йа  инсанын  юлцмцнц  арзулайан  гарьышлар  да  вардыр. 

«Адын дашлара йазылсын», «Адыны адлара гойум», «Гулаьына памбыг 



 

283


тыхайым», «Башынын цстцндя шам йандырым», «Бойуна гямиш юлчцм» 

вя с. 


Халг  ичярисиндяки  алгыш  вя  гарьышларын  щяр  биринин  юзцнямяхсус 

йаранма  йолу,  етимоложи  кюкц  олмушдур.  Одур  ки,  бу  жанр,  ейни 

заманда,  халг  мяишятиндяки  етник  хцсусиййятляри  мцщафизя  едян 

жанрлар  групуна  дахилдир.  Мясялян,  халг  ичярисиндя  ясасян  «Кцл 

башына», «Башына  кцл  гойум»  вя  «Кцлц  гойум  башына» 

вариантларында  йайылан  гарьыш  вардыр.  Щяр  цч  вариантда  гарьышдан 

чыхан нятиъя ейнидир, йяни щяр цч вариантда инсана юлцм арзуланыр. 

Гарьышын вариантлары ясасында данышыг дилиндя «кцл башына» ифадяси 

дя  йайылмышдыр.  Халг  арасында  мяъази  мянада  ишлянян  гарьышын 

етимоложи  изащы  хцсусиля  мараглыдыр.  Профессор  Муса  Адилов  гарьышы 

мцстягил ифадя кими эютцряряк, онун етимоложи кюкцнц шярщ етмишдир. 

«Ифадя  (гарьыш – А.Н.)  гядим  амансыз  бир  халг  адятиля  ялагядардыр. 

Вахтиля  гудуран  (Рущи  хястя  олан – А.Н.)  адамлары  мцалиъя  едя 

билмядикляриндян  беляляри  иля  гяддаръасына  ряфтар  едирдиляр.  Гудуран 

адамы  гапысы  баьлы  заьайа  салыб  онун  цстцня  йухарыдан  (баъайа) 

ялякля  кцл  яляйяр  вя  ону  боьурлармыш...» (46, 48). Мцяллиф  фикрини 

ясасландырмаг  цчцн  халг  йарадыъылыьы  нцмуняляриня  мцраъият  едир. 

«Гурбани» дастанындан ашаьыдакы епизоду мисал эятирир: «Кюпяк гары 

иряли  эялиб  Гурбанинин  эюзляринин  ичиня  бахды,  эери  дурду,  деди: «Ай 

аман,  буну  тысбаьа  далайыб,  гудуруб.  галхыб  бу  саат  мяни 

далайаъаг.  Мян  дя  сизи  далайаъаьам.  Адамлар  щамысы  гудураъаг. 

Тез башына кцл яляйин юлсцн» (46, 48). 

Халг  арасында  мцяййян  адят  вя  янянялярля  баьлы  йаранан  бу 

гябилли  нцмуняляр  чохдур.  Онларын  щяр  биринин  архасында  дцнянки 

мяишятимизин бир адяти вя йахуд мцяййян бир факты дайаныр. 

Мяишятля  баьлы  йаранан  алгыш  вя  гарьышлар.  Инсанын  арзу  вя 

истякляринин бюйцк бир гисми алгышларла якс олунмушдур: «Евин абад 

олсун», «Евиня  шадлыьа  эяляк», «Дуз-чюрякли  оласан», «Сцфрян 

щямишя ачыг олсун», «Ев сащиби саь олсун», «Сцфрян бярякятли олсун», 

«Чюрякли  оласан», «Оьул-ушаглы  оласан», «Юмрцн  узун  олсун», 

«Атынын  цстцндя  мурада  йетясян», «Чапарын  кечилмяз  олсун», 

«Гылынъын  кяскин  олсун», «Дуз-чюряйин  габаьына  эялсин»  вя  с.  кими 

алгышларда  инсана  уьур  арзуланмыш,  онун  эцндялик  хошбяхт  щяйаты 

язизлянмишдир. 

Мяишят  щяйатынын  мцхтялиф  ъящятляри  гарьышларда  да  юз  ифадясини 

тапмышдыр. Халгымызын гядим дювр щяйатыны, мяишятини, етик вя естетик 

эюрцшлярини юйрянмякдя бу нцмунялярин ящямиййяти бюйцкдцр. 



 

284


М.Горкинин эюстярдийи кими, биз халгымызын шифащи йарадыъылыьыны 

билмядян,  онун  тарихини  юйряня  билмярик.  Бу  бахымдан  щяля 

юйрянилмямиш  жанрлардан  олан  гарьышларда  яски  тарихимизин  мцхтялиф 

фактлары,  айры-айры  дюврлярдя  заман  цчцн  яняняви  олан  естетик 

дцшцнъя хцсуси мараг доьурур. Мясялян, «Евин йансын», «Евиня од 

дцшсцн», «Евин  даьылсын», «Оъаьын  сюнсцн», «Чюряйя  мющтаъ 

галасан», «Чюряк  тапмайасан», «Иэид  юлясян», «Ъаван  юлясян», 

«Шяря  дцшясян», «Эюзцн  кор  олсун», «Бала  цзцня  щясрят  галасан», 

«Йурдуна сцпцрэя чякилсин», «Йалан дейянин дили йансын»,  «Йалан 

аьаъындан  дцшцб  юлясян», «Йалана  дцшясян», «Гуруйуб  суйа 

дюнясян», «Рянэин саралсын», «Инъялиб сапа дюнясян» вя с. 

Инсан  мяишятинин  айры-айры  ъящятляри,  фираван  йашайыш, 

ювладларынын  хошбяхтлийини  эюрмяк  сяадяти,  ъошьун  ямяйи,  дцнйа 

немятляриндян  ляззят  алмаг  арзусу  вя  йахуд  бунун  якси  алгыш  вя 

гарьышларда юзцнц ифадя едя билмишдир. 

Бу  нцмунялярин  мцхтялиф  пешя,  мяшьулиййятля  ялагядар 

йарананлары  да  вардыр  ки,  онлары  да  мяишят  щяйатындан  кянарда 

тясяввцр етмяк олмаз. Мясялян, «Чюряйин ятирли олсун», «Буьдан киф 

атмасын», «Арпан  гуру  галсын»  алгышларынын  тамам  яксиня  олан 

«Буьдан чцрцсцн», «Арпан нямя галсын», «Буьдана гурд дцшсцн», 

«Чялтийиня  бит  дцшсцн» вя  с.  гарьышлар да  вардыр  ки,  онлар  да  мяишят 

щяйатынын типикфактларыдыр. 

Халг ичярисиндя ямяк щяйаты иля – якинчилик, малдарлыг, овчулуг, 

тохуъулуг,  барамачылыг  вя  с.  сащялярля  ялагядар  йаранмыш  алгыш  вя 

гарьышлар да вар. Онларда бязян чох конкрет шякилдя ямякчи инсанын 

пешя,  мяшьулиййят  сащяси  айдын  нязяря  чарпдыьы  кими,  онун 

ишэцзарлыьы,  ямяйя  мящяббяти  дя  айдын  якс  едилир.  Мясялян,  инсанын 

ямяйини  гиймятляндирмяк  мягсядиля  сюйлянян  алгышлара  нязяр 

йетиряк:  торпаьы  беъярянин,  чюлдя  ишляйянин  иши  цстцня  эяляндя 

дейярляр: «Аллащ  гцввят  версин», «Голуна  гцввят», «Ишин  аванд 

олсун»  вя  с.  Бу  алгышлардакы  арзу  хош  мярамын,  истяйин  нятиъясидир. 

Гарьышларда ися жанрын тялябиня уйьун хцсусиййят нязяря чарпыр: «Ялин 

бел тутмасын», «Ялин гурусун», «Голун сынсын» вя с. 

Мяишят  щяйаты  иля  ялагядар  сюйлянян  алгыш  вя  гарьышларда  реал 

тясяввцрляр  ясас  йер  тутур.  Бу  нцмунялярдя  арзу  реал  щяйат 

материалына  ясасланыр.  Инсан  эцндялик  мяишятдя  эюрцб  мцшащидя 

етдийи йахшы вя пис щадисяляри сечир вя онлар ясасында алгыш вя гарьыш 

моделляри йараныр. 

Алгыш  вя  гарьышларын  бюйцк  гисми  мифоложи  вя  дини  тясяввцрлярин 

тясири  иля  баьлы  йаранмышдыр.  Инсан  щяйаты  дярк  етдикъя  айры-айры 


 

285


гцввяляри,  образлары  фетишляшдирмиш,  онлара  инам  бяслямиш,  сонралар 

ися  бцтцн  бу  инанъ  вя  етигадлар  дцнйасы  шифащи  фарадыъылыьын  башга 

жанрларында  олдуьу  кими,  алгыш  вя  гарьышларда  да  юзцнц  якс 

етдирмишдир. «Улдузун  бяхтли  олсун», «Бяхт  улдузун  сайалы  олсун», 

«Бяхтиня  эцн  доьсун», «Хошбяхт  оласан», «Аь  эцнлц  оласан», 

«Хызыр  йолда  йолдашын  олсун», «Шярдян  узаг  оласан», «Оъаьын 

сюнмяз олсун», «Имам Щцсейн кюмяйин олсун», «Ярянляр кюмяйин 

олсун», «Щязрят Аббас кюмяйиня йетсин» вя с. Бунларын тамам якси 

олан гарьышларда да конкрет мцшащидя обйекти мювъуддур. 

Мифик вя дини тясяввцрлярля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар реал 

зяминя  ясасланмыр.  Онлар  ибтидаи  инсанын  эцндялик  щяйатда  эюрцб 

мцшащидя  етдийи  щадисяляр  дейил,  яксиня,  эюрмядийи,  мцшащидя  едя 

билмядийи, юз хяйалында йаратдыьы, уйдурма щадисялярля баьлыдыр. 

Алгыш  вя  гарьышларын  мцяййян  гисминдя  дини  тясяввцрляр  дя  йер 

тутур.  Алгыш  вя  гарьышын  щяйата  кечмясиня  кюмяк  едя  биляъяйиня 

инам  бяслядийи  образлара,  гцввяляря    хитаб  едилир.  Бу  нцмунялярдя 

аллащын,  дин  хадимляринин,  мцгяддяс  оъагларын  ады  хатырланыр, 

арзунун щяйата кечирилмясиндя онларын иштиракы тясдиглянир. 

«Аллащ ъаныны саь етсин», «Имам Щцсейн сяни арзуна йетирсин», 

«Щязрят  Аббас  нязярини  цстцндян  яскик  елямясин», «Танры  сяни 

бяднязярдян щифз етсин», «Ятаьа кюмяйин олсун», «О эюзя эюрцнмяз 

сяни шяр шейтандан, гуру бющтандан, мякри-зяняндян щифз елясин» вя 

с.  кими  алгышларын  мифик  вя  дини  тапынмаларла  баьлы  йарандыьы 

айдындыр.  Ейни  гябилдян  олан  гарьышларда  да  якс  мяна  хцсусиййяти 

нязяря чарпыр: «Аллащ евини йыхсын», «Аллащ ъязаны версин», «Гапында 

байгуш  уласын», «Сяни  тапшырырам  Щязрят  Аббаса», «Улдузун  ахыб 

эедян олсун», «Эцнащларыны сидр суйунда йуйа билмяйясян» вя с.  

Аьыз  ядябиййатынын  бу  кичик  жанрларынын  щяр  биринин  архасында 

мцяййян  тарихи  вя  йа  мифоложи,  дини  тясяввцр  дайаныр.  Щяр  бир 

паремик  ващидин  ачыгланмасы  ися  еркян  дюврдлярдя  йашайан 

яъдадларымызын  естетик  дяйярлярини,  мяняви-яхлаги  эюрцшлярини, 

саьламлыьынын  эиэийеник  яхлаьыны  юйрянмяйя  бизи  йахынлашдырыр.  Милли 

йаддашда  йашайан  гарьышлар  башга  паремик  ващидлярдян  вя  кичик 

жанрлардан  фяргли  олараг  тарихян  халгымызын  мянишяти  цчцн  яняняви 

олан  хястяликляри,  мцалиъя  васитялярини  вя  йахуд  буна  бянзяр  диэяр 

деталлары юйрянмяк бахымындан да ящямиййятлидир. 

Кичик  жанрлардакы  бюйцк  щягигятляр  яъдад  мядяниййятини  дярк 

етмякдя бу эцн ян мютябяр мянбялярдян бири олараг галмагдадыр. 

Бу бахымдан шифащи поезийамызда мащиййяти, мязмуну, сярщядди вя 

щцдуду,  еляъя  дя  сонракы  мядяниййятин  формалашмасындакы  тарихи 



 

286


функсийаларыны  щяля  мцяййянляшдирилмядийи  маэик  поезийа  да  сон 

дяряъя  дяйярли  тядгигат  обйектидир.  Маэик  поезийанын  шифащи 

йаддашда бизя эялиб чатан кичик бир щиссяси яфсунлардыр. 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin