Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   53

ЯДЯБИЙЙАТ  

 

1.

 

Веселовский В.И. Поэтика  М., 1972 

2.

 

Вялийев В. Азярбайъан фолклору, Бакы 1985 

3.

 

Яфяндийев П. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты Бакы, 1991 

4.

 

Мелетинский 

Е.М

Первобытные 

истоки 

словесного 



искусства, Ранние формы искусства, 1972 

5.

 

Нябийев А. Азярбайъан фолклорунун жанрлары, Бакы, 1983 

6.

 

Азярбайъан  фолклору  антолоэийасы I китаб  тяртиб  едян 

Я.Ахундов, ЕА няшриййаты, 1968 

7.

 

Байатылар, топлайыб няшря щазырлайан Щ.Гасымовдур, Бакы, 1964 



8.

 

Нябийев А. Азярбайъан-юзбяк фолклор ялагяляри, Бакы, 1978 

9.

 

Ариф М. Ядябиййат мяъмуяси, XI ъилд, Бакы, 1947 

10.

 

Кючярли Ф. Сайачы сюзляри СМОМПК 41-ъи бурахылыш, 1910. 

11.

 

Тящмасиб М.Щ. Адят, яняня, мярасим. «Ядябиййат вя инъясянят 

гязети», 1965, №31 



12.

 

Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары, Бакы, 1988 

13.

 

Няьмяляр,  алгышлар,  инанълар,  топлайаны  вя  няшря  щазырлайаны 

А.Нябийевдир. Бакы, 1986. 

14.

 

Мифологический словарь. М., -Л., 1969 



15.

 

Адилов М. Нийя беля дейирик? Бакы, 1971 

16.

 

Новруз,  топлайаны,  тяртиб  едяни,  юн  сюзцн  вя  гейдлярин  мцяллифи 

А.Нябийевдир, Бакы, Йазычы, 1989 


 

348


17.

 

Чиковани М.Й. Амирани, М., 1978 

18.

 

Новруз  байрамы,  топлайыб  няшря  щазырлайаны  А.Нябийевдир. 

Бакы, 1990 

19.

 

А.Нябийев. Илахыр чяршянбяляр, Анкара, 1992, с.92. 

20.

 

Илахыр чяршянбяляр. Бакы, 1992, с.97. 



21.

 

Нябийев  А.  Илин  язиз  эцнляри.  Бакы, «Маариф»  няшриййаты, 1999, 

с.99. 


22.

 

Тцрк Ярэянякон байрамы. Новруз, Анкара, 1988 



23.

 

Юздяк Р. Тцркцн гызыл китабы, I китаб, Бакы, 1992 

24.

 

Юкял Б. Тцрк мифоложиси, I ъ. Анкара, 1989, 

25.

 

Инан А. Тарихдя вя бу эцн шаманизм. Анкара, 1972 

26.

 

Ябу  Бякр  Мящямяд  ибн  Ъяфяр  ибн  Зякяриййя  ибн  Хяттаб  Ширин 

Ян-Няршахи. Бухара тарихи,. «Фанн» няшриййаты, Дашкянд, 1996 

27.

 

Мансуров  Ш.  Сайавуш.  Новруз  эялир  (мягаляляр  топлусу), 

Дашкянд, 1989 



28.

 

Низамцл-Мцлк Сийасятнамя, Бакы, 1995 



29.

 

Кюпрцлц Ф. Новруз мярасими, «Икдам» гязети, Анкара, 1992, 24 

март. 


30.

 

Дадашзадя  М.  Азярбайъан  халгынын  орта  яср  мяняви 

мядяниййяти, Бакы,  



31.

 

Нябийев А. Сярщядбилмяйян ялагяляр. Бакы, 1990 

32.

 

«Китаби – Дядя Горгуд». Садяляшдирилмиш мятн, Бакы, 2000 



33.

 

Той вя щалай мащнылары. Бакы, «Эянълик» 1980 



34.

 

Мярасимляр, адятляр, алгышлар. Бакы, 1992 



35.

 

Тапмаъалар, топлайаны вя тяртиб едяни Н.Сейидов.  



36.

 

Хялилов Н. Халг тяфяккцрц сяняткар гцдряти, Бакы, 1996  

37.

 

Фрейзер Дж. Фольклор в Ветхом завете, М., 1959 

38.

 

Кравцов М.С. Обрядовые песни татаров. Казань, 1952 

39.

 

Тящмасиб  М.Щ.  Мювсцм  М.  Мярасим  няьмяляри,  намизядлик 

диссертасийасы БДУ-нун китабханасы. Бакы, 1945, с.5. 



40.

 

«Якинчи» гязети, 1975, №7, с.3 



41.

 

Нябийев А. Хатиря дяфтяриндян, ялйазма мцяллифин архивиндядир 

42.

 

Ибращимов  И.  Аталар  сюзц  вя  мясялляр. «Азярбайъан  шифащи  халг 

ядябиййатына» даир тядгигляр, I китаб, Бакы, 1961. 



43.

 

Горки М. Шяхсиййятин ифласы (рус дилиндя), М., 1950 

44.

 

Сейидов М. Алы киши вя Короьлу образынын прототипляри щаггында, 

«Азярбайъан» журналы, 1978, №3. 



45.

 

Абдуллайев  Б.  Азярбайъан  шифащи  халг  ядябиййатынын  гядим 

жанрлары, тядгигляр, VI китаб, 1981 



46.

 

Адилов М. Нийя беля дейирик? Бакы, 1982  

 

349


47.

 

Белов А., Никоенко С. Наука против суеверий. М., 1963. 

48.

 

Кашкарлы  М.  Дивану  луьатит  турк  (юзбякъя)  цч  ъилддя, I ъ., 

Дашкянд, 1960 



49.

 

Сейидов Н. Мцгяддимя, Тапмаъалар. Бакы, 1971 

50.

 

Аникин  В.П.  Русские  народные  пословицы,  поговорки  и 

десткий фольклор. М., 1987, с.63. 



51.

 

Тапмаъалар,  топлайаны  вя  тяртиб  едяни  Н.Сейидов.  Бакы, 1971, 

с.44-216. 

52.

 

Дж.Коккьяра «Открытие дикаря» История фольклористики в 

Европе. М.,1960. с.25-44. 



53.

 

Нябийев А. Азярбайъан ушаг фолклору, Бакы. «Елм», 2000 

54.

 

Нябийев А. Азярбайъан фолклорунун жанрлары, Бакы, 1983 

55.

 

СМОМПК, I бурахылыш, 2-ъи шюбя. Тифлис, 1981 



56.

 

«Азярбайъаны юйрянмя йолу» мяъмуяси, Бакы, 1927, №3. 



57.

 

Зейналлы Щ. Азярбйъан тапмаъалары, Бакы, 1928 

58.

 

Тапмаъалар (няшря щазырлайаны В.Хулуфлудур), Бакы, 1928. 



59.

 

Яфяндийев  П.  Тапмаъалар.  Азярбайъан  шифащи  халг  ядябиййаты, 

Бакы, 1992,  



60.

 

Мярасимляр, адятляр, алгышлар, топлайыб няшря щазырлайаны А.Няби-

йевдир, Бакы, 1992  

61.

 

Ъяфяров Низами Азярбайъан йалварышлары лцьяти. Бакы, 2000 

62.

 

Мярасимляр, адятляр, алгышлар. Бакы, «Эянълик», 1993 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

350


АЗЯРБАЙЪАН ХАЛГ ОЙУНЛАРЫ 

 

Азярбайъан  халгынын  културоложи  дцшцнъясиндя  юзцня  мяхсус 

йери  олан  ойун – тамаша  мядяниййятинин  бир  чох  еркян  моделляри 

аьыз ядябиййаты яняняляри чеврясиндя йараныб инкишаф етмишдир. Ойун 

узун  мцддят  етнографийа  иля  баьлы  щесаб  едилдийиндян  онун  аьыз 

ядябиййатындакы    йери  вя  мювгейи  тядгигатлардан  кянарда  галмыш, 

бир  сыра  щалларда  ися  о,  тамаша  мядяниййяти  цнсцрлярини  йашадан 

нцмунялярдян щесаб едилмишдир. 

Ойунун  мярасим  естетик  дцшцнъясиндя  йери  заман  кечдикъя 

айры-айры  эюрцш,  айин  вя  етигадларла  мцшащидя  олунмуш,  етносун 

мцхтялиф  етник  щяйат  тярзини  рягслярдя,  миниатцрлярдя,  даш 

китабялярдя,  гайа  рясмляриндя  якс  етдирян  яъдадларымыз    нитг 

вярдишляриня йийяляндикдян сонра даща архаик ойунларындан тутмуш  

еркян  овчулуг,  якинчилик,  малдарлыг  вя  б. – эюрцшлярини  якс  етдирян 

ойунларыны сюзля ифадя етмяйя, ъилаламаьа ъящд эюстярмишдир. Бцтцн 

бунлар  ися    яъдад  мядяниййятини  даща  йеткин  чаларларда  ящатя  едя 

билян  силсиля  ойун  системляри  йаратмышдыр  ки,  бу  эцн  културоложи 

дцшцнъянин  яски  гатлары  щямин  ойунларда  юзцнц  даща  чох  горуйуб 

сахлайа билмишдир. 

 Ойун  етносун  щяйатында  баш  верян  илк  културоложи  щадисядир

Халгларын сивилизасийа сявиййясинин мцяййянляшдирилмясиндя онларын ролу 

вя  ящямиййяти  сон  дяряъя  мцщцмдцр.  Ойун  мядяниййятин 

башланьыъында  юзцнц  эюстярян,  етносун  естетик  дцшцнъясинин 

формалашмасына  тясир  едян  амиллярдян  биридир.  Чцнки  етносун  сивил 

мядяниййятиня  доьру  инкишафынын  истигамятляндирилмясиндя  онун  ролу 

явязсиздир.  Ойун  эерчяклик  факты  кими,  инсанын  мцхтялиф  эюрцш,  айин  вя 

етигадларыны  ящатя  едир,  ону  юз  вящши  вя  барбар  тябиятиндян  гопарыб 

тякамцля йцксялдир. 

«Ойун»  сюзцнцн  мяншяйи  иля  баьлы  мцхтялиф  фикирляр  вардыр.  Бир 

сыра  тядгигатчылар  ону  щярякятля  баьлы  мязмун  ифадя  етдийиня  эюря 

драмла  ялагяляндирир.  Я.Султанлы  йазыр  ки, «азярбайъанлылар  драм 

сюзцнц  ойун  мяфщуму  иля  ифадя  етмишляр (1, 24), М.Аллащвердийевя 

эюря ися ойун тамаша, рягс мянасы ифадя едир. Мцяллиф даща сонра «ой» 

сюз  кюкц  ясасында  дилдя  йарадылан  «ойма»  сюзцня  ясасланыр,  онун 

тцрк халглары ичярисиндяки вариантларына истинад едяряк онун дилимиздя 

«ойма», «ешмя» мяналарыны ясас эютцрцр (2, 46-47). Эюрцндцйц кими, 

«ой»ла ойунун бу типли ейнилийи дя щягигятя о гядяр йахын щесаб едиля 

билмяз. Ейни гурулушу ясас эютцрцб М.Сейидов да ойуну гам-шаман 

яняняляри  иля  баьлайыр (3, 60). Бу  фикирля  дя  разылашмаг  олмур.  Чцнки 


 

351


шаманын  айры-айры  айинляри  иъра  етдикляри  рцтуал  щярякятляри  ойун  вя 

йахуд  рягс  щесаб  едиля  билмяз.  Бир  сыра  тядгигатчылар  ойуну  шаман 

рягсляри  вя  эюрцшляри  иля  баьламаьа  ъидди  ъящд  эюстярирляр. 

Г.П.Снесарев  юзбяклярдя  шаманын  гамлыг  едяркян  иъра  етдийи 

щярякятляри  ойун  адландырыр (4, 48). Е.Севортйана  эюря  ойунун 

етимоложи  кюкцндя  шаман  дувасы  (йалварышы)  мянасы  вя  елементи 

олдуьу диггяти ъялб (5, 435). Азярбайъанда да сон вахтларда бир сыра 

тядгигатларда тякъя ойунларын йох, еляъя дя озан-ашыг сянятинин гам-

шаман  яняняси  иля  баьламаг  мейли  юзцнц  эюстярмякдядир.  Лакин 

бцтцн бу ъящятляр, мцлащизя вя ещтималлар гам-шаманын ойун вя озан 

сянятиндян  яввял  мювъуд  олдуьуну  сюйлямяйя  ясас  вермир.  Бцтцн 

диэяр  халгларын  инкишаф  сявиййяси  цчцн  яняняви  олан  «ойун»  естетик 

дцшцнъяси  гам-шаман  янянляриндян  чох-чох  яввял  мювъуд  олмуш, 

язяли  мяняви  яхлаги  дяйяр  кими  халгымызын  архаик  дцшцнъясинин 

елементлярини  юзцндя  якс  етдиря  билмишдир.  Тцрк  дилляриндя  «ойун», 

«айин», «уйун», «уйын», «уйин», «оин»  вя  с.  шякиллярдя  йайылмыш  бу 

термин  мцхтялиф  мяналар  ифадя  ется  дя,  мяншя  етибариля  «ойнамаг» 

мянасыны ифадя етмишдир. Уйьур тцркъясиндяки «оймак» мянасыны бязи 

тядгигатчылар  «оймаг» (дялмяк,  дярининя  газмаг)  мяналары  иля 

баьласалар  да  бурада  о,  щямин  мяналары  дейил,  йалныз  щярякяти 

«оймак»-йяни  ойнамаг  мянасыны  ифадя  едир. «Ойман»-ойнамаг 

етимоложи кюкц иля баьлы йаранан ойунлар тцрк халглары ичярисиндя щям 

дя аьыл, щикмят мяналары ифадя едир. Аьылы, щикмяти щярякят васитясиля, 

йахуд  яксиня,  щярякяти  аьыл  вя  щикмятля  ифадя  етмякля  естетик  идеал 

цчцн  нормал  олан  вя  дярк  едилян  ойун  системляри  йаранмышдыр.  Еля 

гайацстц  рягс  мяншяли  ойунлара  диггят  йетиряндя  онларын  цнсиййят 

васитясиня, дярк  етмяйя чеврилян мцяййян фикри, щикмяти, чатдырылмасы 

зярури олан дейими ифадя етмяк функсийасы дашыдыьыны эюрцрцк.   

Ойунлар гядим тцрк етносларынын еркян мяскунлашма дюврцндян 

башлайыб  бцтцн  сонракы  инкишафы  иля  баьлы  формалашма  мярщяляси 

кечмишдир.  Халг  ойунларыны  бу  эцнцмцзя  йетирян  гайнаглар 

мцхтялифдир. Ян мцщафизякар горуйуъулар ися даш китабялярдир. Гядим 

гайа  рясмляриндя,  о  ъцмлядян  Гобустан  вя  Кялбяъяр  даш 

китабяляриндя  еркян  халг  ойунларынын  силсиля  нцмуняляри  якс 

олунмушдур. Ейни заманда онлара орта яср миниатцрляриндя, айры-айры 

бядии  орнаментлярдя,  мцхтялиф  ялйазмалара  чякилмиш  иллцстрасийаларда 

тез-тез раст эялмяк олар.   

Ойунлар халг мяишятиня онларын щяля дилин мейдана эялмясиндян 

хейли яввял дахил олдуьуну эюстярир.   


 

352


Мясялян,  Чин  гайа  рясмляри  цзяриндя  овчуларын  овлайаъаглары 

щейванын  ъилдиня  эирмяси,  ону  овламаг  цчцн  щейван  сцрцсц  кими 

дцзялмяси вя с. тясвир олунур. Онларын бязи щалларда мцяййян рягсляри 

– ойунлары, отуруб ялляри иля цзлярини овушдурмалары, эярняшмяляри вя 

с.  тясвир  едилир  ки,  бунлар  ойунларын  илк  рцшеймляри  иди.  Бу  типли 

рягсдахили ойунлар илкин етнослар цчцн сяъиййяви хцсусиййятлярдяндир. 

Она  эюря  дя  халг  ойунлары  щяр  шейдян  яввял,  бцтцн  эюрцш  вя 

тясяввцрлярдян  габаг  олуб  инсанын  реал  щяйат  вя  мяишятиндя 

йаранмыш, заман кечдикъя мцхтялиф тясяввцр вя етигадларла, мифоложи 

бахышларла ъилаланланмышдыр (6, 121). 

Мцхтялиф тарихи заман кясиминдя, сивил инкишафа гядям гоймаг 

мярщялясиндя, яски дцнйанын мцхтялиф эюрцш, бахыш вя яняняляри тябии 

ки,  ойунлара  да  тясир  эюстярмишдир.  Ойунларын  тцрк  етносларынын 

мцхтялиф гябиля, тайфа, груп, гябиля бирляшмяси, аиля тяркиби вя еляъя дя 

мцхтялиф  реэионларда  мяскунлашмыш  вя  йа  мцхтялиф  яразиляря 

сяпялянмиш  нцмайяндяляри  арасында  бир  мяналы  йайылмадыьы  да 

тябиидир.  Мювзу,  мязмун  бахымындан  олдуьу  кими,  гядим  тцркцн 

ойунлары  да  ифадя,  структур,  тяркиб,  яламят  вя  хцсусиййятляр 

бахымындан да рянэарянэ иди. Сонракы мярщялялярдя мцхтялиф типли бу 

ойунлар айры-айры эюрцш, бахыш вя ритуаллара мяхсус кейфиййятляри тябии 

ки,  юзляриндя  якс  етдирмиш  вя  бу  бахымдан  онлар  арасында  фяргляр 

мейдана чыхмышдыр. 

Ойунлар  халг  щяйатынын  мцхтялиф  ъящятлярини,  инкишаф 

мярщялялярини,  еркян  щяйат  шяраитини,  эюрцш  вя  етигадларыны, 

мярасимлярини  якс  етдирмякдядир.  Халг  ойунлары  гядим  дюврлярдян 

халгын  ящвали-рущиййясини,  яйлянъя  дцнйасыны  ифадя  етмяк 

бахымындан  да  мараг  доьурур.  Еля  ойунлар  вардыр  ки,  еркян 

чаьлардан  халгын  арзу  вя  идеалыны  мцяййянляшдирмяк  мягсядиля 

йаранмыш  вя  бу  эцня  гядяр  илкин  структуруну  горуйуб  сахлайа 

билмишдир.  Башга  жанрлардан  фяргли  олараг  ойунларда  халгын  цмуми 

психолоэийасы, кючяри вя отураг щяйаты якс олунмушдур. 

Ойунларын  мцряккяб  сцжетли  системляри  бирдян-биря  мейдана 

эялмямишдир.  Халг  ойунлары  юзляринин  илк  мяншяйини  тонгаллар 

ятрафында кечирилян йаллылардан, йалварыш вя етигад системлярини ещтива 

едян  садя  вя  мцряккяб  схемли  рягслярдян,  танрыйа  хитабян  йайылан 

тязим щярякятляриндян алмышдыр. Етносларын йаратдыьы илк ойунлар бясит, 

садя сцжетли, ади щярякятляр системи, сонралар ися сясляр, сюзляр, сяс вя сюз 

комплексляриндян ибарят олмушдур.  Шцурлу фяалиййятин сцрятли инкишафы 

иля  баьлы  бу  илкин  «бядии  йарадыъылыг»дан  имтина  едилмиш,  онлар  даш 


 

353


китабялярдя,  гайа  рясмиляриндя  вя  бир  дя  ян  мцщафизякар  горуйуъу 

олан милли йаддаша щякк олунмушдур.  

Азярбайъан  халг  ойунларынын  юйрянилмяси  сащясиндя  мцхтялиф 

иллярдя  хейли  иш  эюрцлмцшдцр.  Айры-айры  ойунлар  топланылмыш,  няшр 

едилмиш, онлар барядя мцяййян мялуматлар верилмишидр. 

Тцрк халг ойунлары тядгигатчыларын диггятиндян йайынмамышдыр. 

Юз  зянэин  мядяниййятинин  дцнйа  мядяниййяти  ичярисиндяки  йери  иля 

баьлы  мцлащизялярдя  халг  ойунларына  истинадян  дяйярли  мцлащизяляр 

иряли сцрцлмцшдцр. 

Шцкрц  Елчин  тцрк  халг  ойунларынын  ритуал  вя  ойунлар  кими 

груплашдырыб  юйрянмяси,  онлары  яски  тцрк  мярасими  дцшцнъяси  иля  баьлы 

теллярини тядгигата ъялб етмяси, (7, 232) Рафиг Ящмяд Севянэцлцн «Яски 

тцрклярдя драм сяняти» китабында ойунларын драм сянятинин башланьыъы 

кими эютцрцлмяси бу сащядя эюрцлян бюйцк ишлярдян щесаб едилмялидир. 

Р.Севянэцлцн саваш ойунларынын тцркцн тарихи ъянэавярлик дцшцнъяси иля 

баьлы  мцлащизяляри  дя  юнямли  олуб  бу  эцн  Азярбайъан  саваш 

ойунларынын  мяншяйини  юйрянмяк  бахымындан  дяйярли  гайнаглардан 

щесаб едилмялидир (8, 3-88). Ящмяд Ъяфяроьлунун «Анадолу диалектожили 

цзяриня малземя» тядгигатында Кайсери, Чорум, Конйа, Испарта, еляъя 

дя  Тцркийя  яразисиндя  халг  ойунларынын  йайылмасы  вя  спесифик 

хцсусиййятляри барядя эениш данышылмышдыр. Бурада хцсусиля диггяти ъялб 

едян  ойунларын  мяншя  хцсусиййятляри  иля  баьлы  Я.Ъяфяроьлунун 

мцлащизяляридир (9, 4-168). 

Азярбайъан халг ойунларында еркян дювр щяйатымыздан тутмуш, 

даща сонракы мяишятимизин изляри якс олунмушдур. 

Азярбайъан  халг  ойунларыны  ашаьыдакы  кими  груплашдырмаг 

олар: 1. Рягсдахили  ойунлар; 2. Мярасим  ойунлары; 3. Мяишят 

ойунлары; 4. Иътимаи мязмунлу ойунлар; 5. Ушаг ойунлары. 

Тяснифат  групуна  дахил  олан  щяр  бир  ойун  нювцнцн  юзцня 

мяхсус  фярди  хцсусиййяти  олдуьу  кими,  онларын  мцштяряк,  цмуми 

ъящятляри дя чохдур. 

Халг  ойунлары  ъялдлик,  эюзяллик,  гывраглыг,  ашылайан,  йцксяк 

щуманист  дуйьулар  тялгин  едян,  шяри  ъязаландырмаьы,  йахшыны 

горумаьы, она кюмяк етмяйи тяряннцм едян фолклор жанрларындандыр. 

Ойунларда бязян чох гядим дюврцн мяишят щяйатынын бир лювщяси, бир 

аны,  бир  яйлянъяси  тясвир  едилир  ки,  онун  васитясиля  цмуми  мядяни 

сявиййясини,  инкишафыны,  бюйцк  бир  дюврцн  иътимаи  сяъиййясини 

мцяййянляшдирмяк мцмкцн олур. 

Халг  ойунлары  ясасян  тяснифат  групундакы  ардыъыллыьа  уйьун 

инкишаф  мярщяляси  кечмишдир.  Ойунларын  йаранмасында  мцяййян 



 

354


тарихи-хроноложи  ардыъыллыг  эюзлянилмишдир.  Лакин  бу  принсипи  ушаг 

ойунларына  шамил  етмяк  олмаз.  Ушаг  ойунлары  шярти  олараг  сонра 

верился дя, о, тез-тез йерини дяйишир. Вахтиля бюйцклярин юзц тяряфиндян 

йараныб  сонрадан  ушаглара  верилян,  сонракы  мярщялярлярдя  ушаглар 

цчцн йаранан нцмуняляр дя вар.  

Халг ойунлары Азярбайъанда да диггят мяркязиндя олмушдур. О, 

эениш тядгигат обйекти олмаса да мцхтялиф вахтларда халг ойунларынын 

топланмасы, няшри вя тядгигиня тяшяббцсляр олмушдур. 

Азярбайъан  ойунлары  барядя  мялуматлар  бизя,  бир  сыра  яски 

мянбялярдя  эялиб  чатмышдыр.  Онларын  ян  мцкяммялиня  ися 

М.Кашгаринин  «Дивани-лцьятит-тцрк»цндя  раст  эялирик.  Щямин 

мянбядя ойунлар барядя мцяййян етнографик мялуматларла йанашы, 

халг арасында йайылмыш «Тяпик», «Ютцш», «Буйнуз-буйнуз», «Ютцш» 

(ъыдыр) вя б. ойунлар барядя илк мялуматлар ялдя едирик (10, 60-386-

481-363-364 вя с.). 

Орта  ясрляря  мяхсус  мцхтялиф  мянбяляр,  хцсусиля  минятцрляр, 

дивар рясмляри, йазылы мянбялярдя, мяняви вя епик ясярлярдя човкан, 

чяпяк,  кяндирбаз  ойунлары,  гурд  ойуну,  пясдаш,  сонралар  мейдан 

тамашаларында раст эялдийимиз диэяр бир сыра башга ойунлара тясадцф 

олунур.  Орта  яср  мянбяляриндя  бир  сыра  от  цстц  вя  ат  цстц  ойунлар 

тцрк халгларына мяхсус еркян ойун типляри бизя эялиб чатмыш, сонралар 

ися мцхтялиф сябяблярля баьлы Авропа юлкяляриня эедиб чыхмышдыр.  

Азярбайъана  эялян  бир  чох  орта  яср  сяййащлары – Ъозефайа 

Барбара (12, 142), Ювлийа Чяляби (12, 152) вя башгалары мцхтялиф халг 

ойунларынын  тамашачылары  олмушлар.  Ъ.Барбара  буна  Узун  Щясянин 

тамаша  мейданында  эюрдцйц  «Гурд  ойуну»ну,  Ю.Чяляби  ися 

«Човкан», «Щоггабаз» (12, 152) вя  башга  ойунлары  неъя 

мяфтунлугла тамаша етдиклярини сюйляйирляр. 

XIX ясрин мятбуатында, хцсусиля «Кавказ» гязети вя СМОМПК 

мяъмуясиндя,  Азярбайъан  халг  ойунларынын  мараглы  нцмуняляри  чап 

едилмишдир.  Сонралар  ися  бу  яняня  давам  етдиримиш  Ф.Кючярли, 

Й.В.Чямянзяминли,  Я.Щагвердийев,  С.Рящимов  йери  эялдикъя  халг 

ойунларыны  топлулара  дахил  етмиш,  юз  бядии  ясярляриндя  онларын  дяйярли 

нцмуняляриндян истифадя етмишляр. 

Халг  ойунлары  барядя  М.Арифин,  Я.Султанлынын,  Ъ.Ъяфяровун, 

М.Аллащвердийевин  дяйярли  мцлащизяляри  вардыр.  М.Ариф  «Азярбайъанда 

халг  театры»  ясяриндя  халг  театрынын  йаранмасында  ойунларын  ролуну 

йцксяк гиймятляндирир вя онлары тясниф едир (13, 50). 

Азярбайъан  ойун  нцмуняляринин  няшриндя  Щ.Сарабскинин 

хцсуси  ямяйи  олмушдур. XX ясрин  яввялляриндя  Бакы  вя  Бакыятрафы 



 

355


реэионда  йайылан  бир  чох  ойунлар  мящз  Щ.Сарабскинин  хидмяти 

сайясиндя йазыйа алыныб чап едилмишдир (14, 101-149). 

Азярбайъан  ойунларынын  топланылма  вя  юйрянилмясиндя  Р.А.Та-

щировун (15, 22), Е.Аслановун (16, 275), Т.Фярзялийевин (17, 83-811), 

Мяммяд Дадашзадянин (12, 243), С.Ахундованын (18, 54), Щаъыбаба 

Аьайевин (19, 63),  Т.Сялимов-Шаьанинин (20, 3-40), А.Нябийевин (21, 49-

50) вя башгаларынын хидмяти тягдиря лайигдир. 

Азярбайъан халг ойунларынын юйрянилмяси сащясиндя сон иллярдя 

башга арашдырмалар да апарылмышдыр. 

Яляс  Гасымовун  халг  ойунларыны  мцхтялиф  истигамятлярдя 

арашдырмасы, тясниф етмяси дя ойунларын юйрянилмясиндя диггяти ъялб 

едир (22, 62) вя  ойунларын  бу  сяпэили  эениш  тядгигат  обйекти  олмасы 

онунла  баьлы  даща  эениш  вя  ятрафлы  тядгигатлара  ещтийаъ  олдуьуну 

эюстярир. 

Азярбайъан  халг  ойунларынын  милли  културоложи  фикрин  дярин 

гатлары  иля  баьлылыьы,  сянятин  мцхтялиф  сащяляри  иля  ялагяси  тарихинин 

мцяййян  фактларыны  юзцндя  якс  етдирмяси  вя  с.  ойунларын  етник 

дцшцнъянин  язяли  бядии  моделляриндян  бири  кими  формалашдыьыны 

эюстярир.  Тябии  ки,  ойун  щадисяси  бирдян-биря  йаранмадыьы  кими, 

бирдян-биря  тякамцл  мярщялясиня  эялиб  йетмямишдир.  О,  мцхтялиф 

йаранма вя инкишаф мярщяляляри иля яламятдар олмуш, заман кечдикъя 

даща сивил дцшцнъя вя етигадларла ъилаланмышдыр. 

Илкин  мцшащидяляр  эюстярир  ки,  халг  ойунларынын  йаранма  вя 

инкишафынын биринъи мярщяляси рягслярля баьлы олмушдур. Еркян дюврцн 

ойунларыны айры-айры мяналар ифадя едян рягслярдян гопарыб мцстягил 

шякилдя  эютцрмяк  мцмкцн  дейилдир.  Чцнки  онлар  рягсляр  дахилиндя 

синтетик  характер  дашымыш,  рягс  вя  ойун  цнсцрляринин  айрылмаз 

синкретизмини  йаратмышдыр.  Бу  парчаланмаз,  айрылмаз  структурдур. 

Бир  сыра  щалларда  цнсиййят  вя  йа  информасийа  характери  дашыйыр. 

Гайалар вя диэяр даш китабяляр цзяриндяки рягслярдя етносларын еркян 

щяйат  вя  мяишят  тярзинин  мцхтялиф  ъящятляри  щеч  бир  фолклор  жанрында 

мцщафизя  едилмяйян  етнографик  материалы  ифадя  едир.  Щякк  едилян 

рягсляр  дцшцнъя  тярзини  бюйцк  мцщафизякарлыгла  ифадя  едир.  Лакин 

щямин  ойунларын  «охунмасы» - дешифровкасы  щеч  дя  щямишя  уьурлу 

олмур.  Бу  да  тябиидир.  Улу  яъдадлар  вящшилик  дюврцндян  тякамцля 

кечид яряфясиндя хаотик рягслярдян мяна ифадя едян садя вя примитив 

рягсляря  доьру  инкишаф  етмишляр.  Дцнйа  даш  китабя  рясмляринин 

дешифровкасында вящшилик дюврцнцн сону, шцурлу дяркетмянин яряфяси 

дюврцнцн  рягсляри,  онларын  структур  системи  щяля  ачылмамыш  вя  йа 

гисмян юйрянилмямишдир. Юйрянилян будур ки, щямин рягсляр ибтидаи, 



 

356


аз хятли системляря сюйкянирди, хятти щярякятлярин ися еркян дцшцнъядя 

етигад,  йахуд  онун  башланьыъыны  ифадя  едян  параметрляри  мювъуд 

иди. 

Рягслярля  мцшащидя  олунан  ойунлара  бядии  елементляр  ялавя 



едилдикъя  ойунларын  рягслярдян  айрылмасы  просеси  башламышдыр. 

Ойунларын сонракы мярщяляси ися мцхтялиф эюрцш вя етигадларын, бахыш 

вя  янянялярин  ойунларда  якс  олунма  мярщяляси  кими  нязяря 

чарпмаьа башлайыр. 

Заман кечдикъя мцхтялиф эюрцш вя етигадлар, тяфяккцр вя яхлаг 

тярзляри,  айры-айры  епохаларын  рянэарянэ  мяишят  щяйаты  халг 

ойунларында бу вя йа диэяр формаларда якс едилди.   

Азярбайъан халгынын мцхтялиф дюврлярдя вя мярщялялярдя йаратдыьы 

щямин  ойунлары  шярти  олараг  ашаьыдакы  кими  груплашдырмаг  олар: 1. 

Рягсдахили ойунлар; 2. Мярасим ойунлары; 3. Мяишят ойунлары; 4. Иътимаи 

мязмунлу ойунлар; 5. Ушаг ойунлары. 

Тяснифат  групуна  дахил  олан  щяр  бир  ойун  нювцнцн 

юзцнямяхсус фярди хцссиййяти олдуьу кими, онларын мцштяряк, цмуми 

ъящятляри дя вардыр. 

Ойунларда  ъялдлик,  эюзяллик,  гывраглыг,  бирлик,  достлуг,  хейри 

алгышламаг, шяри пислямяк вя с. кими йцксяк яхлаги кейфиййятляр тяльин 

олунур. Халг ойунларында горунуб бизя чатан инам вя етигадларда, 

еркян  тясяввцрлярдя  щямин  дюврцн  мяишят  щяйатынын  бир  аны,  бир 

лювщяси, халг етигадынын мцщцм бир хцсусиййяти якс олунур ки, онун 

да 


васитясиля 

мцяййян 


епоханын 

иътимаи 


сяъиййясини 

мцяййянляшдирмяк олур. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin