Азад нябийев


Сяма  ъисимляри,  тябият  щадисяляри,  су,  од,  йел  вя  йер  (торпаг)



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə31/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   53

Сяма  ъисимляри,  тябият  щадисяляри,  су,  од,  йел  вя  йер  (торпаг) 

щаггында  тапмаъаларда  щямин  нцмуняляря  мяхсус  архаик  дцшцнъя 

юзцнц  якс  етдирир.  Бу  тип  тапмаъаларда  космогоник  тясяввцрляр,  су, 

од, йел вя торпаг култу иля баьлы бахышлар юн планда олуб тясяввцрдя 

бу  образларын  мцяййян  яламятляри  горунмагла  реал  факта,  щягигятя 

ясасланмаг  башлыъа  шяртдир.  Мясялян,  сящярин  эюзцнцн  ачылмасы  иля 

баьлы тясяввцр вя йа дцшцнъя инсанда хош овгат йарадыр. Онун тясдиги 

мцяййян  факта  ясасланмагла  яслиндя  овгатдакы  ящвал-рущиййяни 

тясдигляйир:   

Аь сандыьым ачылды, 

Ичиндян нур сачылды 

                    (сцбщ чаьы)

*

 



Ай  вя  Эцняшин  гаршылыьы,  бир-бирини  явяз  елямяси,  сящярин 

ачылмасы,  эеъянин  дцшмяси  яъдад  дцшцнъясиндя  бир-бирини  явяз 

ейляйян, щярякятдя олан, бир сыра щалларда ися инсанын ирадясиня табе 

етдирилмяйя  ъящд  олунан  абстракт  обйектляр  иди.  Амма  бу 

                                                           

*

 Бу бюлмядя верилян тапмаъа нцмуняляри Н.Сейидовун китабындан эютцрцлмцшдцр 



 

317


абстрактлыгда  онларын  рянэ  чалары  якс  олунмагла  Ай-Эцняш 

явязлянмяси инсан ирадясиня табе етдирилирди. 

Аь тас, гызыл тас 

Бирини эютцр, бирини ас  

                    (Ай вя Эцняш) 

Йахуд  мцшащидя  едилян  илкин  хцсусиййятляриня  эюря  Эцняш  вя 

Айла баьлы йаранан тапмаъалар да вардыр: 

Бир синидя ики тойуг, 

Бири исти, бири сойуг. 

                (Эцняш вя Ай) 

Ейни  хцсусиййятин  мцшащидяси  йолу  иля  Эцняшля  баьлы  силсиля 

тапмаъалар йаранмышдыр. Мясялян: 

Йахшыъа эюзялди щамыйа бахар, 

Цзцня баханы, йандырыб йахар, 

Йахуд: 

Булуд, булуд ичиндя, 



Ай да булуд ичиндя 

Эюйдян йеря од йаьды, 

Биз дя йандыг ичиндя. 

                 (Эцняш) 

Эцняшин  дярк  едилян  башга  яламятляри  дя  тапмаъада  якс 

олунур, даща доьрусу тапмаъа материалына чеврилир: 

Ата миняр сяслянмяз, 

Йеря дцшяр пасланмаз, 

Суйа дцшяр исланмаз. 

         (Эцняш, эцняш шцасы)    

Космогоник дцшцнъя тапмаъаларда там вя бцтювдцр. Бурада 

булуд,  эюй,  улдузлар,  сяма  вя  онларын  мцхтялиф  яламятляри  тапмаъа 

цчцн  материал  верир,  онларын  силсиля  нцмуняляри  инсан  фикрини 

дцшцндцрцр. Мясялян: 

Айаьы йохдур гачыр, 

Ганады йохдур учур 

                       (Булуд) 

Бабанын бир дону вар, 

Ичи долу аббасы 

Эцндцз эиряр кисяйя, 

Эеъя чыхар ешийя 


 

318


                      (Эюй, улдузлар) 

 

Йахуд:                      



Мави атлас 

Ийня батмаз 

Гайчы кясмяз, 

Тярязи чякмяз. 

                (Эюй) 

 

Яъдад  култу  дцшцнъясинин  су,  од,  йел  вя  торпаг  атрибутлары  да 



тапмаъаларда ясас дцшцнъя обйектидир.  

Яъдадларымыз  инсанын  бцтцн  йашайыш  вя  фираванлыьыны  бу  дюрд 

цнсцрля  баьламыш,  онларла  баьлы  силсиля  айин,  етигад,  мярасим  вя 

байрамлар  йаратдыьы  кими,  тапмаъа  йарадыъылыьы  да  онлардан  йан 

кечмямишдир.  Бу  мцгяддяс  варлыглара  етигад  бясляйян,  танынан 

инсанлар  онларын  мцхтялиф  яламят,  дурум  вя  кейфиййятлярини  юз 

дцшцнъяляриндя  мцхтялиф  шякилдя  мяналандырмыш,  беляликля  щямин 

мцгяддяс варлыглара етигад бцтювлцйцнц нцмайиш етдирмишдир: 

Ай эедяр ща ил эедяр,       

Йер алтында эцмцш  

Эеъя-эцндцз йол эедяр 

 

 



  кямяр  (Су) 

Ня дили вар, ня аьзы,    Йахуд:    Узун гызын эюлэяси 

Нярилдяр аслан эедяр  

 

 



 

  йох, 


            (су)               

 

Мцштяриси 



щамыдан 

 

 



 

             чох  

(Су) 

Од етигады иля баьлы йаранна тапмаъаларда инсанын она йахынлыьы, 



одун щяр евдя бяслянилиб сахланылмасы айдын нязяря чарпыр: 

Гырмызы пар, 

Щяр евдя вар. 

               (Од)  

Йахуд  одун  олдуьу  йердя,  оъаг  ичиндя  отун  битмямяси 

тапмаъанын яламяти кими нязяря чарпдырылыр: 

Бир гызыл юкцзцм вар, 

Щарда йатса, от битмяз. 

                         (Од) 

  Цчцнъц мцгяддяс цнсцр – Йел дя тапмаъалашан фяал цнсцрляр-

дяндир.  Тапмаъаларда  онун  чох  мцхтялиф  яламятляри  якс  олунур, 


 

319


бязян  она  анимист  мцнасибят  бяслянир,  бязян  йел  танры  −  аллащ 

сявиййясиня  йцксялдилир,  бязян  онун  инсана  кюмяклик  ейляйян 

гцтбляри, мифик эюрцш вя тясвирляри тапмаъа структурунда якс олунур: 

Айаьындан алдырмаз,  

Ял иля тутмаг олмаз, 

Аьза йцйян салдырмаз.  

Эюз иля эюрмяк олмаз 

                      (Йел)   

 

 

        



     (Йел) 

Йахуд: 


Ащаны ща ащаны,  

Яляй ща вяляй олар 

Эязяр ъцмля ъащаны.  

Дяйирмана дян долар 

Дярялярдя юлдцрдцм,  

Уста яли дяймямиш, 

Ня яти вар, ня ганы.   Хярмяндя эяряй олар 

                     (Йел) 

 

 

 



(Кцляк) 

Йер,  торпагла  баьлы  дцшцнъялярин  мцхтялиф  ъящятляри  дя 

тапмаъалашма  просесиня  мяруз  галдыьыны  эюрцрцк.  Бу  тип 

тапмаъаларда  Йер  даща  бюйцк,  абстракт  кцтля,  бцтювлцк  символу 

тясири баьышлайыр: 

Зяр килим, зянъир килим, 

Аьырдыр андыр килим, 

Ня галдырмаг олур, ня чырпмаг 

 

 

 



   (Йер) 

 Тясяввцрдя адиляшян, килимля ейниляшдирилян Йерин чякиси гейри-

мцяййяндир, ону галдырмаг инсан эцъц хариъиндядир, ейни заманда 

о анадыр, йарадыъыдыр, щяйат веряндир: 

Йер цзцнцн гарасы, 

Аьаъларын анасы. 

 

 

(Торпаг) 



Тапмаъа дцшцнъясиндя йерля-эюйцн аьыз-аьыза олмасы, цст-цстя 

дцшя  билмяси,  бир-биринин  цстцнц  гапайа  билмяси  иля  баьлы  яски 

космогоник дцшцнъянин изляри айдын эюрцнцр: 

Ики ляйян гапа-гап, 

Бирин дейим, бирин тап 

 

 



(Йер, эюй) 

Тапмаъаларын  икинъи  групу  битки  алями  иля  баьлыдыр.  Битки  алями 

эениш анлайышдыр. Тапмаъаларда бу алям хырдаланыр, бюлцнцр, айры-айры 

битки  дцнйасыны  ящатя  едир.  Мядяни  биткиляр,  бостан  вя  тярявяз 



 

320


мящсуллары, мейвяляр, йабаны вя дянли биткиляр вя с. тапмаъаларда ясас 

диггят обйектиня чеврилир.  

Бир  сыра  фолклор  арашдырыъылары  тапмаъалардан  бящс  едяркян 

бязян  онлары  сырф  ушаг  фолклоруна  мяхсус  олдуьуну  иддиа  едирляр. 

Тапмаъалара  беля  мцнасибят  тябии  ки,  онун  мювзу  вя  мязмун 

чаларларына  дяриндян  бяляд  олмамагдан  иряли  эялир.  Тапмаъанын 

кичик  жанр  кими  функсийаларыны  тящриф  етмякля  онун  мащиййятини, 

дяйярини  азалтмыш  оларыг,  чцнки  тапмаъа  системли  шякилдя  еркян 

дцшцнъянин  чох  эениш  даирясини  ящатя  едир.  Еля  онун  икинъи  тяснифат 

групу,  тапмаъанын  яъдад  дцшцнъясинин  даща  эениш  йцксялиш 

мярщялясиня  мяхсус  кейфиййятляря  малик  олдуьуну  эюстярир. 

Тапмаъаларын ушаг фолклору цчцн яняняви гялиби тябии ки, вар вя бу 

гялиб  даща  эениш  тясяввцрляр  системинин  ушаглара  мяхсус  дцшцнъя 

гялибляри иля шяртлянмишдир (53, 60). 

Истяр  битки  аляминдян  бящс  едян  нцмуняляр,  истярся  дя 

тапмаъаларын  сонракы  тяснифат  груплары  бу  нцмунялярин  йаранма 

системи  барядя  айдын  тясяввцр  йарадыр.  Тапмаъаларда  санама  вя 

йахуд  йанылтмаъларда  нязяря  чарпан  етносун  еркян  инкишафынын, 

хцсусян  нитг  мядяниййятиня  говушманын  яламятляри  дейил,  инсанын 

нитг вя йа дцшцнъя вярдишинин даща тякмил мярщялясинин хцсусийятляри 

юзцнц эюстярир. Мясялян: 

Янбяр щавасы вар бунун, 

Аьаъын тутмаг олмаз, 

Тющвя язасы вар бунун.  

Ятриндян доймаг олмаз.  

Ийня иля дялик-дялик, 

 

 

      (Гызылэцл) 



Эюр ня сяфасы вар бунун  

                        (Лимон) 

Бир сцрц атлар 

Чямяндя отлар 

Вахты эяляндя  

Дяриси чатлар 

         

 

 



 

(Памбыг) 

                                     Йахуд: 

Эедянди, ай эедянди,  

Табаг-табаг ичиндя 

Дярмя, назик бядянди.  

Сцбщц сабащ ичиндя 

Плов цстц мяскяни 

 

Дайаныб айаг цстя 



Эюрян рянэи нядянди 

 

Ятри дя вар ичиндя 



   

       (Зяфяран)   

   (Михяк эцлц) 


 

321


Аьаъ, йашыл йарпагла баьлы тапмаъаарда шяхси мцшащидя, тябият 

щадисяляринин дярки, гябулу ясас шярт кими эютцрцлцр: 

Йаьыш йаьанда   

 

Яйининдя йашыл дону 



Чимяр йуйулар.  

 

Дамарлары эюрсянир 



Йазда эейиняр,       Йахуд: 

  (йарпаг) 

Гышда сойулар   

 

Ашмаз-ушмаз, 



           (Аьаъ)       

 

Йеря дцшся,  



 

 

 



 

 

Бели сынмаз 



   

 

 



 

 

(Йарпаг) 



Бостан вя тярявяз биткиляри иля баьлы йаранан тапмаъаларда да 

онларын  эюрцнян  ъящятляри,  хцсусиййятляри  тапмаъада  хатырланыр. 

Йцйряк, айдын фикир щямин яламятляр ясасында тапмаъадакы мяналары 

ачыглайыр: 

  Анаханым атланды 

Бир гушум алаъа 

Гол-ганады гатланды 

Эетди гонду аьаъа 

                     (Кялям) 

Юзцня бир ев тикди 

Баьда битяр таьы йох 

Ня гапы гойду, ня баъа 

Ща сыхарсан йаьы йох 

                 (Габаг) 

                     (Бибяр) 

Йашыл таьым вар, 

Бабам отуруб ал чухада 

Ал отаьым вар, 

Ким сойундурса, эюзц чыхыр 

Эюй палтарымда  

                      (Соьан)     

Боз гуршаьым вар 

Йолланар, щулланар 

              (Гарпыз) 

Йашылланар, салланар 

Чяпяр цстя гал хоруз 

             (Хийар, бадымъан)  

                   (Бораны) 

Йер алтында сары биз 

                         (Кюк) 

Мейвялярля  баьлы  тапмаъаларда  да  защири  яламят  эюстяриъисинин 

мятндя яски башлыъа яламятлярдяндир: 

Аь узатдым,  

Мяммядбаьыр баьында, 

Аь тохудум,  

Эцл битяр будатында. 

Гара сярдим 

 

Йел вурар, йелляндиряр, 



       (Бюйцрткян) Сырьасы гулаьында 

   


  

 

               



(Албалы) 

                             Йахуд: 

Аьаъ башында,  

Алдым бир дяня  

сары йемиш 

 

Ачдым мин дяня 



           (Хурма)   

             (Нар)  



 

322


Аьаъ башында, бир торба ун Бир балаъа даьаръыг 

 

 



              (Ийдя)  Ичи долу эцл-мынъыг 

 

 



 

 

                            (Янъир) 



Йабаны вя дянли биткилярля баьлы тапмаъаларда защири яламятлярля 

йанашы, онларын рянэи, дады, бюйцмя, инкишаф хцсусиййятляри дя яксини 

тапыр. 

Бу тип тапмаъалар эюстярир ки, онлар цмумиййятля битки алямини 



йахшы  билян,  онун  айры-айры  нювлярини  даим  мцшащидя  едян,  якиб-

беъярян  инсанын  мцшащидяляридир.  Щямин  тяърцбя  йолу  иля  эяляъяк 

нясля ейни заманда битки аляминин рянэарянэлийини юйрянмяк тялгин 

едилир. Мясялян: 

Баьрым башы зядянди,  

Щалалар, ай щалалар,  

Зярдяндир, зябярдяндир, Даьда довшан балалар, 

Йашыл якдим, ал тюкдц   

Айаьындан су ичяр 

Эюрян ясли нядянди 

 

Димдийиндян балалар 



   

          (Сумаг) 

 

  (Чялтик) 



Щейванлар  алями  иля  баьлы  тапмаъаларда  мцхтялиф  щейванларын 

айры-айры  хцсусиййятляри  диггят  мяркязиндядир.  Щям  ев  вя  гошгу 

щейванлары,  щям  дя  суда  йашайан  вящши  щейванларла  баьлы 

тапмаъалар  вардыр.  Онларын  бир  чохунда  щямин  щейван  щаггында 

мцяййян мялуматлар верилир. Мясялян: 

Узун-узун улама, 

Уъуна гыл долама, 

Бизим ала кяклийин 

Йумуртасынын ким ала 

   


       (Илан) 

Йахуд  башга  гисм  тапмаъаларда  олдуьу  кими,  бу  тип 

тапмаъаларда  да  «о  няди  ки»  вя  йа  «о  щансы»  суалы  тапмаъанын 

яввялиндя верилир: 

О няди ки, ийняси йохду, 

Сап йери йохду. 

   

           (Кирпи)  



О щансы щейванды 

Анадан саггаллы доьулар 

   

          (Кечи) 



 

323


Щейванлар  щаггында  тапмаъаларын  мараглы  типи  олан  гушлар 

барядяки  тапмаъалар  юз  поетиклийи  иля  диггяти  ъялб  едир.  Бу 

нцмунялярдя  гушларын  рянэ  алямяти,  фясиллярля  баьлылыьы,  юзляриня 

мяхсус  мяншя  хцсусиййятляри  ясас эютцрцлцр.  Еля  щямин  група дахил 

олан  щяшарятлярля  баьлы  тапмаъалар  цмумиликдя  тябиятин  щейванат 

алямини  юйрянмяк  бахымындан  мараг  доьурур.  Барама,  гарышга, 

ары,  зяли,  кяпяняк,  аьъаганад,  чяйирткя,  щюрцмчяк  вя  с.  баьлы 

тапмаъалар бу гябилдян мараг доьурур. 



Инсан,  ону  бядян  цзвляри,  эейим  вя  бязякляр,  тясяррцфат  вя  мяишят 

щяйаты иля баьлы тапмаъалар да эениш йайылмышдыр. Бу тип тапмаъалар яски 

мяишят  щяйатыны,  адамларын  бядян  цзвляри  вя  онларын  мцхтялиф 

функсийаларыны юйрянмяйя хидмят едир. Тапмаъалар щяр щансы бир яшйаны 

йаддашда  формалашдырдыьы  кими,  ейни  заманда  ону  милли  йаддашда 

мцщафизя 

едир, 


она 

юлмязлик, 

позулмазлыг 

верир. 


Инсаны 

мялуматландырыр,  ачыг  эюзлц,  щафизяли,  дцшцнмяйи  баъаран  няслин 

йетишмясиня кюмяк едир. 

Кичик  жанрлара  мяхсус  хцсусиййятляр,  хцсусиля  яъда  дцшцнъясиня 

мяхсус  мяняви-яхлаги  дяйярлярин  горунуб  сахланмасы  вя  сонракы 

нясилляря  ютцрцлмясиндя,  бир  сыра  архаик  бахыш  вя  дцнйаэюрцшцн 

мцщафизя едилмясиндя мцстясна рол ойнайыр: 

Аь аты алтда эюрдцм,  

Ай няня бизя йаь эятир, 

Гызы сорагда эюрдцм,  

Инякляри саь эятир 

Алты дяня улдузу 

Чалханмамыш нещрядян 

Бир айын алтда эюрдцм 

Яринмямиш йаь эятир 

              (Ат налы вя мыхлары) 

 

                 (бал) 



Аь дярйанын суйун гыздыр 

 

Суйа эиряр лилляняр, 



Цзц тамам аьъа бездир 

 

Судан чыхар дилляняр 



                (Сцдцн гаймаьы) 

                           (Бухов) 

   

Инсан  вя  онун  бядян  цзвляри  иля  баьлы  тапмаъаларда  даща  яски 



эюрцнцш вя тясяввцр моделляри нязяря чарпыр: 

Ала гапы, зянъир сапы, 

Ашыг су дейиб аьлар, 

Беш будаьы, бир йарпаьы 

Сцнбцл су дейиб аьлар, 

                          (Ял) 

Дярйайа бир эцл битиб 

 

О да су дейиб аьлар. 



 

 

 



     (Дил) 

Алты мярмяр, 

Бири данышыр, 

Цстц мярмяр, 

Икиси бахыр, 


 

324


Ичиндя бир 

Икиси ешидир 

Бцлбцл ойнар 

        (дил, аьыз, эюз) 

            (дил) 

Тясяррцфат,  мяишят  яшйалары,  щейванлардан  алынан  мящсуллар, 

гошгу васитяляри, йаба, балта вя с. баьлы тапмаъаларда башлыъа мювзу 

иди. Инсанлар ишлятдикляри бцтцн тясяррцфат яшйаларыны, онларын символик 

вя  мяъази  ъящятлярини  тапмаъалара  кючцрмцшляр.  Ейни  хцсусиййятляр 

чадыр,  ев,  онун  щиссяляри,  талвар  вя  с.  баьлы  тапмаъаларда  юзцнц 

эюстярир. Мясялян: 

Аьзы дону, йохду ъаны,  

Тат-татаны эютцряр, 

Узунъадыр дырнаглары,  

Тат оьлун эютцряр, 

Йеря батыр бармаглары   

Оьлу йарпаг эютцряр, 

   


            (Чадыр)    

Йарпаг торпаг эютцряр 

   

 

 



 

           

 (Ев, дам) 

Йахуд: 


Биздя бир киши вар,   Бир гушум вар, ики ганады 

Щяр эяляня ял верир 

 

Ща учар йериндя галар. 



   

(Гапынын дястяйи)                                (Гапы) 

Йахуд: 

Ня евдяди, ня чюлдя,  



Эеъя бошалар, 

Ня эюйдяди, ня йердя 

 

Эцндцзляр долар 



   

      (Пянъяря)   

               (Йцк йери) 

Ев вя мяишят яшйалары барядя йайылмыш тапмаъаларда инсанын фяал 

истифадя  етдийи  яшйалар  тапаъаларын  мювзусу  кими  диггяти  ъялб  едир. 

Цмумиликдя,  тапмаъаларын  бюйцк  бир  гисми  инсанны  эцндялик 

мцшащидя  дцшцнъяси  ятрафындан  кянарда  дейилдир.  Мцхтялиф  яшйа  вя 

щадисяляр,  материаллар,  мцшащидя  обйектляри  тапмаъалар  цчцн 

мювзуйа  чеврилир  ки,  онлар  инсанын  щяйатында,  эцндялик  мяишятиндя, 

айин  вя  етигадларында,  инанъ  дцнйасында  вя  с.  юзцнямяхсус  эцълц 

мювгейя  маликдир.  Бу  бахымдан  ев  вя  мяишят  яшйалары  иля  баьлы 

сюйлянян тапмаъалада диггяти ъялб едир. Мясялян: 

Аь охлойум йаьлыды,  

Аьаъ башын овдулар 

Башына гайтант баьлыды.  Кянди кохо гойдулар   

   


              (шам)             (гонаг, тякня) 

Аь гул гапылары эязяр 

 

Атылдым миндим 



 

325


              (Нярдиван)   

 

гара дайа 



   

 

 



 

 

      (Дараг) 



Бадйабаны 

О йаны йасты 

Эязяр обаны 

Бу йаны йасты 

Алты гычы вар, 

Дюрд айаьыны  

Ики дабаны  

Йеря ня басды 

            (Тярязи) 

 

     (Стол) 



 

Бир балаъа бойу вар,  

Гара бяй атдан енди 

Дам долусу тойу вар   

 Арвад-ушаг севинди 

    


     (Лампа) 

 

 



 

(Газан) 


 

Тапмаъалар  ичярисиндя  ъянэавярлик  вя  гящряманлыг,  юзцнц 

мцдафия дцшцнъяси иля ялагядар эюрцшляри якс етдирян мцяййян гисми 

силащларла баьлыдыр.  

Силащын  тапмаъалашмасы  тябии  ки,  даща  язяли  тясяввцрлярин 

нятиъясидир. Тяяссцф ки, илкин силащлар − ох, йай, каман, галхан, ямуд 

вя  с.  баьлы  халг  йаддашында  йашайан  тапмаъалар  щяля  йазыйа 

алынмамышдыр.  Йаддашын  йени  гаты  цчцн  яняняви  силащлар  –тцфянэ, 

онун  щиссяляри,  гылынъ,  эцлля,  эилиз,  бешачылан,  хянъяр,  бычаг  бу  тип 

тапмаъаларда ясас обйектдир. Халг юзцнцн етник дцнйасынын бир чох 

мяняви  дяйярини  тапмаъайа  кючцрмякля  она  ябяди  щяйат  вермиш, 

заманын  узун,  мцхтялиф  кешмякешляри  ону  йаддашдан  поза 

билмямишдир.  Гядим  силащларла  баьлы  тапмаъаларда  бу  ъящят  нязяри 

ъялб  едир.  Щямин  тип  тапмаъапларын  мцяййян  гисминдя  яввялъя 

онларын бярпа едилмиш модели йаддаша щякк едилир: 

Кярмяшону тапарлар, 

Узун аьаъы оварлар, 

Сапанд тахыб атарлар.     Йахуд:    Башына папаг гойарлар 

(Ох)  

 

 



 

    (Низя)             

Гисмян  сонракы  дцшцнъядя  ися  бу  силащын  ишлянмя,  йцксялиш 

дюврцнцн яламятляри даща эениш чаларда юзцнц якс етдирир: 

Яряб ялиндя 

 

 



 

Атдым атана 

Дизи белиндя  

 

 



 

Дяйди котана 

Атын цстцндя 

 

Йахуд:  



Уъу шиш нештяр,  

Бир уъу йердя 

 

 

 



Узунъа тящяр 

Бир уъу эюйдя   

 

 

 



   (Низя)

 

            (Низя)   



 

326


Силащларла баьлы тапмаъалар ичярисиндя тцфянэ, эцлля, эилизля баьлы 

нцмуняляр яксяриййят тяшкил едир. Мясялян: 

Анасы гундагда йатыр,  

Бир балаъа мисри дашы 

Оьлу базара эедир 

 

Йандырыр даьы, дашы 



   

(Эцлля вя эилиз) 

  (Эцлля) 

Гара гайыш диздя галыр,  

Бир гушум вар, 

Ачылмаьы биздян алыр 

 

дцз учар 



   

(Тцфянэ)   (Эцлля)  

Йахуд: 

Бир гушум вар,  



 

Ялдя фитил, 

баласы юзцндян тез учар   

Ордан итил,  

 

          (Тцфянэ вя эцлля)  Щара дяйся, 



   

 

 



 

Галар митил 

   

 

 



 

 

(Топ эцлляси) 



 

Мцхтялиф тяамлар, йемякляр, хюрякляр, ширниййат вя с.  иля баьлы 

тапмаъаларда  инсан  цчцн  файдалы  йемякляр  тапмаъа  мювзусуна 

чеврилир. Бу тапмаъалар милли мятбяхи, реэионларда йайылмыш ширниййат 

нювлярини,  онларын  хцсусиййятлярини  йаддашда  сахламаг,  даща 

доьрусу  йашатмаг  бахымындан  чох  ящямийятлидир.  Губа  пахлавасы, 

Губа  бцкмяси,  Губа  щалвасы,  шякяр-бурасы,  йахуд  Сямяни  щалвасы, 

фисинъан долмасы вя с. баьлы йаранан тапмаъаларда Губа бюлэясинин 

милли мятбяхи, ширниййат сцфряси йаддаша эючцрцлмцшдцр. Мясялян: 

Тап тапмаъа,  

 

Мяъмяйийя дцзцляр 



Эцл  йапмаъа,                          вя  йа                    Йаьы  дибдян  сцзцляр                   

Дешиклядим  

   

     (Губа пахлавасы) 



Атдым саъа 

   


(Фясяли) 

Гатма-гатма   

 

 

 Аь синидя 



Гатданар  

 

   Йахуд 



 

 Аьъа тяпя 

Шярбят иля исданар 

 

 



 

(Плов)


*

 

   



(Губу пахлавасы) 

Тапмаъаларын  мараглы  бир  групу  мусиги  вя  мусиги  алятляри  иля 

баьлыдыр. Халгымызын мусигийя мцнасибяти, мусиги алятляриня мараьы вя бу 

мараьын  эяляъяк  нясилляр  тяряфиндян  горунуб  сахланмасы  тапмаъаларда 

юзцнц  бцрузя  верир.  Ян  гядим  мусиги  алятляриндян  тутмуш  мцасир  халг 

мусиги  алятляриня  гядяр  щамысы  тапмаъаларда  якс  олунур.  Тцтяк,  ней, 

                                                           

*

 Бу тапмаъа мятнляри мцяллифин архивиндядир. 



 

327


гопуз, эяранай, зурна, саз, каманча, гавал, наьара вя с. баьлы халг ма-

раглы  бядии  нцмуняляр  йаратмышлар.  Бу  нцмунялярдя  мусиги  алятляринин 

щазырландыьы метариалдан тутмуш, онларын ясас яламятляри тапмаъада якс 

олунур: 


Гарьы гамыш,  

Чюмчя башы мяндири, 

Аьза йапыш,   Белиндя вар кяндири, 

Цстц дешик,   Милчяк госа вызылдар, 

Эериси бешик 

 

Ял дяйяндя сызылдар 



   

(Тцтяк)  

 

 

   (Саз) 



Йахуд: 

Габырьасы вар, ганы йох 

Цзлцк алдым гашы йох, 

Няфяси вар, ъаны йох 

Тяпя эюрдцм дашы йох, 

                   (Гармон)   

О нядир ки, аьлайыр 

 

Эюзляринин йашы йох 



 

 

 



   (Каманча) 

Халг  щямишя  юзцнцн  шух,  хош  ящвалыны  горуйуб  сахламаг, 

шянлянмяк, дейиб-эцлмяк цчцн мцхтялиф мусиги нювляриндян истифадя 

етмиш,  юзцнцн  етик-естетик  дцшцнъясиндя  мусиги  дяйяриня  мцнкцм 

диггят  йетирмишдир.  Тапмаъалар  мящз  бу  бахымдан  халгын 

йаддашында  мусиги  дяйярлярини  щямишя  тязя-тяр  сахламаьа  хидмят 

етмиш,  яъдадын  мусигийя  олан  йцксяк  естетик  тялябинин  горунуб 

сахланмасында юзцня мяхсус рол ойнамышдыр. 

Тапмаъалар  халгын  тяряггийя,  инкишафа  доьру  йцксялишини  якс 

етдирян  жанрлардан  бири  кими  дя  диггяти  ъялб  едир.  Яски  етигад  вя 

айинлярля  йанашы,  тапмаъаларда  халгын  техники  тяряггийя  доьру 

инкишафы вя йцксялиши дя юзцнц якс етдирмякдядир. Бу сащядя тапмаъа 

даща  мцщафизякар  бир  жанр  кими  чыхыш  едир.  Ораг,  чин,  динэ,  вял,  хыш 

дюврцндян  башлайараг  улу  яъдадын  истифадя  етдийи  якин,  бичин,  шум 

алятляриндян тутмуш, онун сонракы инкишафындакы бцтцн тякмил алятляр 

тапмаъаларда  якс  олунур.  Милли  йаддаш  тясяррцфат  щяйаты  цчцн 

яняняви олан алятляри йаддашдан силмир, онларын щяр бирини юзцнямях-

сус яламятийля нясиллярин йаддашына верир: 

А киши, киши 

 

Анам, атам вар мяним, 



Дямирдян диши,  

Суда хатам вар мяним. 

Йейяр буьданы,             вя йа: 

Дюрд анадан олмушам  

Галар кцляши 

 

Он беш атам вар мяним 



       (Чин, ораг, вял) 

 

 



 

     (Динэ) 

Йахуд: 


 

328


Биздя бир киши вар   

Балаъа киши кянди эязяр 

Гырх дяня диши вар   

       (Буьданы юлчян чанах) 

 

 

      (Чин) 



Бизим евдя бир киши вар,  

Гуъаьа  алырсан аьлайыр,  

Тяпясиндя цч диши вар 

 

Йеря гойурсан кирийир 



   

          (Йаба)   

 

 

(Зянъир) 



Техники тяряггинин сонракы бцтцн инкишафы тапмаъаларда излянилир. 

Бу  тяряггини  якс  етдирян  нцмуняляр  йазыйа  алыныб  топланылмаса  да, 

онларын бир сыра мцмкцн нцмуняляри артыг ялдя едилмишдир: 

Дярядя дурмуш, 

Дюрд гардаш 

Быьыны бурмуш, 

Ща ютцшцрляр 

Дцнйа дурдугъа,        вя йа: 

Бир-бириня  

Йериндя дурмуш 

Чата билмирляр 

 

            (Дяйирман) 



      (Араба тякяри) 

Ня яли вар, ня айаьы 

Евимиздя бир киши вар 

Ешяр тюкяр торпаьы    вя йа: 

Аш ичяр, нохудун сечяр. 

                   (Трактор)  

(Памбыг тямизляйян машын) 

Ялиндя ораг 

   Мцъцрц, ай мцъцрц 

Голлары дараг,  

 

Илишдирдим уъуну 



Цстцндя хырман,  

Йедди гатар няр эяряк 

Алты дяйирман   

 

Чякя онун эцъцнц 



   

(Комбайн)    

 

 

(Котан) 



Шярти олараг мцхтялиф мювзулу тапмаъалар кими груплашдырдыьымыз 

тяснифат  групуна  щягигятян  мцхтялиф  мювзулу  тапмаъалар  дахилдир. 

Бурада  мювзу  рянэарянэ,  мязмун  интящасыздыр.  Бу  група  щям 

мцхтялиф тип яшйаларла, щям дя мяъази мяна дашыйан, гейри-мадди вя 

мцъярряд мязмунлу тапмаъалар аиддир. 

Гейри-мадди  мязмунлу  дедикдя  мцъярряд  мязмунун 

тапмаъада  якси  баша  дцшцлмялидир.  Йяни  фикир,  хяйал,  сюз,  йуху, 

няфяс,  ирадя,  кюлэя,  ляпир,  ад,  йалан,  аьыл  вя  с.  кими  гейри-мадди 

мязмуну  ящатя  едян  тапмаъалар.  Тапмаъа  йарадыъылыьында  беля 

нцмуняляр юзцня мцяййян йер тутур. Мясялян: 

Атяшдя йанмаз 

  Ня эеъя йатар, 

Суда батмаз 

  Ня суйа батар. 

              (Сюз)  

 

(Кюлэя) 



Йахуд: 

 

329


О щансы гушду,  

Ня балтадыр, ня кярки, 

Йувасындан чыхды,  

Бцтцн кясярдян ити 

 

Эиря билмяди 



   

           (Аьыл) 

              (Сюз) 

Ащаны ща ащаны, 

Нар да вар, нар да вар 

Эязяр ъцмля ъащаны  

Нардан ширин щарда вар? 

Истамбулдан су ичяр      вя йа: 

Ял тутмаз, бычаг кясмяз, 

Тябриз онун мяканы 

Ондан ширин щарда вар? 

                   (Хяйал) 

                          (Йуху) 

Бу  кими  нцмуняляр,  тапмаъаларын  мювзу  вя  мязмун  даирясинин 

интящасызлыьындан  хябяр  верир.  Тапмаъа  йаратма  принсиплярини  тятбиг 

етмякля инсан дцшцнъяси даща мцъярряд мязмунуну ящатя едир, онун 

фикир даирясини эенишляндирир. Жанрын бир чох нцмуняляриндя олдуьу кими, 

ъоьрафи  мяфщумларын  йаддаша  щякк  едилмяси,  мцяййян  информасийа 

йцкцнц  дашымасы  бахымындан  тапмаъаларын  бюйцк  юйрядиъи  вя 

нцфузедиъи ролу инкаредилмяздир. Бу хцсусиййят щеч бир тяснифат групуна 

дахил  едилмяси  мцмкцн  олмайан  тапмаъаларда  да  юзцнц  эюстярир. 

Мясялян: 

Гярибям беш ийирми, 

Язилмяз, 

Саймышдым беш ийирми, 

Цзцлмяз.  

Йедди буьда, бир салхым,   вя йа: 

Сцфряляря 

Ютяси вар, беш ийирми 

Дцзцлмяз 

                      (Тясбещ)  

 

(Даш) 



Йахуд: 

О щансы даьдыр ки, гары яримяз, 

О щансы баьдыр ки, бары дярилмяз? 

 

 



        (Аьры даьы, Ъяннят баьы) 

 Тябии  ки,  бу  тип  тапмаъалары  даща  мцряккяб,  тапылмасы  чятин 

олан мязмун ящатя едир. Лакин буна бахмайараг, тапмаъа инсаны 

дцшцндцрцр,  фикри  итиляшдирир,  яглин  сцрятли  инкишафыны  шяртляндирир. 

Тапмаъаларын  бу  мцряккяб  системляриндян  сонралар  ашыг  шери 

шякилляриндя, 

дейишмялярдя 

истифадя 

едилмишдир. 

Бир 


сыра 

тядгигатларда  еля  бу  яламятиня  эюря  баьлама  вя  гыфылбяндляри 

тапмаъанын  йени  шякли  щесаб  едилир.  Щятта  баьламалар  бир  сыра 

щалларда  тапмаъа  топлуларына  дахил  олунур.  Лакин  мцшащидяляр 

эюстярир  ки,  ашыг  поезийасы  юзцндян  яввялки  йарадыъылыг 

гайнагларындан  бящряляндийи  кими,  юзцнцн  мцяййян  йарадыъылыг 

мярщялясиндян  тапмаъалардан  да  истифадя  етмишдир.  Лакин  ашыг 

поезийасына  тапмаъа  илкин  поетик  системиндя  дахил  олмамышдыр. 

Щямин  кичик  жанр  ашыг  репертуарында  йенидян  реконструксийа 

олунмуш,  бир  сыра  щалларда  сяккиз  вя  йа  он  бир  щеъанын  гялибиня 



 

330


табе  етдирилмиш  шякилдя,  йени  моделдя  еля  ашыгларын  дедийи  кими, 

баьлама  моделиндя  формалашмышдыр.  Бир  жанрын  башга  жанра 

чеврилмяси  аьыз  ядябиййатымыз  цчцн  яняняви  щалдыр,  тез-тез  тякрар 

олунан  вя  нязяря  чарпан  йарадыъылыг  просесидир.  Йени  йаранан  бу 

жанр  тапмаъанын  милли  дцшцнъядяки  щеч  бир  функсийасына  хялял 

эятирмядян,  ону  милли  йаддашдакы  мювгейиня  тясир  эюстярмядян 

йаранан  йени  вя  орижинал  бир  шер  шякилидир.  Садяъя  олараг  ашыг  шери 

тядгигатчыларынын  тапмаъа  иля  баьламанын  сярщядлярини,  цмуми  вя 

фяргли  ъящятлярини  вя  аьыз  ядябиййатындакы  функсийаларыны 

мцяййянляшдирмяси ваъибдир. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin