Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                           
36
 Eyni qaynaq. 
37
 Şahzadə 1248 hicri qəməridə (1833) vəfat etmişdir. 
 

65 
 
 
 
BÖYÜK SINAQ 
 
GĠRĠġ 
 
Rusiyanın  Şərqə  doğru  genişləmə  siyasəti  gec-tez  Azərbaycan  ordusu  ilə 
yeni  savaşları  başladacaqdı.  1813-cü  ildə  Rusiyanın  üstünlüyü  ilə  imzalanan 
Gülüstan  andlaşması  sadəcə,  savaşın  müvəqqəti  olaraq  durmasına  səbəb  oldu. 
Ancaq 1825-ci ildə bu atəşkəs durumunu bir neçə il də ayaqda tutmaq mümkün idi. 
Savaşın  10-15  il  ertələnməsi  Şahzadənin  öz  reformlarını  Azərbaycanda  tam 
gerçəkləşdirə  bilməsi  üçün  bir  şans  idi.  Bu  üzdən  də  Şahzadə  barışdan  yana  idi. 
Baxmayaraq  ki,  Gülüstan  müqaviləsi  onun  qüruruna  toxunmuşdu,  lakin  yenə  də 
reformlar vasitəsi ilə güclənməyi tərcih etməkdə idi. 
1826-cı ildə İmperator Birinci Aleksandrın ölümü ilə barışın davam etməsi 
üçün  uyğun  ortam  yaranmışdı.  İmperatorun  gənc  qardaşı  Birinci  Nikolay  qanlı 
dekabr  günləri  olaraq  bilinən  böyük  çatışmadan  sonra  iqtidara  gəldi.  Rusiyanın 
yeni  imperatoru  ilk  çağlarda  savaşdan  yana  deyildi.  Özəlliklə  onun  iqtidara  gəlişi 
ilə  Yermolovun  Qafqazdan  geri  çağırılacağı  sanılırdı.  Çünkü  yeni  imperator 
Yermolovu  heç  sevmirdi.  Hətta  ölən  imperator  zamanında  da  Yermolov  Qafqaza 
hakim  olmasını  Arakçeyevə  borclu  idi.  Arakçeyev,  Birinci  Aleksandra  ən  yaxın 
olan dövlət adamı idi. 
Lakin zaman keçdikcə savaş qaçınılmaz bir
 
duruma  gəlməkdə  idi.  Həm  də 
elə bir ortamda savaş qoxusu gəlməyə başlamışdı ki, Qacar
 
dövlətinin dünyada heç 
bir müttəfiqi yox idi. 
 
BÖYÜK SINAQ 
 
1824-1825-ci  illərdə  Abbas  Mirzə,  Tehranda  ona  qarşı  yönəlmiş 
müxaliflərin  çox  gücləndiklərini  müşahidə  etməkdə  idi.  Digər  tərəfdən,  Gülüstan 
müqaviləsində  sınırlar  qəti  olaraq  bəlli  edilməmişdi.  Göyçayla  Ərdəbil  arası 
tampon (neytral) bölgə kimi nəzərdə tutulmuşdu. Bu da Abbas Mirzəni çox narahat 
edirdi.  Şahzadə  sınırların  bəlli  olmasını  istəyirdi.  Lakin  onun  bu  davranışı  öz-
özlüyündə daha güclü durumda olan Rusiyanın savaşı başlatması üçün bir bəhanə 
ola bilərdi. Şahzadə bunun fərqində idi. Abbas Mirzə bilirdi ki, ona qarşı şəxsi kin 
bəsləyən  Qafqaz  hakimi  ilə  müzakirəyə  başlamaq  çətin  məsələdir.  Abbas  Mirzə 
Gürcüstana  bir  heyət  göndərib  və  Rus  seçkinlərindən  sınır  məsələsini  həll  etmək 
üçün  sərhədə  gəlmələrini  istədi.  Şahzadənin  göndərdiyi  heyət  Tiflisdə  öncə 
tərəddüdlə qarşılandı. Bu üzdən də bir neçə həftə heç bir rəsmi şəxslə görüşmədən 
bəkləmək  məcburiyyətində  qaldı.  Şahzadə  Rusiyanın  bu  şəkildə  davranacağını   

66 
 
öncədən  təxmin  etmişdi.  Lakin  heyətə  tapşırıq  vermişdi  ki,  görüşməkdə  israrlı 
olsun. Nəhayət, Qafqazın hakimi görüşə izn vermişdi. 
Abbas Mirzə Rus rəsmilərinin sınıra gəldiyini duyduğunda öz rəsmilərini də 
Bağır  Xanın  başçılığı  altında  görüş  üçün  görəvləndirdi.  Bağır  Xan  o  zaman  
Azərbaycanda  nizam-intizamdan sorumlu olan bir görəv başında idi. Şahzadə ona 
çox  güvənirdi.  O  da  ömrünün  sonuna  qədər
 
Şahzadənin  bu  güvənini  doğrultdu. 
Özəlliklə Rus
 
rəsmilərinin can güvənliyinə Abbas Mirzə çox önəm verirdi. Çünkü 
Abbas  Mirzəni  sevməyən  hər  hansı  bir  xanın  təxribatı  iki  ölkə  arasındakı  savaşı   
tezləşdirə  bilərdi.  Şahzadə  onların  can  güvənlikləri  ilə  bağlı  çox  əndişəli  idi.  Bu 
səbəbdən  özü  də  müzakirələrin  gedəcəyi  yerə  yaxın  olmaq  istəyirdi.  Şübhə 
oyandırmasın  deyə  Qaradağa  ova  çıxmağı  bəhanə  edib  və  müzakirələrin  getdiyi 
Xudafərinə yaxınlaşdı. 
Müzakirələrdən  sonra  Rus  heyətinə  öz  hörmətini  bildirmək  amacı  ilə 
Şahzadə  onları  şikara  dəvət  etdi.  Abbas  Mirzə  Qarabağın  hakimi  General 
Mədədovu  da  şikara  dəvət  etmişdi.  Özəl  həyatında  çox  qənaətcil  olan  Şahzadə 
yabançı  müsafirlərinə  çox  əliaçıq  davranırdı.  Abbas  Mirzə  bütün  Rus  heyəti 
üzvlərinə  hədiyyələr  bağışladı.  Rus  heyəti  Abbas  Mirzəni  daha  güclü  sanırdı  və 
onun bu şəkildə barışdan yana olacağına inanmırdılar. 
Abbas  Mirzənin  sülh  uğrunda  Rus  qonaqlarına  etdiyi  bu  xidmətlər  Tehran 
tərəfindən  yaxşı  qarşılanmırdı.  Bu  müzakirələrdə  dirək  Tehrandan  gəlmiş  və 
müşahidəçilik görəvini yürüdən heyət ən çox Abbas Mirzənin rəqibləri cərgəsindən 
idi.  İntriqa  uzmanlarından  ibarət  olan  bu  heyət  üzvləri  Fətəli  Şaha  şayiə  dolu 
bilgilər göndərdilər. 
*** 
Hər il  yay  gəldiyində Fətəli Şah böyük ailəsi  və bir çox saray adamları ilə 
bərabər  Sultaniyyəyə  gəlirdi.  Artıq  iyirmi  il  idi  ki,  bu,  Sultaniyyəyə  gəlmə  bir 
gələnəyə  dönüşmüşdü.  Abbas  Mirzə  də  hər  il  Sultaniyyəyə  gəlir  və  atasının 
dərbarında  bir  neçə  həftə  qalırdı.  Şahzadə,  başqa  ordulardan  disiplininə  və 
üstünlüyünə  görə  fərqlənən  öz  ordusunu  Şahın  hüzurunda  göstəri  yapmaq  üçün 
hazırlamışdı.  Şahın  ordusu  ilə  Azərbaycan  ordusu  yan-yana  idi,  ancaq  bir-birinə 
qarışmırdı. 
1825-ci ilin  yayında  Abbas  Mirzə bir çox şeylərin dəyişdiyini hiss etdi. O, 
atasına anlatmaq istəyirdi ki, Rusiya ilə savaşa girmək bizə məğlubiyyətdən başqa 
bir şey gətirməyəcək. Lakin Şah ilginç cavablar verirdi. Məsələn, deyirdi ki, “sənin 
reformun budurmu? Cavanların əyninə fərqli paltar geyindirib, gecə-gündüz onlara 
idman  etdirirsən.  Adını  da  qoymusan  islahat!  Qərbdəki  islahatlar  da  bu  şəkildəmi 
oluşmuşdur? İnanmıram. Bu islahat ki, bizə bu günə qədər heç bir şey verməmiş, 
heç bir müşkülümüzü həll etməmişdir.” 
Şahın  zehni,  oğlunun  gətirdiyi  dəlilləri  anlamaqdan  çox  uzaq  idi.  Şahzadə 
düşmənlərinin  onunla  atası  arasında  oluşdurduqları  soyuqluğu  aradan  qaldıra 

67 
 
bilmirdi.  Atasını  anlada  bilsin,  yanlış  düşünməsini  önləyə  bilsin  deyə  rəqib 
qardaşlarının ordularına silah verirdi, onlara da yardımda bulunurdu. 
Abbas Mirzə Təbrizə döndüyündə qaçınılmaz bir savaşın eşiyində olduğunu 
hiss  edirdi.  Bu  üzdən  də  onun  başkəndi  və  eləcə  də  Xoydakı  savaş  üsləri 
aktivləşməyə  başlamışdı.  Topların  vəziyyətindən  tutmuş  əsgərlərin  özəl 
durumlarına  qədər  hər  şeyin  yoxlanılmasına  əmr  verdi.  Payız  gəldiyində  isə  sınır 
boyu gəziyə və araşdırmaya, sərhəd qalalarını yoxlamağa çıxdı. Bir daha şikar adı 
altında  hərbi  yoxlamasını gizlin saxlaya  bildi.  Bu yoxlamada  böyük oğullarını  və 
çox güvəndiyi bir neçə yaxınını da özü ilə bərabər aparmışdı. Bütün  sınır  boyunca  
gəzib  yoxlama  yaparaq,  Osmanlı  sərhədinə  yaxın  olan  Arıklı  adında  yerdə 
durdular.  Abbas  Mirzənin  oğlu  Cahangir  Mirzə  yarım  əsrdən  sonra  bu  xatirəsini 
qələmə  alacaq  və  günbatan  çağı  Ağrı  dağının  zirvəsinə  bərabərcə  baxıb  zövq 
aldıqlarını  anımsatacaqdır.  Onlar  Ordubadı,  Naxçıvanı,  Abbasabadı  yoxladılar. 
General  Paskeviçin  yazdığına  görə  Abbas  Mirzə,  Abbasabad  qalasını  avropalı 
mühəndislərin  təlimatı  ilə  yaptırmışdı.  Şahzadə  İrəvanın  güneyində  yerləşən  bu 
qalanı çox önəmsəyirdi. Qalanın qorunma və içəridə su sistemi də özünü müdafiə 
edə  biləcək  şəkildə  idi.  Şahzadə  buradakı  saxlunun  (ordu  biriminin)  durumunu 
yoxlayıb,  qalanın  komutanı  Abdulla  Xandan  bilgi  aldı.  Durumdan  razı  olduğunu 
bildirdi.  Sonra  da  Sərdarabada  keçdi.  Sərdarabad  İrəvan  xanı  Hüseyn  Xan 
tərəfindən tikilmiş geniş hasarları, möhkəm divarları ilə səciyyələnirdi. Bu hasarlar 
içindəki  tarlalarda  Bəyaziddən  və  Qarsdan  gələn  ermənilər  tarım  işləri  ilə 
uğraşırdılar. Hasarların içində həm də buğda anbarları var idi. Bu anbarlar İrəvan 
xanına  məxsus  idi.  Sərdarabad  İrəvana  yaxın  məsafədə  olduğundan  dolayı  
Şahzadə üçün  önəmli strateji anlam daşımırdı.  Abbas  Mirzə  yanındakılarla birgə 
İrəvana vardı. Bu varış Şahzadə üçün çox çətin idi, çünkü İrəvan hakiminin ondan 
xoşlanmadığını bilirdi. Ancaq bu mərkəzi də yoxlamaq zorunda idi. Digər tərəfdən, 
fikirləşirdi ki, bəlkə bir şəkildə bu savaş ərəfəsində İrəvan xanı ilə zahirən də olsa 
münasibətləri  normallaşdıra  bilər.  Hüseyn  Xan  Avropadan  gələn  hər  şeyə  nifrət 
edirdi.  Abbas  Mirzə  də  Avropa  yönümlü  olduğu  üçün  onun  bütün  reformlarına 
qarşı idi. 
Hüseyn  Xan  savaşdan  yana  idi.  Savaşın  başlaması  üçün  əlindən  gələni 
edirdi.  Cahangir  Mirzə  açıqca  yazır  ki,  “atamdan  eşitdim  deyirdi  ki,  savaşın 
başlamasının və torpaqlarımızın itirilməsinin səbəbkarı Hüseyn Xan oldu”. 
Hüseyn Xan bütün kuralları görməzlikdən gələrək İrəvana gələn Şahzadəni 
qarşılamaq yerinə xəstəliyini bəhanə edərək Arana istirahətə getmiş və əqrəbalarını 
qarşılamaya  göndərmişdi.  Şahzadə  bu  davranışın  açıq  bir  xəyanət  olduğunun 
fərqində  idi.  Lakin  bu  kəz  də  həyatın  ona  öyrətdiyi  səbir  və  dözümlə  məsələni 
böyütməmək  istədi.  Böyütməmək  istədi,  çünkü  böyük  bir  savaş  ərəfəsində 
qarşıdurmaları  basdırmaq  istəyirdi.  Savaşın  başlanacağını  Hüseyn  Xan  da  bilirdi. 
Hüseyn  Xan,  Abbas  Mirzənin  savaşdan  yana  olmadığını  da  bilirdi.  Hüseyn  Xan 
çox şeyi bilirdi və bu üzdən bu şəkildə ədəbsiz davranmağa cəsarət edə bilmişdi. 

68 
 
Şahzadə  durumu  bir  şəkildə  düzəltmək  zorunda  idi.  Bu  üzdən  də  Hüseyn 
Xanla rastlandığında öncə onun əhvalını çox ciddi şəkildə sordu. Sonra da Hüseyn 
Xanın gözləmədiyi bir  mövzudan söz açdı. Abbas  Mirzə bu ziyarətin səbəbini bir 
xeyir  iş  olaraq  açıqladı.  Vəliəhd,  Hüseyn  Xanın  qızını  qardaşı  oğullarından  biri 
olan Mustafaqulu Mirzəyə istədi. Şah soyu ilə qohum olmaq Hüseyn Xan üçün bir 
imtiyaz  idi.  Hüseyn  Xan  bu  olaydan  çox  mutlu  olmuşdu.  Bu  məsələdən  sonra 
Azərbaycanın güvənliyi haqqında danışmağa başladılar. 
Şahzadə,  Arazdan  keçib  yanındakılarla  bərabər  Təbrizə  yola  düşdü. 
Təbrizdə Rusiyanın nümayəndəsi Ambruje onun yolunu gözləməkdə idi. Ambruje 
Rusiyanın  konsulundan  Şahzadəyə  bir  məktub  gətirmişdi.  “Konsul”  sözü  ilk  kəz 
olaraq  eşidilməkdə  idi.  Konsul  məktub  vasitəsi  ilə  Birinci  Aleksandrın  ölümünü 
rəsmən Şahzadəyə bildirirdi. 
Abbas Mirzə bir neçə ay Xoyda qalmaq qərarına gəldi. Çünkü Azərbaycan 
ordusunun  ən  önəmli  hissələri  Xoyda  yerləşirdi.  Şahzadənin  oğulları  bütün  bu 
hərəkətlərdə  onunla  bərabərdilər.  Abbas  Mirzə  Xoyda  hiss  etdi  ki,  oğullarının 
təhsili  üçün  diqqətsiz  davranmışdır.  Bu  üzdən  Şahzadə,  dayısı  Əmir  Xan 
Sərdardan,  onun  çocuqlarına  dərs  verəcək  uyğun  birisini  tapmasını  istədi. 
Beləliklə, Hacı Mirzə Ağası müəllim olaraq Şahzadənin ailəsinə daxil oldu. Bu kişi 
vasitəsi  ilə  Abbas  Mirzənin  çocuqları,  xüsusən  Məhəmməd  Mirzə,  cəhalət 
qaranlığına sürüklənəcəkdi. Bu mövzu üzərinə, yəni şahzadələrin təlim-tərbiyəsi ilə 
bağlı Cahangir Mirzə “Tarix-e no” (yeni tarix) kitabında bilgi verməkdədir. 
Təkrar  yay  fəsli  gəldi.  Abbas  Mirzə  hər  zamankından  daha  tez  Şahın 
xidmətinə çağırıldı. 
Artıq əski gələnəklərə xas olan bir törən yox idi. Gözə çarpan, ancaq hərbi 
hazırlıqlar idi. Şah, imperatorluğun müxtəlif yerlərindəki qəbilələrin də başçılarını 
çağırmışdı. Bunlar da öz süvariləri ilə sanki gövdə göstərməyə gəlmişdilər. Bütün 
bu gəlmələr bir intizamsızlıq oluşdurmuşdu. Lakin bütün bu dəstələr geri çəkilib və 
qara  geyinmiş  əzadarlılara  yol  verirdilər.  Başkəndin  xəbərləri  ağızdan-ağıza 
dolaşırdı. İnsanlar sel  kimi Şah Abduləzimin ziyarətinə axın edirdi. Tehranla Şah 
Abduləzimin  arası  insan  axını  ilə  dolmuşdu.  Şah  savaşdan  yana  tavır  qoymağa 
təhrik edilmişdi, lakin Azərbaycan ordusuna gərəkən yardımı və büdcəni ayırmırdı. 
Azərbaycan  ordusunun  xərcini  təmin  etmək  ancaq  Azərbaycanın  öz  üzərinə 
düşürdü.  Şahda  etimadsızlıq  da  baş  qaldırmışdı.  Azərbaycan  ordusuna  nəzarət 
edəcək  yüksək  səviyyədə  təlim  görməmiş  bir  qrup  ayırmışdı.  Bu  inzibatsız  qrup 
Azərbaycan  ordusunun  savaş  yetənəyini  artırmaq  yerinə  öz  yersiz  və  yetərsiz 
əməlləri,  müdaxilələri  ilə  azaldırdı.  Durumu  bu  şəkildə  görən  Abbas  Mirzənin 
xəyalları qaranlıqlara gömülürdü. 
Şahın qohumu olan Allahyar Xan, yenicə Asəf-əd Dövlə ləqəbini almış və 
başvəzir  olmuşdu.  O  da  savaşdan  yana  tutumunu  ortaya  qoydu.  Onun  kimi 
xarakterlər  daha  çox  din  xadimlərinin  verdikləri  fətvalara  görə  davranırdılar.  Din 

69 
 
xadimləri  fətva  vermişdilər  ki,  savaşa  qarşı  çıxan  kafirdir,  dindən  çıxmışdır  və 
ölümü caizdir. 
Abbas  Mirzə  atası  ilə  baş-başa  söhbət  etmək  üçün  fürsət  əldə  edə  bilmədi. 
Abbas Mirzə savaşdan zərərli çıxacaqlarını bilirdi. Şahzadənin dostu Laçın Xan da 
bu  sıralarda  onun  yanında  idi.  O  da  Şahın  qəzəbini  öz  üzərinə  çəkdi.  Çünkü  bu 
savaşın  yersiz  olduğunu açıqca söyləməkdən çəkinməmişdi.  Şahzadənin ona  olan 
hörmətini  bilən  saray  yetkililəri  və  reform  düşmənləri  bilirdilər  ki,  Laçın  Xan 
əslində Abbas Mirzənin baxışını ifadə etməkdədir. 
Bu  arada  və  bu  gərgin  durumda  Şahzadə  Mençikovun  Tehrana  gəldiyini 
öyrəndi.  Tam  yetkili  olmayan  Mençikov  Rusiyada  iqtidar  dəyişikliyi  xəbərini 
rəsmən  Şaha  duyurmaqla  görəvli  idi.  Yeni  iqtidar  isə  sınırlar  mövzusunda 
müzakirəyə  hazır  olduğunu  bildirirdi.  Eyni  zamanda  Şah  üçün  böyük  hədiyyələr 
göndərilmişdi.  Fətəli  Şah  öncə  tərəddüd  etdi  ki,  Rusiya  elçisinin  Sultaniyyəyə 
gəlməsinə izn versin, ya yox. Savaş duyğusu zehinlərdə tam alovlanmışdı. Şah din 
xadimləri  tərəfindən  gələn  fətvaların  təsirində  qalmasaydı  barışı  tərcih  edərdi. 
Savaş küləklərinin əsdiyi bir ortamda Mençikovu necə qəbul etmələri mövzusunda 
tərəddüd içində qalmışdılar. 
Mençikovu  qəbuletmə  məsələsi  həm  ilginc,  həm  də  gülünc  bir  şəklə 
dönüşmüşdü.  Qərara  gəlindi  ki,  orta  bir  vəziyyətdə  Mençikovu  qəbul  etsinlər: 
Mençikov  yabançılara  məxsus  qarşılama  törəni  olmadan  Şah  tərəfindən  qəbul 
edildi. Bu üzdən də Rusiya imperatorunun öz dəst-xətti ilə yazılmış məktubu dirək 
Şahın  öz  əlinə  verə  bilmədi.  Bu  səbəbdən  də  Şahın  onu  qəbul  etməsi  elçi  üçün 
önəmsizləşirdi.  Rusiya  elçisi  vəzirlərlə  müzakirə  etmək  zorunda  buraxıldı.  Abbas 
Mirzə bu arada bu məsxərə durum qarşısında gülməmək üçün özünü zorla tuturdu. 
Abbas  Mirzə  ilə  Mençikovun  müzakirələrinə  şahid  olan  Cahangir  Mirzə  yazır  ki, 
Rus Şahzadəsi ən barışcıl davranışlarda bulunmaqda idi. Hətta rus şahzadəsi Abbas 
Mirzəyə  Talış  və  Muğanın  tamamən  geri  qaytarılması  vədində  də  bulunmuşdu. 
Ortam  get-gedə  gərginləşirdi.  Bu  durumu  görən  şahzadə  Mençikov  dərhal  geri 
dönüb vəziyyəti Moskvaya bildirməyə tələsdi. 
İngilis  tarixçi  Vatson  yazır  ki,  “Mençikovun
 
gətirdiyi  bahalı  və  dəyərli 
hədiyyələr  Sultaniyyədə  qalmışdı.  Şah,  elçidən  dirək  olaraq  qəbul  etmədiyi  bu 
hədiyyələri  Mençikov  getdikdən  sonra  öz  sarayına  daşıtdırır  ki,  sonradan  Abbas 
Mirzə onların dəyərini Rusiyaya öz hesabından ödəyir.”
38
 
Abbas  Mirzə  də  dərhal  Təbrizə  geri  döndü.  Artıq  savaşın  başlanacağına 
əmin  olan  Şahzadə  ancaq  Azərbaycan  ordusunun  vəziyyətini  gözdən  keçirməklə 
məşğul oldu. 
Özəlliklə  mal-mülkləri  Gülüstan  müqaviləsindən  sonra  Rusiyanın  işğalına 
məruz  qaldığından  Təbrizə  qaçan  xanlar  bu  savaşın  həmən  başlamasından 
yanaydılar. Onlar belə hesab edirdilər ki, Qacar dövləti qalib gələcək və bunlar da 
                                                           
38
Vatson, Qacar tarixi, London, 1866, s. 208. 

70 
 
öz mülklərinə dönəcəklər. Fətəli Şah tərəfindən təsdiqlənən savaş planında hər bir 
xan  öz  dəstələri  ilə  ruslara  qalmış  mülkləri  doğrultusunda  hücuma  başlayacaqdı. 
Bu üzdən də  Mirmustafa  Xanın  oğlu Mirhəsən Xan Ərdəbildən Lənkərana  doğru 
hərəkətə  başladı.  Söhrab  Xan  Gürcinin  də  iki  alayı  ona  yardım  amacı  ilə 
görəvləndirildi.  Şahzadə  Şeyx-ül  Məluk  iki  top  alayı  ilə  Ərakdan  Muğana  tərəf 
hərəkət  etdi.  O,  Mustafa  Şirvaniyə,  Hüseyn  Xan  və  Hacı  Xana  ilhaq  olmalı  idi. 
Mustafa  Şirvani,  Hüseyn  Xan  və  Hacı  Xan  Şəki  xanının  oğullarıydı.  Onların  da 
atalarının mülkü ruslar tərəfindən işğal edilmişdi. 
Quba,  Bakı,  Şuşa  xanlıqları  üçün  də  bu  şəkildə  planlar  hazırlandı.  Sərdar 
Hüseyn  Xan,  Aleksandr  Mirzə  ilə  əməkdaşlıq  etmək  mükəlləfiyyətində  idi.  O, 
Şorgöl
*
  nahiyəsindən  Tiflisə  doğru  getməli  və  Ları
**
  qalasında  onlarla  birləşməli 
idi. 
Abbas Mirzə artıq savaşın qapıda olduğunu görürdü. Lakin din xadimlərinin 
ordunun içində çığır-bağır salaraq cəhad çağrılarında bulunmaları onu çox rahatsız 
edirdi.  Çünkü  bu  tür  davranış  Azərbaycan  ordusunun  nizam-intizamını  pozurdu. 
Abbas Mirzə öz əsgərlərinə və onların eyitim səviyyəsinə din xadimlərindən daha 
çox  inanırdı.  Şahzadəyə  görə  din  görəvlilərinin  bu  tür  təbliğatları  orduda  heç  bir 
ruh yüksəkliyi yarada bilmir, tərsinə ordunun disiplinini pozmaqda idi. Şahzadə din 
xadimlərinin  söylədikləri  bu  boş  lafların  düşmənin  texnolojisinə  qarşı  təsirsiz 
olacağı  inancında  idi.  Bu  üzdən  də  avropalı  bir  hərbi  mütəxəssis  onun  üçün  ölkə 
mollalarının  hamısından  dəyərli,  önəmli  idi.  Digər  tərəfdən,  Şahın  Azərbaycan 
ordusuna müdaxilə etməsi Abbas Mirzəni çox incidirdi. Şah, Abbas Mirzəyə qarşı 
açıq  şəkildə  düşmənlik  edən  oğulları;  Şeyx-ül  Müluk  Mirzə  və  İsmayıl  Mirzəni 
Azərbaycan  ordusunun  yardımına  göndərdi.  Abbas  Mirzə  bilirdi  ki,  onlar  onu 
                                                           
*
 Şorgöl Güney Azərbaycanın Muğan mahalının Xoruzlu bölgəsində bir kəndin adıdır. (Bəlkə də burada 
nəzərdə  tutulan  başqa  bir  Şorgöldür)  Buradakı  Şorgölün  eyni  yer  olduğu  sanılmaqdadır.  Şorgöl 
tərcüməçinin dünyaya gəlib boya-başa çatdığı Limli kəndinin qonşusu sayılır. Şorgölün çevrələrində bu 
kəndlər  yerləşməkdədir:  Şorgöl,  Yanbulaq,  Balabəyli,  Məstalbəyli,  Üçbulaq,  Hamar  kəndi, 
Nəzərəlibulağı, Tomar, İdəli, Aşağı Dəmirçili, Yuxarı Dəmirçili, Siyabkəndi, Milli kəndi, Qulamhüseyn 
kəndi,  Pencallı,  Sümüklü,  Xəmməd,  Təkbulaq,  Tıbılğa,  Ocaq  qışlaq,  İncilli,  Çanaq,  Qaraxanbəyli, 
Zeyvə,  Poladlı,  Bərzənd,  Kolan  kəndi,  Şah  təpəsi  (Rəvayətə  görə  Nadir  Şah  bu  kənddə  başına  tac 
qoyduğu üçün kəndin adı Şah təpəsi olaraq qalmış. Burada bir təpə vardır ki, bu təpəni bu düz yerdə 
torba  ilə  torpaq  daşıyaraq  salmışlar.  Nadir  Şah  bu  təpənin  başına  çıxaraq  başına  tac  qoymuşdur), 
Onbirbəylər, Binə. Bu kəndlərin çoxu Biləsuvara, Germiyə tabedir. Bu arada kiçik bir şəhər olan Germi 
haqqında  da  burada  bilgi  vermənin  faydası  var.  Germi  XI  əsrdə  Böyük  Səlcuqlar  zamanında 
Azərbaycanda  fəal  bir  bəylik  olmuşdur.  Anadolu  fəth  edildikdən  sonra  bu  ərazilərə  axın  etmiş  və 
Germiyan bəyliyi olaraq kiçik bir dövlət qurmuşlar. Osman Bəyin dövləti gücləndikdən sonra Germiyan 
kimi bir çox bəylik Osmanlı yönətiminə qatılmış və siyasi yaşamlarına son verilmişdir. Bu gün Güney 
Azərbaycanın Muğan ovalığında mövcud olan Germi şəhəri adını bu türk boyundan almışdır. (G.C.) 
**
Ları  adında  bir  kənd  Xiyav  (Meşkin)  şəhərinin  yanında  vardır.  Bu  gün  bu  kənd  bol  üzümü  ilə 
məşhurdur. Lakin buradakı Ları Xiyava yaxın olan kənd kimi görünməməkdədir. Çünkü Xiyava yaxın 
olan Ları Gürcüstan yolunun üstündə deyildir. Digər tərəfdən, o zamankı savaşlar Xiyavın yaxınlarında 
olmamışdır. Burada adı keçən Ları yəqin ki, Quzey Azərbaycanda yerləşməkdədir. 
 

71 
 
kontrol  etmək  məqsədi  ilə  göndərilmişlər.  Abbas  Mirzə  bilirdi  ki,  uzun  müddət 
sarayda  ona  qarşı  edilən  intriqalar  və  fitnələr  artıq  öz  nəticəsini  verməkdədir. 
Azərbaycan  ordusu  səviyyəsində  eyitilməmiş  bu  alaylar  yardım  yerinə  Abbas 
Mirzənin  ordusunun  savaş  qabiliyyətini  düşürür  və  ümumi  bir  inzibatsızlıq 
yaratmaqdaydılar.  Şah,  ölkənin  bütün  ordularını  sınıra  yerləşdirib  sonra  da  özü 
Ərdəbildə savaşın gedişinə nəzarət etmək istəyirdi. 
Rusların zülmündən bezmiş işğal edilmiş torpaqların sakinləri öz əski zalım 
xanlarını  gördüklərində  sevinir  və  onları  qardaşları  kimi  bağırlarına  basırdılar. 
Yalnız bu insanların ruslara qarşı hərəkətlənməsi sınır bölgələrində sayları az olan 
rus  ordusunun  fərarına  səbəb  olurdu.  Sınır  postlar  rus  əsgərlərindən  bu  şəkildə 
boşalmışdı. Lakin bunlar çox rahat əldə edilən cüzi zəfərlər idi. Bu xəbərləri eşidən 
bir çox xanlarda və  Şahda böyük zəfər umudu yaranırdı. Lakin Abbas Mirzə çox 
əndişəli idi. Çünkü o bilirdi ki, bu zəfərlər savaşsız əldə edilmişdir. Rus ordusunun 
texnoloji  üstünlüyündən  xəbərdar  idi.  Şahzadə  savaşın  zamansız  başlanmasından 
rahatsız idi. Bu savaş onu zəfərə götürəcək savaşa bənzəmirdi. Çünkü onun orduda 
və Azərbaycanın ekonomik həyatında gerçəkləşdirmək istədiyi islahatlar yarımçıq 
qalmış, sonuca varmamışdı. 
Abbas Mirzənin iki oğlu Cahangir Mirzə və Bəhram Mirzə də öz alayları ilə 
bu savaşa qatılacaqdılar. Ruslar özlərini toparlayıb və böyük bir hücuma başladılar. 
Rusların bu hücumundan hər kəs zərər gördü. Ruslar Araz çayını keçmək istəyirdi, 
lakin qarşısında  Azərbaycan  ordusunu  görüb  güclü dirənişlə  rastlanırdı.  Bu arada 
rusların dəqiq top atəşləri Azərbaycan ordusuna və digər ağır ziyan verməkdə idi. 
Rusların ən önəmli gücləri Arazın üç ağaclığında yerləşən Kərsi adında bir  
yerdə idi. Rusların iki alayı temmuz ayında kəşfiyyat
 
xarakterli əməliyyata başladı. 
Onlar  bütün  Qarabağda  partizan  savaşları  edən  birimlərlə  qarşılaşacaqlarını 
sanırdılar,  lakin  qarşılarında  Azərbaycan
 
ordusunu  gördülər.  Azərbaycan  ordusu 
olduğunu da topların səsindən anladılar. Bu şəkildə səliqəli top savaşı və intizamlı 
ordu bütün Qacariyyədə Azərbaycan ordusuna məxsus idi. Bunlar Abbas Mirzənin 
ordudakı reformlarının və modernizasiyonunun ürünü idi. 
Azərbaycan  ordusunun  topxanası  düşmənin  irtibat  sistemini  pozmuş  və 
arxadan  gələn  yardımı  əngəlləmişdi.  Azərbaycan  topxanası  düşmənin  arxa 
cəbhəsindəki  hədəfləri  tam  isabətlə  atəş  altına  almışdı.  Bu  da  rus  piyadaları  ilə 
savaşda  üstünlüyün  Azərbaycan  ordusunda  olmasını  sağlamaqda  idi.  Digər 
şahzadələr  də  Fətəli  Şahın  dirək  komandanlığı  altında  müxtəlif  yerlərdə  savaşa 
başlamışdılar. 
Ogünkü savaşda Azərbaycan ordusu irəliləməyə başladı. Abbas Mirzə əmr 
etmişdi  ki,  əsirlərlə  pis  davranılmasın.  Lakin  bir  neçə  Azərbaycan  ordusu 
mənsubları həyəcana qapılıb rusların başını kəsmişdilər. Abbas Mirzə qəti şəkildə 
bildirdi ki, bundan sonra kim əsir başı kəsəcək olsa güllələnəcəkdir. Eyni gün min 
rus əsgəri əsir alındi. Bu savaş uzun sürmədi. Çünkü rus birlikləri də bu tərəflərdə 
az idi. Bu  ərazilər rahat  ələ keçirildi.  Abbas Mirzə ilk kəz olaraq oğullarını da bu 

72 
 
savaşa  qatmışdı.  Buna  görə  də  sevinirdi.  Çünkü  onları  hər  zaman  savaşçı  olaraq 
görmək  istəmişdi.  Eyni  gün  bir  çapar  sürətlə  Ərdəbilə  varıb  və  Azərbaycan 
ordusunun  irəliləməsi  haqda  Şaha  bilgi  verdi.  Abbas  Mirzə  əsirlərlə  nə  qədər  xoş 
rəftar  etsə  də,  onların  Ərdəbilə  göndərilməsini  əngəlləyə  bilmədi.  Şah  əsirlərin 
Ərdəbilə göndərilməsini istəmişdi və yenə də onların başları kəsilə bilərdi. 
Abbas  Mirzə  rusların  buraxıb  qaçdıqları  iki  qəbzə  topu  gördüyündə  çox 
sevinmişdı. Mükəmməl imkanı olan bu topların ağzını düşmənə tərəf çevirdilər. 
Şahzadənin  ordusunun  bulunduğu  məkana  yaxın  bir  yerdə  Hacı  Bəylər
39
 
oturmaqda idi. Hacı Bəylər kiçik bir bölgənin xanı idi. Əslində onun sahib olduğu 
yer  İbrahim  Xanın  oğlu  Mehdiqulu  Xana  mənsub  idi.  Mehdiqulu  Xan  Təbrizə 
mühacirət etdikdən sonra Hacı Bəylər oranı qəsb etmişdi. Rusların yenilməzliyinə 
güvənərək  mühacir  xanların  ərazilərini  ələ  keçirib  və  ruslarla  iş  birliyi  yapan  bu 
xan Azərbaycan ordusunun qələbəsindən qorxuya düşmüşdü. Özəlliklə də Şeyx-ül 
Məlukun  xidmətində  olan  Mehdiqulu  Xan  qardaşları  ilə  birlikdə  öz  torpaqlarına 
geri  dönməkdəydilər.  Rusların  Qarabağdan  uzaqlaşmasını  görən  Hacı  Bəylər, 
Abbas  Mirzənin  yanında  bulunmaq  amacı  ilə  neçə  yüz  süvarisini  Şahzadəyə 
təqdim  etdi.  Özəlliklə  rus  əsir  əsgərlərinin  Ərdəbilə  göndərilməsini  öz  gözü  ilə 
gördüyü  üçün  bütün  ümidləri  suya  düşmüş  kimi  bir  halı  var  idi.  Hacı  Bəylər 
Mehdiqulu Xanın qarşısında özünü qorumaq üçün biricik qurtuluş yolu kimi Abbas 
Mirzəyə  yaxınlaşmağı  görürdü.  Abbas  Mirzə  də  Azərbaycan  ordusunun  ona  verə 
biləcəyi bilgilərə olan ehtiyacı nəzərə alaraq onunla sərt davranmadı. 
Şah, Şuşanın fəth edilməsi üçün əmr vermişdi. Ağaməhəmməd Xanın da bu 
şəhərdə ölməsi və ya öldürülməsi Şuşanın işğal edilməsi zordur fikrini yaratmışdı. 
Digər tərəfdən, Qarabağın açarı olan bu şəhərin fəthi Qacar dövləti üçün çox önəm 
daşımaqda  idi.  Ancaq geri çəkilən rus ordusunun da  bu şəhərdə  yerləşdiyi  xəbəri 
gəlirdi. Ruslar Şuşanı qorumaq üçün buraya böyük güc sövq etmişdi. 
Azərbaycan  ordusunun  Kərsidəki  qələbəsi  Şaha  çox  umutlar  təlqin  etməyə 
başlamışdı. Şah qarşıdan gələn qışı Şuşada keçirmək istəyirdi. Lakin Abbas Mirzə   
başqa  tür  düşünürdü.  O  öncə  Gəncəyə  hücum  etmək  istəyirdi.  1803-cü  ildən 
etibarən Cavad Xanın