Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

REFORMĠST ABBAS MĠRZƏ 
 
GĠRĠġ 
 
1815-ci  ildən  etibarən,  yəni  Napoleonun  tarix  səhnəsindən  dışlanmasından 
sonra,  artıq  İngiltərə  Hindistan  müstəmləkəsi  haqda  heç  bir  əndişəyə 
qapılmamaqda  idi.  Bu  üzdən  də  Qacariyyə  İngiltərə  üçün  əski  önəmini  itirmişdi. 
Napoleonun  Qacariyyəni  üs  kimi  kullanıb  və  Hindistana  həmlə  edəcəyi  daima 
İngiltərəni  rahatsız  etməkdə  idi.  Bu  səbəbdən  də  İngiltərə  Qacariyyə  ilə  ittifaqa 
önəm  verir  və  onu  Fransanın  müttəfıqi  olmaqdan  kənar  tutmağa  çalışırdı. 
Napoleonun  Fransadakı  siyasi  həyatına  son  verilməsi  Azərbaycanın  da  aqibətini 
olumsuz yöndə etkiləməkdə idi. 
Hindistandan  arxayın  olan  İngiltərə  başqa  yerlərə  göz  tikməyə  başlamışdı. 
İngiltərə  Hindistan  kimi  zəngin  ekonomik  qaynaqlı  ölkəni  qorumaq  üçün  onun 
ətrafındakı  əraziləri  də  işğal  etmək  istəyirdi.  Bu  şəkildə  gələcəkdə  də  Hindistanı 
hər  hansı  bir  gücün  qarşısında  onun  sınırlarının  çox  ötəsində  qorumuş  olurdu.  Bu 
üzdən də Xorasanın böyük bir bölümünü işğal etməyi planlayırdı. 
Bu  arada  İngiltərənin  Qacariyyəyə  qarşı  laqeydliyi  Rusiyanın  işğalçılıq 
meylini daha  da  artırmışdı.  Bu səbəbdən də  Abbas  Mirzə  istəməsə  belə,  İngiltərə 
ilə  olan  anlaşmaların  ayaqda  durmasından,  keçərliliyini  qorumasından  yana  idi. 
Özəlliklə  Hind ordusunda  görəv  yapmış ingilis zabitləri öz  yanında  bulundurmaq 
istəyirdi.  Ancaq  İngiltərə  Abbas  Mirzənin  bu  istəklərinə  soyuq  yanaşırdı,  çünkü 
anlaşmada  üzərinə  götürdüyü  maddələri  həyata  keçirməmək  istəyirdi.  İngiltərə 
Qacariyyə ilə bağladığı müqavilədən boyun qaçırmağa çalışırdı. O sıralarda Rusiya 
imperatoru  Aleksandr  Qacariyyə  ilə  savaş  planlarını  tasarlamaqda  idi.  Qafqazın 
hakimi  general  Yermolov  da  Qacariyyəyə  qarşı  bəzi  sınır  təxribatı  yapmaqda  idi. 
Özəlliklə Abbas Mirzənin reformları Yermolovu çox qızdırmaqda idi. Savaş 1826-
cı  ildən  öncə  başlamayacaqdı.  Bu  illər  ərzində  Abbas  Mirzə  bəzi  reformlarını 
həyata  keçirməklə  uğraşdı.  Sadəcə,  1821-1823-cü  illəri  arasında  Osmanlı  ilə  olan 
bəzi anlaşmazlıqlar onun reform hərəkətini əngəlləmişdi. 
 
REFORMĠST ABBAS MĠRZƏ 
 
“Padşahın ikinci oğlu Abbas Mirzə İngiltərənin yardımı ilə uğurlu islahatlar 
həyata  keçirməkdədir.  Yüksək  orqanizasionlu  birliklər  oluşdurmuşdur.  Topxanası 
qüsursuzdur  və  böyük  bir  sürətlə  də  gəlişməkdədir.  Təbrizdə  bir  dəmir  əritmə 
mərkəzi  yapdırmışdır.  Ayrıca  bir  silah  ürətim  mərkəzi  də  çalışmaqdadır.  Savaş 

52 
 
qalaları  Avropa  modelinə  uyğun  yapılmaqdadır.  Azərbaycanın  mədənlərini 
kullanıma  hazır  etmişdir.  Abbas  Mirzə  atasının  xəsisliyi  üzündən  maddi  basqı 
altındadır. Ancaq özü sadə yaşamı tərcih etdiyi üçün şəxsi gəlirinin çoxunu orduya 
və başqa sosial xidmətlərə həsr etməkdədir...” 
Bu sözləri yazan davam edir: 
“Reformlar  davam  edir.  Belə  getsə  yaxın  gələcəkdə  Qacar  dövləti  Avropa 
piyadələri  səviyyəsində  hərbi  orqanizasiyon  oluşduracaq”
29
.  Bu  raportu  yazan 
Abbas Mirzənin dostudurmu, əcəba? 
Əksinə,  bu  raportu  yazan  Abbas  Mirzənin  düşməni  və  Qafqazın  hakimi 
General  Yermolovdur.  Qacar  dövlətinin  özünü  savuna  bilməsini  mümkün  edəcək 
bu  reformlar  Yermolovu  rahatsız  etməkdə  idi.  Yermolov  bu  reform  sürəcini 
durdurmaq  üçün  Abbas  Mirzənin  düşmən  qardaşı  Məhəmmədəli  Mirzə 
(Dövlətşahi)  ilə  ilişkiyə  girməyi  düşündü.  Məhəmmədəli  Mirzə  yaxşının  pisin 
fərqinə varmadan Abbas Mirzəyə qarşı düşmənçilik edirdi. Nə olursa olsun Abbas 
Mirzənin  bütün  hərəkətlərinə  qarşı  idi.  Dövlətşahi  Abbas  Mirzənin  yenilikçi 
tutumunu  sevməyən  bütün  din  adamlarını,  narazı  xanları  öz  ətrafına  toplamış  və 
Qacar soyuna  mənsubiyyət duyğusundan da daha üstün hədəf təqib edirdi. Çünkü 
bu duyğudan  yola  çıxacaq olsaydı,  Qacar soyundan olmayan xanları  və  mollaları 
öz müttəfiqinə dönüşdürə bilməzdi. 
Abbas  Mirzənin  şahzadəlik  məsələsi  Ağaməhəmməd  Xan  Qacardan  miras 
qalan Qacar Yasasına görə dəyişilməz bir durum olduğu üçün Yermolovun Abbas 
Mirzəni  devirmə  planları  baş  tutmurdu.  Əyyaşlıqla  və  digər  bu  kimi  zövqlərlə 
başını  qatmış  yaşlı  Fətəli  Şah  isə  ölümündən  sonra  nə  olacağı  haqda  heç 
düşünmürdü. Dövlətinin özündən sonrakı taleyi ilə ilgili bir planı yox idi. Bəziləri 
belə söyləyirdilər ki, Şah, “tac-taxt onu əldə edə bilənin olacaqdır”, - demişdir. Şah 
artıq çox yaşlanmışdı və  hər an ölə bilərdi. Bu da Rusiyanı çox rahatsız etməkdə 
idi.  Çünkü  Şahın  ölümündən  sonra  Abbas  Mirzə  tac-taxta  sahib  olsaydı,  durum 
dəyişilə  bilərdi.  Abbas  Mirzə  ölkənin  digər  yerlərində  olan,  özəlliklə  də 
Məhəmmədəli  Mirzənin  əmrindəki  ordunu  da  Rusiya  ilə  savaşa  sövq  edib,  əldən 
gedən  torpaqları  geri  qaytara  bilərdi.  Yermolov  bütün  bu  oluşumu  əngəlləmək 
üçün  bir  plan  gəlişdirmişdi.  Plana  görə  Rusiyanın  Gürcüstanda  olan  birlikləri 
İrəvanı işğal edəcəkdi. Bu işğalı durdurmaq üçün Abbas Mirzə birliklərini savaşa 
sövq  etmək  məcburiyyətində  qalacaqdı.  Bu  fürsətdən  istifadə  edərək  başkəndə 
dönüş  yolunu  qapatacaqdı  və  digər  tərəfdən,  də  Məhəmmədəli  Mirzənin  şahlığa 
gedən  yolunu  din  xadimlərinin  və  digər  Abbas  Mirzə  düşmənlərinin  yardımı  ilə 
açacaqdı.  Yermolov  Abbas  Mirzədən  birdəfəlik  qurtulmaq  üçün  belə  bir  plan 
tasarlamışdı.
30
 
                                                           
29
 Marşal Prens Paskeviç, müəllif: Prens  Esçer Batov, Sanpetersburq, 1890. 
30
 Eyni qaynaq. 

53 
 
Ordusunu  modern  disiplinə  tabe  edən,  Azərbaycanda  böyük  reformlar 
gerçəkləşdirən  Abbas  Mirzə,  savaş  nə  qədər  gec  başlarsa,  o  qədər  ölkəsinin 
xeyrinədir  deyə  düşünürdü.  Çünkü  gün  keçdikcə  müxtəlif  sahələrdə  reformlar 
gerçəkləşdirir və güclənirdi. Bütün bu güclənməni böyük savaşın başlanacağı gün 
üçün hazırlıq kimi anlayırdı. Yermolov da belə anlayırdı. 
Ruslar  tərəfindən  işğal  edilən  ərazilərin  xanları  öncə  ruslarla  bir  şəkildə 
anlaşacaqlarını sanırdılar. Lakin rusların onların hər tür muxtar hərəkətlərinə qarşı 
sərt  tutumu  nədəni  ilə  bu  xanlar  Təbriz  dərbarına  sığınmışdılar.  Abbas  Mirzə 
bunlara Azərbaycanın müxtəlif yerlərində torpaq verərək dəstəyini əsirgəməmişdi. 
Lakin  sonradan  bu  xanların  arzuları  böyüməyə  başladı.  Tehrandakı  saray 
intriqalarına  qatılıb  və  Şahzadəyə  qarşı  çıxmağa  başladılar.  1825-ci  ilə  qədər 
xanlar, Şahzadənin düşmənlərinə, xüsusən onun əsas düşmənləri olan qardaşlarına 
çox  böyük  yardım  etdilər.  Abbas  Mirzənin  reformlarını  öz  mənafelərinə  qarşı 
görən hər kəs bu düşmənlərin cərgəsində idi. Mollalardan tutmuş vəzirlərə, xanlara 
və  Şahzadənin  qardaşlarına  qədər  geniş  bir  kütlə  Abbas  Mirzənin  qərbləşmə 
hərəkətinə  qarşı  idilər.  Həftədə  bir  kəz  rəiyyətlərin  şikayətlərini  dinləyən  Abbas 
Mirzə düşmənlərinin ona qarşı nə kimi planlar hazırladıqlarını anlamışdı. 
1815-1825-ci  illər  Şahzadənin  ən  verimli  və  mutlu  illəri  idi.  O  illərdə 
Təbrizin küçələrində, bazarlarında görünən insanların davranışlarında mutluluq və 
güvən  sezilməkdə  idi.  O  illərdə  Təbriz  Tehrandan  daha  əhəmiyyətli  görünməkdə 
idi.  Çünkü  Təbriz  tacirlər  üçün  daha  güvənilir  və  para  qazandıran  şəhərə 
dönüşmüşdü. Bütün bunların səbəbkarı olaraq Şahzadəni görən Azərbaycan əhalisi 
Şahzadəyə  öz  doğma  padşahları  kimi  baxırdılar.  Təbrizin  bir  neçə  məhəlləsində 
yeni  hamamlar  təsis  edilmiş,  şəhərə  içməli  su  çəkilmiş,  İstanbula  mal  aparan 
tacirlərin  gecələmələri  üçün  yeni  Karvansaralar  tikilmiş  və  onların  güvənliyi  ilə 
ilgili  hər  tür  önləmlər  alınmış,  imkanlar  sağlanmışdı.  Abbas  Mirzə  özəl  həkimi 
ingilis  Karmək  vasitəsi  ilə  Təbrizdə  ilk  kəz  su  çiçəyi  xəstəliyinin  tədavisi  üçün 
mərkəz təsis etmişdi. Bu da Azərbaycan çocuqlarının sağlığı üçün
 
atılan ilk böyük 
addım idi.  Abbas Mirzənin  sağlıq alanındakı reformları,  özəlliklə  Tehrandakı baş 
mollaları  rahatsız  edir  və  bu  tətbiqatdan  küfr  qoxusu  gəlir  deyə  Şahı  uyarırdılar. 
Lakin  Abbas  Mirzə  düşlədiyi  gəlişmiş  Azərbaycanı  gerçəkləşdirmək  üçün  bu 
reformların  miqyasını  genişlətmək  zorunda  idi.  Bu  səbəbdən  də  Azərbaycan 
əyanlarının  oğullarını  təhsil  almaq  üçün  Avropaya  göndərdi.  Hər  tür  yeniliyə 
qapalı olan qaranlıq ruhlu ortama və Tehranın əngəlləmələrinə qarşı Abbas Mirzə 
böyük bir özənlə islahatlara durmadan davam edirdi. Bəzi təsisatların yapılmasına 
özü şəxsən  nəzarət edirdi.  İlk kəz  olaraq  Abbas Mirzə  Azərbaycanda  kitab  yayın 
mərkəzi (çapxana) təsis etdirdi. Daş üsulu çapxana təsis edildikdən sonra həm yeni 
iş  mərkəzinin  açılması,  həm  də  müxtəlif  kitabların  çap  edilməsi  baxımından 
Azərbaycanın 
başkəndi  Təbriz  öz  tarixi  statusunu  dəyişdirməkdə  və 
modernləşməkdə  idi.  Abbas  Mirzənin  bu  reformları  Təbrizi  mədəni  dünyanın  bir 
parçası  etməkdə  idi.  Bütün  bu  yeniliklər  həm  mənafeləri,  həm  də  cəhalətləri 

54 
 
üzündən  xürafi  ənənələrə  bağlı  olan  böyük  mollalar  ordusunu,  xanları,  feodalları 
əsəbiləşdirməkdə idi. 
1820-ci  ildə  Xoy  yeni  tarixi  bir  hadisəyə  şahid  oldu.  Şəhərin  meydanında   
fəaliyyətə  başlayan  bir  yun  makinası  hər  kəsi  heyrətləndirmişdi.  Təkbaşına  20 
kişinin işini görən bu makinanın Xoyda fəaliyyətə başlaması Batı həyat tərzinin, iş 
və  işçi  məfhumunun  şəhərdə  anlaşılmasına  yardımçı  olmaqda  idi.  Bu  makinanın 
ürətdiyi  ilk  başlarda  yalnız  keçədən  ibarət  idi.  Lakin  bu  da  həm  köçərilərin 
ehtiyaclarını  bərtərəf  etməkdə,  həm  də  şəhəri  ticarət  mərkəzinə  çevirmə 
baxımından  çox  önəmli  idi.  O  günün  ehtiyacları  açısından  baxıldığında  bu  tür 
işlərin  nə  qədər  önəmli  olduğu  anlaşıla  bilər.  Abbas  Mirzə  böyük  bir  sevinclə 
ətrafındakılara  deyirdi ki,  bir gün gələcək, artıq bu tür şeyləri idxal  etməyəcəyik. 
Azərbaycan  öz  istehsal  imkanları  ilə  bütün  Şərqin  ehtiyaclarını  təmin  edəcək.  Bu 
sözlər onun  hərbçi  olmasına  rəğmən bir ekonomist düşüncəyə  sahib olduğunu da 
göstərir.  Tehranın  ona  qarşı  xəsisliyinə,  əngəlləmələrinə,  intriqalarına  qarşılıq 
olaraq Şahzadə biricik qurtuluş yolu kimi Azərbaycanın iqtisadi, tekniki baxımdan 
qalxınmasını  planlayırdı.  Abbas  Mirzə  ağlında  daşıdığı  böyük  savaşı  başlamadan 
öncə  güclü  ekonomisi,  əhalisinin  çoxu  savadlı  və  Avropada  təlim  almış 
mütəxəssislərdən  bərxurdar  olan  olan  bir  Azərbaycan,  düşünən,  düşündürən, 
xurafatdan arınmış fərqli bir Azərbaycan ölkəsi yaratmaq istəyirdi. Hər bir açılışda 
Şahzadə  özü  iştirak  edirdi.  Lakin  bu  açılışlardakı  izdihamlarda  Tehrandan  dəstək 
alan  bəzi  insanlar  da  bu  reformlara  qarşı  şüarlarla  bağırmaqdan  geri  qalmırdılar. 
Bunlar  kafir  işləridir,  din  əldən  gedir  deyə  bağıranları  Abbas  Mirzə  sərt  şəkildə 
cəzalandıra  bilmirdi.  Çünkü  onlar  böyük  şəbəkə  olaraq  Tehran  mollaları  və 
Şahzadənin  qardaşları  ilə  irtibatda  olan  insanlardı.  Şahzadə  onları  susdurmaqla 
yetinirdi.  Özəlliklə  Azərbaycan  din  alimlərinin,  din  xadimlərinin  də  təsirindən 
yararlanırdı. Lakin heç bir şəkildə din xadimlərinə  güvənmirdi. İstər azərbaycanlı 
olsun,  istər  başqa  yerli.  Çünkü  o  bilirdi  ki,  din  xadimlərinin  dəyişilməsi  mümkün 
olmayan  qaranlıq  qafaları  elmə,  bilgiyə  və  yeniliyə  qarşıdır.  Ən  önəmli 
reformlardan  biri  də  Azərbaycanın  şəhərləri  və  kəndləri  arasında  itizamlı  post 
şəbəkələrini  qurması  idi.  Bu  yeni  şəbəkədə  çaparlara  gərəkən  bütün  ehtiyaclar 
nəzərə  alınmışdı.  Mehmanxana  kimi  istirahət  evləri,  münasib  yeməklər,  çaparlıq 
üçün  uyğun  atlar  və  digər  bu  kimi  ehtiyaclar  reformlara  nəzarət  edən  heyət 
tərəfindən  yoxlanılmış  və  Şahzadəyə  bilgi  verilmişdi.  Rəiyyətlərin  toyuğunu, 
yumurtasını vergi olaraq zorla alan kənd ağaları Abbas Mirzənin təhdidi üzərinə bu 
işlərindən  vaz  keçmişdilər.  Vaz  keçmişdilər,  ancaq  reform  düşmənləri  cərgəsinə 
qatılmışdılar. Şahzadə Azərbaycanın sınırları ötəsində də hörmət qazanmışdı. Bəzi 
böyük  şəxsiyyətlər  və  ölkədə  karizması  olan  bir  çox  insan  da  ona  dəstək  verirdi. 
Bunlardan  ən  önəmlisi  tarixi  kitab  olan  “Maaser-e  Sultani”nin  (Padşahanə 
xatirələr)  müəllifi  idi.  Keçən  səhifələrdə  bu  şəxs  haqqında  bilgi  verilmişdir.  Bu 
şəxs Dənbəli xanidanı soyundan idi. 
*** 

55 
 
1805-1826-cı illər arasında o qədər səfir Tehrana və Təbrizə gəl-get etdi ki, 
onların  hamısının  adını  saymaq  yorğunluğa  səbəb  olar.  Lakin  bütün  bu  səfirlərin 
yazdığı  xatirələr,  Abbas  Mirzə  ilə  bağlı  verdikləri  bilgilər,  bizim,  Şahzadə 
haqqında  gerçək  məlumat  sahibi  olmamıza  yardımçı  olmaqdadır.  Bu  bilgilər  o 
dönəmin  özəlliyini,  Şahzadənin  xarakterini,  ideallarını  və  təsəvvürlərini  öyrənmə 
açısından  açar  rolu  oynamaqdadır.  Bu  arada  İngiltərə,  Rusiya,  Fransa  gizlin 
servislərinin  Qacariyyənin  gələcəyi  ilə  ilgili  olaraq  mərkəzi  kəşfiyyatlarına 
verdikləri  bilgilər  və  raportlar  diqqəti  cəlb  etməkdədir.  Hər  üç  dövlətin  gizlin 
kəşfiyyatlarının  raportlarına  görə  Abbas  Mirzə  padşah  olduqdan  sonra 
Qacariyyənin  başkəndi  Tehrandan  Təbrizə  daşınacaqmış.  Bunun  üçün  isə  bir  çox 
gerçək  verilərə  dayanan  məntiqi  dəyərləndirmələri  mövcud  idi:  1.  Abbas  Mirzə 
Təbrizlə  özdəşləşmişdir.  Öz  çevrəsini  Təbrizdə  qurmuşdur.  O,  artıq  bütün 
yardımçılarını  və  iqtidar  ekipini  Təbrizdə  oluşdurmuşdur  və  bu  ekipi  ilə  ölkə 
genəlində iqtidarını tətbiq etmək  istəyəcək. 2.  Abbas  Mirzə Təbrizin gəlişməsi ilə 
bağlı  çox  işlər  görmüşdür.  Bu  işləri  özünün  gələcək  başkəndi  olaraq  düşlədiyi 
şəhər üçün görməkdədir. 3. Fətəli Şahdan sonra şah olacaq Abbas  Mirzə üçün ən 
uyğun  iqtidar  mərkəzi  Təbriz  olaraq  görünməkdədir.  Çünkü  Təbriz  mərkəzli  bir 
iqtidar sahibi olan Abbas Mirzə həm rəqiblərini asanlıqla ortadan qaldıra bilər, həm 
də Azərbaycanda başlatdığı reformunu ölkə genəlinə daşıya bilər. 4. Abbas Mirzə 
özünü  Azərbaycana  çox  borclu  bilməkdədir.  Bu  borcluluğun  qarşılığı  olaraq 
başkəndi  Azərbaycana  daşımaq  kimi  gizlin  fikrini  söhbətləri  sırasında  sezmək 
mümkündür.  5.  Abbas  Mirzənin  Azərbaycanda  gerçəkləşdirdiyi  reformlar  səbəbi 
ilə  artıq  xarici  ölkələr  də  Təbrizə  gələcəyin  baş  kəndi  kimi  baxmaqdadırlar. 
Özəlliklə  dünyanın  böyük  gücləri  Təbrizi  başkənd  olaraq  görəcəklərinə  indidən 
alışmışlar.  Çünkü  onlara  görə  başkənd  Təbriz  olacağı  təqdirdə  bu  ölkə  ilə 
diplomatik  münasibətlərin  saxlanılması  daha  rahat  şəkildə  olacaqdır.  Təbrizdəki 
reformlar  səbəbi  ilə  bu  şəhər həm  Tehrandan,  həm  də  digər  şəhərlərdən  daha  çox 
Qərb  mədəniyyətinə  yaxınlaşmışdır.  Şəhərin  qərbləşməsi  üçün  altyapı  Abbas 
Mirzə  tərəfindən  hazırlanmışdır.  Bu  da  onun  başkənd  olması  ilə  ilgili  olaraq 
uluslararası baxışın və əfkar-i ümuminin sağlanması anlamındadır. 
Təbrizi  ziyarət  edən  bir  çox  səfirlər  Şahzadənin  yanında  həddi-buluğa 
çatmış  iki  oğlunu  və  bir  də  gənc  bir  qardaşını  görməkdələr.  Şahzadə  bu  gənc 
qardaşını öz oğulları qədər çox istəyirmiş. Məlik Qasim Mirzə adında olan Abbas 
Mirzənin  bu  qardaşı  sonralar  Urmunun  hakimi  olacaqdı.  Onun  haqqında  Kont  de 
Sers çox xoş sözlər söyləmişdir. Abbas Mirzə boş zamanlarını onlara həsr edir və 
təhsilləri  ilə  maraqlanır,  müəllimlərindən  bilgi  alırdı.  Abbas  Mirzənin  kiçik  oğlu 
Cahangir  Mirzə  atasına  bir  çox  səfərlərdə  eşlik  edir,  olayları  vaqeə-nevis  kimi 
qələmə alırdı. Ondan “Tarixe no (Yeni tarix)” adında bir kitab miras qalmışdır. 
Dağlıq kəndlərdə yaşayan kəndlilər belə, Şahzadənin istiqbalına varmaqdan 
çəkinmirdilər.  İngilis  diplomat  Ker  Porter  bir  kürd  qaçaqçılarının  başçısından 
eşitdiyi  sözləri  bu  şəkildə  qələmə  almaqdadır:  “Şahzadənin  əmniyyət  və  güvən 

56 
 
sağladığı  kənd  adamları  Şahzadə  keçərkən  bütün  ailələri  ilə  bir  yerdə  onun 
istiqbalına  varır  və  ona  dua  edirdilər.  Şahzadə  bu  yoxsul  kəndlilərdən  sovqat 
almağı  yasaqladığı  üçün  onlar  Şahzadəyə  yaşıl  yarpaq  verir,  yollarına  gül 
səpirdilər. Lakin elə bu kəndlilər bilsəydilər ki, Kirmanşahın hakimi bu tərəflərdən 
keçməkdədir, qorxularından ən qorxunc dərələrdə qaçıb gizlənərdilər”.
31
 
Kürdlər  xırman  vaxtı  gizləndikləri  yerlərdən  çıxıb  Azərbaycan  kəndlərinə 
hücum edib, talan edirdilər. Abbas Mirzə bunlarla həm silahlı savaşa girir, həm də 
bir  çox  kürdləri  başqa  yerlərə  köçürüb,  onlara  tarımla  uğraşmaları  üçün  torpaq 
verirdi.  Ancaq  hərbi  birliklərə  də  onlara  diqqət  etmələrini  əmr  etmişdi.  Urmu 
kəndlərini  kürd  qaçaqçılarının  yağmalamasından  qurtaran  Abbas  Mirzəyə 
Azərbaycanın  bu  bölgəsində  ayrıca  bir  sevgi  var  idi.  Bu  bölgələr  həm  də  Avşar 
soyunun  bol  olduğu  yer  idi.  Çox  məğrur  davranan  Avşarlara  Abbas  Mirzənin 
ehtiyacı var idi. Süvariliyi bir kültür olaraq ta qədimdən özləri ilə bərabər daşıyan 
Avşarlar  Abbas  Mirzənin  istəyinə  müsbət  cavab  verib  ordunun  süvarilər  qisminə 
qatılırdılar. Abbas Mirzənin çətin günlərində də bəlli oldu ki, Avşarlar ənənələrdən 
gələn ehtiraslarını öz içlərində boğaraq Şahzadənin islahatlarına qarşı çıxmamışlar. 
*** 
1817-ci  ildə  Qafqazın  hakimi  general  Yermolov  Qacariyyəyə  bir  elçi 
göndərmə  konusunda  mərkəzi  razı  sala  bildi.  Yermolov,  Qacar  dövləti  haqqında 
hər  kəsdən  daha  çox  bilgili  olduğunu  iddia  edirdi.  Bu  üzdən  də  Rusiyanın 
Qacariyyə  ilə  olan  ilişkilərini  ən  doğru  şəkildə  yürüdəcəyini  düşünürdü. 
Yermolovun  hədəfi  Qacariyyənin  Rusiya  ilə  sınır  şəhərlərində  konsulluq  açmaq 
idi. Digər tərəfdən, Rus ordusunun Mavəra-ün Nəhrə (Çay ötəsinə) hücum etməsi 
üçün  Xorasandan  keçməsi  haqda  Şahı  ikna  etmək  istəyirdi.  Lakin  Yermolovun 
gizlin  saxladığı  ən  mühüm  amacı  Osmanlıya  qarşı  Qacariyyə  ilə  ittifaqa  girmək 
istəməsi  idi.  Onun  heç  bir  istəyi  gerçəkləşmədi.  Şah  Osmanlıya  qarşı  Rusiya  ilə 
ittifaqa girmək istəmirdi, Abbas Mirzədə də belə bir istək yox idi. Digər tərəfdən, 
Rus  ordusunun  Xorasandan  keçməsinə  nə  Şah,  nə  də  Abbas  Mirzə  razı  oldular, 
çünkü ordunun buradan keçərkən bu torpaqları işğal etməyəcəyi konusunda heç bir 
qarant yox idi. Konsulluqların açılması isə bir sürə sonraya ertələndi. 
Yermolovun  Moris  Dukutezbov  adlı  çox  önəmsiz  bir  katibi  bu  səfəri 
ayrıntıları ilə qələmə almışdır. Bu katibin yazdığından anlaşılır ki, o, Yermolovla 
Şahzadə arasındakı düşmənlikdən xəbərsiz imiş. 
Rus heyətinin yolu İrəvandan keçməkdə idi. Bu heyət 1807-ci ildən etibarən 
İrəvan  əyalətinin  elbayı  olan  Hüseyn  Xan  Sərdar  vasitəsi  ilə  Qacar  dövləti  ilə 
təmasa girməkdə idi. 
Həm  Təbrizdə,  həm  də  Tehranda  Birinci  Aleksandrın  səfirini  böyük  bir 
istiqballa  qarşıladılar.  İstiqbalın  möhtəşəm  olmasının  ən  böyük  səbəbi  Qacar 
                                                           
31
 Ker Porter. “Travels in Georgia, Persia, etc. London.” 1821. 
 

57 
 
dövlətinin  Rusiyanın  təkliflərinin  heç  biri  ilə  razılaşmaması  idi.  Digər  tərəfdən, 
Abbas  Mirzə  fürsətdən  istifadə  edib  öz  ordusundakı  yeni  düzən  və  disiplini 
düşmənin elçisinə göstərmək istəyirdi. Səfir Təbrizin bir neçə ağaclığında sadə bir 
törənlə qarşılanmadı. Qırx top, səksən süvari və səkkiz min piyadə ilə qarşılandı.
32
 
Şahzadə,  Təbrizdəki  sarayında  elçini  qəbul  etdi.  Bu  saray  Şahzadəyə 
bağışlanan  Təbriz  əyanlarından  birinə  mənsub  idi.  Şahzadənin  bir  neçə  addım 
arxasında  artıq  çox  yaşlanmış  Qaimməqam  görünməkdə  idi.  Elçi,  Şahzadəyə 
İmperatorun  öz  dəst-xətti  ilə  yazılmış  məktubu  verdi.  Heyət,  Şahzadəni  tərk 
etdiyində,  Abbas  Mirzə  olduğu  yerdə  durdu  və  sadəcə,  əlləri  ilə  vida  əlaməti 
göstərib əl sallayaraq, onları yola saldı. Yermolov heç bir şeyi qaçırmadan diqqətə 
alırdı.  Çünkü  o,  Moskvaya  yazdığı  raportlarında  “Abbas  Mirzə  reformlarında 
başarılı  olur  və  güclənirsə  Rusiyaya  qarşı  savaş  açacaq”  kimi  öngörülərdə 
bulunmuşdu.  Abbas  Mirzə  Yermolovun  gəlişi  üçün  topların  atəş  edib  və  gözlə 
görünə  biləcək  bəlli  hədəflərin  vurulmasını  istəmişdi.  Özü  də  topçu  olan 
Yermolov, Abbas Mirzənin topçularının bu qədər dəqiq olduqlarına görə duyduğu 
şaşqınlığını gizlədə bilmirdi. 
Dukutezbovun verdiyi bilgilərə görə o zaman Şahzadənin  yanında bulunan 
Hind  ordusuna  mənsub  ingilislər  də  varmış.  O,  bu  adamların  adını  bu  şəkildə 
yazmaqdadır:  Albay  Lindsi,  Albay  Mekintaş,  Minbaşı  Hart,  Yüzbaşı  Vilak
*
  və 
Doktor Karmək. Rusiya heyəti bunlarla daha yaxın münasibət qurmağa çalışdı. 
1814-cü  il  İngiltərə-Qacariyyə  anlaşmasına  görə  Hindistan  ordusuna 
mənsub  albaylar  Şahzadənin  yanında  bulunmalı  və  təcrübələrini  ordunun  eyitimi 
üçün  səfərbər  etməli  idilər.  Şahzadə  bu  albayları  daima  yanında  bulundururdu. 
Ancaq  Vilak  həm  də  bunun  ötəsində  öz  dövlətinə  daha  başarılı  olduğunu,  başqa 
işlərin  də  öhdəsindən  gələ  biləcəyini  göstərmək  istəyirdi.  Bu  üzdən  də  Hind 
ordusundan  gəlmiş  heyətin  geri  dönüşü  üçün  hər  tür  çaba  göstərməkdə  idi  və 
sonunda  da  bu işi başardı.  Vilakın  Abbas  Mirzə  ilə  yaxşı  münasibəti  yox idi.  Bu 
illər ərzində Şahzadə Vilak heyətindən Şərq dilləri uzmanı olan Dromond Kəmpil 
adında  bir  doktorla  dostluq  münasibəti  qurmuşdu.  Eləcə  də  Ker  Porterlə  yaxın 
münasibəti var idi. Ker Porter boş vaxtlarında rəssamlıqla məşğul olurdu. 
Ker  Porter  1820-ci  ildə  Şahzadənin  yanında  Təbrizdən  Tehrana  yolçuluq 
etmişdi. Uzun yolçuluq onları bir az bir-birinə yaxınlaşdırmışdı. O, öz xatirələrində 
bu  səfərlə  ilgili  geniş  bilgi  verməkdədir.  Yol  boyunca  Şahzadə  Napoleonun 
devrilməsindən  duyduğu  rahatsızlığı  etiraf  etmişdi.  Ker  Porter  bu  yolçuluq 
əsnasında Şahzadənin bəzi törələrə qarşı duyduğu nifrəti də öyrənmişdi. Özəlliklə 
Şahzadə  bəzi  böyük  vəzifəli  şəxslərin  qarşısında  heyvan  qurban  kəsmə  törəsinə 
nifrət  edirmiş.  Şahzadə  vardığı  yerlərdə  qurban  kəsməni  yasaqlamasına  qarşı, 
                                                           
32
Ker Kurper, “Persia səfəri”, 2-ci cild. 
*
Vilakın  qardaşı  İngiltərənin  nümayəndəsi  olaraq  Fətəli  Şahın  yanında  bulunmaqda  idi.  Sonrakı 
səhifələrdə onun haqqında bilgi veriləcəkdir. 
 

58 
 
yolboyunca ona hədiyyə edilən təmiz bal və bəzi incə qabları böyük zövqlə qəbul 
edirdi.  Ker  Porter  Şahzadənin  Təbrizdəki  sarayında  Doktor  Dulafos  adında  bir 
yabançı  ilə  də  tanış  olur.  Lakin  bir  çox  dünya  ölkələrini  gəzmiş  bu  yabançının 
milliyyəti  haqqında  bilgi  verməməkdədir.  Uzun  yolçuluqdan  dolayı  ortaya  çıxan 
yorğunluq  yolçuluğun  düzənini  pozmuşdu.  Karvanın  çox  önündə  yürüyən 
Şahzadənin  qadınları  bir  sürəliyinə  başqa  yolçularla  bərabər  yolçuluq  etmək 
zorunda qaldılar. Onlar dörd xanım idi. Gözəl atlar üstündə, zərrin paltarlar geymiş 
bu  qadınların  surətləri  də  örtülmüşdü.  Çox  qısa  sürəliyinə  bərabər  yürüyən 
yolçuluqdan sonra təkrar onlar önə varıb və gərəkən məsafəni aldılar. Şahzadə elə 
bir  tutum  izləməkdə  idi  ki,  kimsə  onun  ailəsi  haqda  intriqa  qaynağı  olacaq  bilgi 
edinəməsin.  Bu  səbəbdən  də  o  günə  qədər  kimsə  Ker  Porter  qədər  onun  ailəsi 
haqda  bu  qədər  bilgi  edinəməmişdi.  Sultaniyyəyə  çatdılar.  Sultaniyyədə  Şahzadə, 
Ker  Porterə  bu  yer  haqda  bilgi  verdi  ki,  bu  əski  şəhər  təqribən  beş  yüz  il  öncə 
Xudabəndə  adı  ilə  bilinən  Sultan  Ulcayto  tərəfindən  təsis  edilmiş,  lakin  bütün 
cəhtlərə  rəğmən  bu  şəhər  torpağa  batmış,  yox  olmuş  və  ondan  sadəcə,  bəsit 
görüntülər  miras  qalmışdır.  Ker  Porterin  verdiyi  bilgilərdən  anlaşılır  ki,  o  zaman 
Zəngan möhkəm qalalarla çevrələnımş kiçik bir şəhər imiş. Porter, Abbas Mirzənin 
qardaşlarının  ona  qarşı  olan  həsədləri  haqda  da  bilgi  verməkdədir.  Xəmsə
*
nin 
elbayı  (varisi)  Abbas  Mirzənin  kiçik  qardaşlarından  biri  olan  Abdulla  Mirzə  idi. 
Baxmayaraq  ki,  Abbas  Mirzənin  vəliəhd  olduğunu  bilirdi  və  kural  icabı  vəliəhd 
burdan  keçərkən  onun  istiqbalına  varmalı  idi,  lakin  Abbas  Mirzəni  qarşılamasın 
deyə,  Xəmsəni  tərk  edib,  Tehrana  getmişdi.  Bu  da  Şahzadəyə  qarşı  böyük  bir 
həqarət sayılırdı. Abbas Mirzə bu həqarətə etinasız qalmadı. Zənganda bulunduğu 
müddətcə heç bir hədiyyəni qəbul etmədi və lazım olan şeyləri özü aldırtdı. 
Ancaq  Qəzvində  böyük  bir  istiqbal  törəni  gerçəkləşdi.  Qəzvinin  elbayı 
Əlinağı  Mirzə  böyük  bir  törənlə  böyük  qardaşının  istiqbalına  vardı.  İki  qardaşın 
görüş  zamanı  bir-birlərinə  göstərdikləri  ilgi  onların  qarşılıqlı  səmimiyyətlərini 
ortaya qoymaqda idi. 
Kərəc,  Tehranın  qırx  ağaclığında  və  eyni  adlı  bir  çayın  kənarında 
yerləşmişdi. Fətəli Şah səltənətinin ilk illərində burada böyük bir şəhər yapdırmaq 
istəmişdi.  Lakin  sonradan  bu  istəyindən  vaz  keçmişdi.  Bu  gün  Kərəcdə  Qacar 
dönəminə  aid  olan  əsərlərdən  sadəcə,  Süleymaniyyə  sarayının  qalıqları 
qalmaqdadır. 
Süleymaniyyəyə  çatdıqlarında  Abbas  Mirzə  çox  dalğın  görünürdü.  Ker 
Porter,  Abbas  Mirzənin  belə  əndişəli  görünməsinin  səbəbini  Doktor  Dulafusdan 
sorur.  Məlum  olur  ki,  Şahzadənin  əndişəli  görünməsinə  səbəb  olan  onun  özəl 
həkimi  Doktor  Kəmpilin  ağır  xəstə  oluşu  imiş.  Bir  neçə  Doğu  dillərini  bilən 
Doktor Kəmpil ağır xəstələnmiş və ölüm yatağında yatmaqda idi. Doktor Dulafus 
və Ker Porter Kəmpili yaxından görüb halını bilmək üçün onun ziyarətinə getdilər. 
                                                           
*
 Xəmsə Əraka yaxın kiçik bir əyalət idi. 

59 
 
Hər  ikisi  onu  gördüklərində  sağalacağına  dair  ümüdlərini  itirdilər.  Lakin  yenə  də 
Kəmpil onların gəlişinə sevinmişdi. Onlar xəstədən ayrılmaq zorundaydılar. Çünkü 
Abbas  Mirzə  ilə  bərabər  Tehrana  getməliydilər.  Abbas  Mirzə  Kəmpilin  sağalma 
ehtimalının  olmadığını  onlardan  eşitdikdən  sonra  daha  çox  üzüldü.  Abbas  Mirzə 
özəl  həkimi  Kəmpilin  ziyarətinə  getdi.  Ona  sağalma  və  sağlıq  diləklərini  ilətib 
ayrıldı,  Tehrana  yola  düşdü.  Yol  yarı  olmadan  Kəmpilin  ölüm  xəbərini  ona 
söylədilər.  Abbas  Mirzə  üzünü  ingilislərə  tutaraq  dedi:  Bilmirəm  qürbətdə  can 
verən sizin yurddaşınız üçün, yoxsa öz dostumun ölümü üçün ağlayım.  Müsafirlər 
Abbas Mirzənin gözlərindən axan yaşa tanıq oldular. 
*** 
Vəliəhd yay aylarını Xoyda keçirir və ordusunun böyük bir bölümü şəhərin 
kənarında yerləşirdi. Onun hər ilin yayında Xoyda olması bu şəhərin böyüməsinə, 
ticarət  mərkəzi  olmasına  səbəb  olmuşdu.  Şəhərdə  bir  çox  ağac  əkilmiş  və  şəhərin 
görünümü qısa bir müddətdə dəyişmişdi.  Abbas Mirzə  üçün Xoy ayrıca hərbi bir 
önəm  daşımaqda  idi.  Çünkü  daima  savaşa  hazır  halda  bulundurduğu  ordusunun 
eyitimi və məşqləri bu şəhərin çevrələrində olurdu. 
1806-cı  ildə  Osmanlı  paşaları  ilə  savaşa  dönüşən  ixtilaf  hələ  də  həll 
olmamış qalmaqda idi. Zamanla bu ixtilaf böyüməyə başlayıb və 1821-ci ildə geniş 
çaplı savaşa dönüşdü, ancaq bu dəfəki lokal bir savaş deyildi. Savaş Quzey batıdan 
Güney Batıya qədər uzun bır sınır boyunca başlamışdı. Kirmanşahın elbayı (valisi) 
Məhəmmədəli  Mirzə  Dövlətşahi  böyük  bir  təərrüzə  başlamışdı.  Dövlətşahi  öz 
süvarilərini  sürətlə  sınıra  çatdırmağı  başarmış  və  çox  asan  müvəffəqiyyət  əldə 
etmişdi.  Çünkü  qəflətən  hücuma  uğrayan  Bağdad  elbayı  Davud  Paşa  həm 
hazırlıqsız  yaxalanmışdı,  həm  də  qarşı  qoya  biləcək  önəmli  gücü  yox  idi.  Qacar 
tərəfi  bu  savaşa  çox  hazırlanmışdı.  Burada  belə  bir  sual  ortaya  çıxır  ki,  bu  qədər 
iqtidar  hərisi  olan  Dövlətşahi  nədən  Bağdadı  işğal  etməmişdir?  Əcəba,  xarici 
dövlətlərin  müdaxiləsimi  olmuşdur,  yoxsa  İraq  din  xadimlərimi  bu  savaşa  qarşı 
çıxmışdılar? Çünkü Şiə inancının önəmli rəhbərləri bu ərazilərdə uyumaqdadır. Bu 
şəhərləri  savaş  yolu  ilə  ələ  keçirmək  üçün  Hülakü  Xan  qədər  dinsiz  olmaq 
gərəkirdi.  Lakin  Dövlətşahi  şiə  gələnəklərinə  çox  bağlı  idi.  Din  xadimlərinin 
fətvaları  ilə  hesablaşırdı.  Özəlliklə  də  Abbas  Mirzənin  yerini  almaq  üçün  din 
xadimlərinin  dəstəyini  almış  durumda  idi.  Əcəba,  din  xadimlərimi  Dövlətşahinin 
İraqı savaşla istila etməsini önlədilər? Nəcəf və Kərbəla kimi şəhərlərin top atəşinə 
tutulması şiə məzhəbinin müqəddəsatına toxunmaq anlamında idi. Lakin bütün bu 
dəlillərin  ötəsində  ən  önəmli  məsələ  onun  cismi  vəziyyətinin  dəyişməsi  idi.  O 
zaman  35-36  yaşlarında  bulunan  Dövlətşahi  çox  güclü  bünyəsi  ilə  məşhur  idi. 
Ancaq ürək ağrısı onu yaxaladı və çox keçmədən ağır bir qızdırmaya mübtəla oldu. 
Bu üzdən də Bağdad paşası ilə böyük savaşa girmədən geri dönmək zorunda qaldı. 
Geri  dönüb  və  xəstəliyinə  şəfa  axtarmaq  istəyirdi.  Kərənd  kəndində  hiss  etdi  ki, 
ölmək  üzrədir.  Bu  kənddə  köhnə  və  artıq  istifadə  edilməyən  sökük  bir  qalanın 
divarlarına  söykənib  can  verdi.  Onun  cəsarəti  və  şücaəti  inkaredilməz  idi,  lakin 

60 
 
həsəd onu  məhv etmişdi. Dövlətşahinin ölümü  Abbas Mirzəni ona qarşı  yönəlmiş 
həsədlərdən  rahat  etmədi.  Dövlətşahinin  həsəd  mirasını  başqa  qardaşları 
daşımaqdaydılar. 
Ancaq  bu  savaşın  önəmli  qismi  Qars,  Bayəzid,  Ərzurum  çevrələrində 
getməkdə idi. Savaşa səbəb olan problemləri diplomatik yolla da çözmək mümkün 
idi.  Lakin  Osmanlı  tərəfi  savaşmaqda  qərarlı  görünürdü.  Özəlliklə  də  kürd 
qaçaqçılar  Azərbaycan  kəndlərini  talarkən  Osmanlı  tərəfindən  dəstək  görürdülər. 
Azərbaycan  tacirləri  soyulur  və  kəndlilərin,  köçərilərin  sürüləri  qarət  edilirdi. 
Bütün bu soyğunçular isə Osmanlı ərazisində yaşayan kürdlər idi. Qacar dövlətinin 
bunları önləmə uyarılarına Osmanlı diqqət etmirdi. 
Abbas  Mirzə  bu  dildaş  qonşu  ilə  savaşmaq  istəmirdi.  Bu  üzdən  də  barış 
yolu ilə məsələnin həllinə çalışırdı. Lakin 1807-ci ilin payızından etibarən İrəvanın 
elbayı  olan  Sərdar  Hüseyn  Xan  belə  düşünmürdü.  Çünkü  İrəvan  elbayı  üçün 
Osmanlı ilə savaş daha faydalı idi. Sonralar bəlli olur ki, Rusiya da İrəvan elbayını 
bu savaşın böyüməsinə təhrik etmiş, vədlərdə bulunmuşdur. Bu illər ərzində İrəvan 
elbayının imkanları böyümüşdü. Özəl strateji önəmi olan İrəvan üçün Fətəli Şah da 
diqqət  yetirməkdə  idi.  İrəvanın  güclü  olması  Rusiyaya  qarşı  çox  əhəmiyyətli  idi. 
Ruslar  İrəvanda  birikmiş  bu  savaş  imkanlarını  Osmanlıya  qarşı  kullanıb  ortadan 
qaldırmaq istəyirdilər. Çünkü Rusiyanın sonrakı planlarına qarşı İrəvandakı  hərbi 
üslər təhdid ünsürü kimi görünürdü. 
Hüseyn  Xan  Qəzvində  yaşayan  Qacar  soyunun  bir  boyuna  mənsub  idi. 
Lakin  zəngin  bir  soydan  deyildi.  Ancaq  savaş  qabiliyyəti  yüksək  olduğu  üçün 
Ağaməhəmməd  Xan  zamanından  müxtəlif  postlarda  olmuş,  tərəqqi  etmiş  və 
nəhayət,  İrəvan  elbaylığına  qədər  yüksəlmişdi.  İşini  qulluqçuluqdan  başlayaraq 
genişlətmişdi. Morier onu 1814-cü ildə görmüşdür. Bu zaman çox yaşlı olan İrəvan 
elbayı  hələ  də  gənclik  duyğusundan  məhrum  deyilmiş.  Hüseyn  Xan  kəsinliklə 
Abbas  Mirzədən  xoşlanmırdı.  Şahzadənin  reformları  onu  çox  əsəbiləşdirirdi. 
Çünkü  Azərbaycandakı  həyat  tərzinin  yaxşılaşması bir gün Fətəli Şahı təhrik edə 
bilərdi ki, İrəvanın da yönətimini Azərbaycanla bir yerdə Abbas Mirzəyə tapşırsın.   
Bu üzdən də Abbas Mirzəyə qarşı için-için düşmənçilik duyğusu bəsləməkdə idi və 
intiqam almaq üçün münasib fürsət axtarırdı. Anadolunun köçəri türk Heydəranlu  
tayfası  bir  neçə  bahar  idi  ki,  sürülərini  gətirib  Səlmasın  örüşlərində  otarırdı. 
Hüseyn  Xan  bunu  ən  uyğun  savaş  aracı  kimi  kullanaraq  onları  əziyyət  etməyə 
başladı,  buna  qarşılıq isə  Ərzurum elbayı  Məhəmməd paşadan  gəldi.  Məhəmməd 
paşa  bu  torpaqları  Osmanlıya  qatmaq  istədi.  Məhəmməd  paşa  deyirdi  ki, 
Heydəranlu  tayfasının  çoxu  orada  yaşayır.  Bu  üzdən  də  bizim  sürülərin  oralarda 
otlamasına  müsahidə  edilməlidir.  Abbas  Mirzə  öncə  barış  yolunu  dənədi.  Bu 
səbəbdən  də  Təbrizin  böyüklərindən  birisini  heyətlə  bərabər  müzakirə  üçün 
göndərdi.  Lakin  Məhəmməd  Paşa  elçi  ilə  çox  pis  rəftar  etdi.  Onların  əllərinin 
bağlanıb zindana atılması əmrini verdi. Abbas Mirzəyə də bir məktub yazaraq yenə 
də iddia etdi ki, o torpaqlar Osmanlıya aiddir. 

61 
 
Abbas  Mirzə  savaşa  girmək  üçün  atasından  izn  istədi.  Abbas  Mirzə 
Azərbaycan  ordusuna  hücum  əmri  verdi.  Osmanlı  paşası  bu  miqyasda  həmləni 
gözləmirdi.  Abbas  Mirzənin  ordusu  qısa
 
sürədə  Səlmasın  civarını  Osmanlılardan 
boşaltdi.  Öz  hücumunu  davam  edən  Şahzadə  Van  və  Çaldıranı  da  ələ  keçirdi. 
Özəlliklə  Çaldıranda  Osmanlı  ordusu  böyük  məğlubiyyətə  uğradı,  bir  çox  əsir 
alındı  və  iki  qəbzə  top  da  ələ  keçirildi.  Savaş  əsnasında  Şiə  din  xadimlərinin 
anlaşaraq verdikləri fətvalar ortaya çıxdı. Din xadimlərincə  müsəlmanlar arasında 
savaş  olmamalı  idi.  Bu  savaş  davam  edərsə  İslamın  düşmənləri  bu  durumdan 
yararlana  bilərdi.  Din  xadimləri  tərəfindən  gələn  bu  yoğun  barış  istəkləri  üzərinə 
Abbas  Mirzə  bütün  Osmanlı  əsirlərini  heç  qarşılıq  istəmədən  sərbəst  buraxdı. 
Lakin  Şahzadənin  bu  davranışı  sərəsgəriyə
**
yə  təsir  etmədi.  Paşa  bir  tərəfdən 
Torpaq qalanı ələ keçirmək istərkən, digər tərəfdən, də Ərzurumda güc birikdirirdi. 
Bütün  yaxın  şəhərlərdən  Paşa  üçün  yardım  gəlirdi.  Çox  keçmədən  bəlli  oldu  ki, 
Məhəmməd Paşa əlli min nəfərlik bir ordu təşkil etmiş və böyük hücuma hazırlaşır. 
Abbas  Mirzənin  Xoyda  barındırdığı  ordusunun  sayı  çox  deyildi.  Verilərə 
görə  Şahzadənin  Xoydakı  ordusunun  miqdarı  on  mindən  artıq  deyilmiş.  Abbas 
Mirzə Təbrizdən və başqa yerlərdən yardıma gələn ordunu bəkləmədən bu ordunun 
komutanlığını üstlənib hücuma  başladı.  Çox böyük bir sürətlə  Osmanlı sınırlarını 
basıb  keçdi.  Şahzadə,  savaşı  Osmanlı  torpaqlarında  davam  etmək  istəyirdi. 
Özəlliklə  Ərzuruma  gəlməkdə  olan  Osmanlı  birlikləri  bu  şəhərə  çatmadan 
Ərzurumu  ələ  keçirmək  istəyirdi.  Şahzadə,  Osmanlı ordusunun  həm texniki,  həm 
düzən  və  həm  də  kəmiyyət  olaraq  Qacar  ordusundan  daha  üstün  olduğunu 
bilməkdə  idi.  Bu  üstünlüyü  sürətli  bir  əməliyyatla  ortadan  qaldırmaq  istəyirdi. 
Şahzadənin  ordusu  gündə  otuz  ağac  irəli  gedirdi.  Bu  da  Fransa  heyətindən  miras   
qalan  təlimatın  məhsulu  idi.  Bu  savaş  Abbas  Mirzənin  planladığı  kimi  yürüdü. 
Şahzadə  bu  savaşda  qalib  oldu.  İngilis  tarixçilərin  yazdığına  görə  durum  belə 
olunca Osmanlı tərəfi barış təklifində bulunmuş. Osmanlı tərəfindən önərilən barış 
planının ilkin  maddəsində  Abbas  Mirzənin Osmanlı torpaqlarını tərk etməsi qeyd 
olunurdu. Abbas Mirzə hər an rusların hücumunu göz  önündə bulundurduğu üçün 
bu təklifı qəbul edib və geri çəkildi. Abbas Mirzə savaşın davam etməsindən yana 
deyildi. Çünkü savaş davam etdikcə rusların qarşısında savunma gücü də azalırdı. 
Abbas  Mirzə  özünü  və  ordusunu  məğlub  olduğu  savaşın  intiqamını  ruslardan 
almaq  üçün  hazırlayırdı.  Barış  anlaşması  1823-cü  ildə  “Ərzurum  müqaviləsi”  ilə 
sonuclandı.  Bu  müqaviləyə  görə  hər  iki  tərəf  bir-birlərinin  sınırlarını  rəsmən 
tanıyırdılar. 
1821-1823-cü  illər  Osmanlı-Qacar  savaşının  ayrıntıları  haqda  Abbas 
Mirzədən  qalan  bir  neçə  məktub  bilgi  verməkdədir.  Bir  Azərbaycan  ordusu 
əsgərinin  ən  az  üç  Osmanlı  əsgəri  ilə  savaşdığı  bu  savaşın  ayrıntıları  haqda  ən 
                                                           
**
 Sərəsgəriyə Osmanlıda sınır şəhərlərin vali paşalarına verilən ləqəbdir. 
 

62 
 
mötəbər bilgi sadəcə, Şahzadənin ömrünün sonlarında  yazdığı bir neçə  məktubda 
əyan  olmaqdadır.  Bu  məktublar  da  olmasaydı  Azərbaycan  ordusunun  necə  və  nə 
şəkildə  qalib  gəldiyi  sirlər  dumanlığında  qalacaqdı.  Abbas  Mirzədən  miras  qalan 
otuz  məktubdan  ancaq  üçü  bu  savaş  haqqında  ipucları  verməkdədir.  Bu 
məktubların bəziləri tam savaş meydanında yazılmış bir psixolojini andırmaqdadır. 
Şahzadə,  Çobanoğlu  adında  bir  savaş  meydanından  ad  çəkməkdədir  ki,  bu  ad 
sadəcə, Abbas Mirzənin  məktublarında və bir də General Paskeviçin xatirələrində 
qeyd  olunmaqdadır.  Başqa  heç  bir  qaynaqda  bu  ada  rastlanılmamaqdadır.  Abbas 
Mirzə,  oğlu  Məhəmməd  Mirzəyə  yazdığı  məktubunda  Çobanoğlu  savaş 
meydanındakı  zəfərini  Laçın  Xan  ləqəbli  bir  komutana  borclu  olduğunu  yazır.
33
    
Laçın Xan ləqəbli bu Azərbaycan ordusu komutanlarından olan bir nəfər adının və 
kimliyinin  gizlin  qalmasını  və  yalnız  ləqəbinin  bəlli  olmasını  Abbas  Mirzədən 
xahiş  etmişdir!  Ancaq  Abbas  Mirzə  öz  məktublarında  bu  komutanını  o  qədər 
önəmsəyir, onun haqqında  o  qədər qürurla  danışır ki,  belə  bir şəxsiyyətin  tarixdə 
məchul  qalması  adamı  heyrətləndirir.  Bu  böyük  insan  kim  imiş  ki,  heç  şöhrət 
arxasınca olmadan Azərbaycan üçün bu qədər fədakarlıq etmiş, baş komutandan da 
istəmiş  ki,  onun  adı  gizlin  qalsın  və  yalnız  lazım  gəldikdə  ləqəbi  tələffüz  edilsin. 
Tarix  bu  tür  şəxsiyyətlərə  az  rastlamışdır.  Böyük  bir  imperatorluğun,  Osmanlı 
ordusunu məğlub edən bir komutan adının çəkilməsini istəməmişdir! 
Bu şəxsiyyətin kimliyi haqqında təsbit və təsəvvürdə buluna bilməmiz üçün 
19-cu  əsrin  əvvəllərindəki  olayları  incələməmiz  lazım  olacaq.  Yəni  Şərqi 
Gürcüstanın Rusiyaya ilhaq edildiyi zamanlara dönməmiz gərəkəcək. 
Birinci Erklinin oğlu Şahzadə Aleksandr Mirzə öz qardaşı oğlu Təhmurəslə 
Qacar  dövlətinin  ərazisində  yaşaya  bilmələri  üçün  Fətəli  Şahın  iznini  almışdı. 
Onlar  Qarabağ  savaşı  zamanı  Təbrizdə  yaşayırdılar.  Şahzadə  ilə  çox  yaxın 
münasibətdəydilər.  Bu  mühacirlərin  yalnız  olduqlarını  və  ya  Abbas  Mirzənin 
sarayında özlərini utanqac qonaq kimi aparmalarını, məğlub və aşağılıq kompleksi 
içində  olduqlarını  düşünmək  yanlışdır.  Tərsinə,  Baqratiyon  şahzadələri  öz  ailə 
üzvləri  ilə  bərabər  tərəfdarlarını  da  gətirmişdilər.  Bunların  bir  neçə  yüz  süvari 
oluşdura biləcək imkanları varmış. 
Keçən  səhifələrdə  də  gördüyümüz  kimi,  Şah  və  Abbas  Mirzə  Şərqi 
Gürcüstandakı  xalq  ayaqlanmaları  qiyamlara  çox  ümid  edirdilər.  Gürcüstandan 
Qacariyyəyə ilk mühacirət Qacar-Rusiya savaşı zamanı başladı. 
İllər  keçdi  və  Qacariyyə  zəfər  qazanmaq  yerinə  böyük  məğlubiyyətlərə 
məruz qaldı. Gülüstan müqaviləsi də imzalandı. Lakin Abbas Mirzənin Baqratiyon 
şahzadələrinə  qarşı  olan  hörməti  heç  azalmadı.  20  il  boyunca  Təbrizdə  yaşayan 
Baqratiyon  şahzadələri  artıq  Azərbaycan  kimliyinə  alışmış  və  Azərbaycanın  bir 
                                                           
33
“Əhvalat  və  dəst  xətthaye  Abbas  Mirzə”  (Abbas  Mirzənin  əhvalatı  və  əl  yazıları).  Bu  məktublar 
Tehranın Milli Kitabxanasında saxlanmaqdadır. 
 

63 
 
parçası  olmuşdular.  1821-1822-ci  illər  arasında  Abbas  Mirzə  Osmanlı  ilə 
savaşarkən Baqratiyon ailəsinə mənsub başqa bir şahzadə də Abbas Mirzəyə gəlib 
və  onu  qəbul  etməsini  istədi.  Abbas  Mirzənin  duz-çörəyini  dadıb  və  onun  duz-
çörəyinə  sadiq  qalacağına  and  içdi.  O,  XII  Qeorgi  oğullarından  birisi  idi.  XII 
Qeorgi Gürcüstana hökm edən son əmir idi. Bu şahzadə Gürcüstanda ruslara qarşı 
dirənənlərə  qatılmış,  ancaq  bu  tür  mübarizə  ilə  o  böyük  və  qocaman 
imperatorluğun  geri  püskürtülməsinin  mümkün  olmayacağını  anlamış  və  ölkəsini 
tərk  edib  Təbrizə  yola  düşmüşdür.  Lakin  o  zaman  Qacariyyə  ilə  Rusiya  savaş 
halında  olmadıqları  üçün  bu  işini  gizlincə  görməkdə  idi.  Əlbəttə,  bu  şahzadə  bir 
çox  yandaşları  ilə  bərabər  gəlmişdi.  Hətta  sınırdan  keçərkən  ruslar  onların 
məğlubedilməz  və  vur-qaç  savaşının  uzmanları  olan  köçərilər  olduqlarını  sanmış 
və işləri olmamışdır. 
Bu gürcü şahzadəsinin öz kimliyini gizlin saxlamasının başqa bir səbəbi də 
var  idi.  O,  Gürcüstanda  qalan  övladını  öz  zəngin  mirasından  məhrum  etmək 
istəmirdi.  Çünkü  onun  Rusiyanın  ən  sevimsiz  düşməni  Abbas  Mirzənin  yanında 
olması  bəlli  olsaydı,  ruslar  dərhal  onun  mal  varlığına  əl  qoyacaqdı.  Bu  üzdən  də 
Azərbaycan  ordusuna  qatıldığında  Azərbaycanda  çox  yayğın  olan  və  bahadurluq 
anlamı daşıyan Laçın Xan ləqəbini almışdır. Laçın Xan bir tərəfdən Azərbaycanda 
yaşaya bilməsi üçün Abbas Mirzədən xahiş etmişdi ki, onun haqqında Fətəli Şahla 
danışsın, digər tərəfdən də kimliyinin açıqlanmaması üçün ricada bulunmuşdu. 
1823-cü  ilin  yayına  dönəlim.  Abbas  Mirzə  öz  ordusunu  Çobanoğlunda 
yerləşdirmişdi. Ancaq Abbas Mirzənin məktublarının incələnməsi ilə Çobanoğluna 
hakim  olan  rahatsızlıq  və  iztirablı  halları  anlamaq  mümkündür.  Abbas  Mirzə 
mənsəb  sahiblərini  çağırmış  və  bir  məşvərət  şurası  təşkil  etmişdi.  Casusların 
Osmanlı ordusu ilə  ilgili  gətirdiyi bilgilər dəyərləndirilirdi.  Bəzi  bilgilər çox aşırı 
səviyyədə  idi.  Guya  Ərzurum  paşası  yetmiş  minlik  ordu  və  yüz  qəbzə  topla 
hücuma hazırlaşırmış. Necə qərara gəlməli idilər? Sürətlə bölgədən uzaqlaşmalımı 
idilər,  yoxsa  çox  sayda  olan  Osmanlı  ordusuna  hücummu  etməli  idilər?  Şahzadə 
hücumdan yana idi. Ancaq mənsəb sahibi komutanların çoxu hücuma qarşıydılar. 
On  il  sonra  Abbas  Mirzə  yazdığı  məktubunda  hücumun  baş  tutmasında  Laçın 
Xanın  etkili  olduğunu  yazacaqdı:  “Laçın  Xan  malını,  cavan  oğlunu  fəda  edərək 
mənim  həyatımı  qurtardı.  Mənə  zəfər  şərəfi  qazandırdı”
34
 və  “Əgər  bircə  gün  gec
 
gəlsəydi  nə  mən  olacaqdım,  nə  sən,  nə  də  ölkəmiz”.
35
 Göründüyü  kimi,  bu 
məktublarda  Şahzadənin  dərin  kədəri  və  Laçın  Xanın  onun  uğrunda  nə  qədər 
fədakarca  davranması  hiss  edilməkdədir.  Abbas  Mirzə,  bütün  oğulları  və  gürcü 
yandaşları ilə bərabər savaşa qatılmaqda qərarlı olan və qarşılığında da heç bir şey 
istəməyən gürcü şahzadəsi ilə necə davranacağını bilmirdi. Bu gürcü şahzadəsinin 
yalnız  bircə  istəyi  var  ki,  əgər  bu  savaşda  öləcək  olursa,  adı  və  kimliyi 
                                                           
34
“Əhvəlat və dəst xətthaye Abbas Mirzə Qacar Naib-us Səltəne”. 
35
Eyni qaynaq. 

64 
 
açıqlanmasın.  Başqa  bir  istəyi  də  Abbas  Mirzənin  onu  süvarilərin  komandanı 
etməsi idi. 
Savaş sırasında Laçın Xanın oğlu Aleksandr Mirzə ölür. Oğlunun ölümünə 
şahid  olan  Laçın  Xan  savaşdan  geri  çəkilmir.  Abbas  Mirzə  məktubunda  yazır  ki, 
“yurdundan sürgün olmuş və  Çobanoğlunda  ölən bu gəncin ölümünə  bütün ordu, 
hətta atlar da ağlayırdı.”
36
 
*** 
Osmanlı  ilə  savaş  və  zəfər  Azərbaycan  ordusu  üçün  böyük  özünə  güvən 
sağlamışdı.  Şahzadə  bu  savaşdan  sonra  Azərbaycan  ordusuna  olan  güvənini 
bütünləşdirmişdi.  Abbas  Mirzə,  Ərzurum  barış  anlaşmasının  həmən 
imzalanmasından  yana  idi.  Tam  bu  sıralarda  on  iki  il  sonra  Şahzadənin  ölümünə 
səbəb  olacaq  xəstəlik  baş  qaldırmışdı.  Şahzadənin  oğlu  Cahangir  Mirzə  yazır  ki, 
Abbas  Mirzə,  onu  öldürəcək  xəstəliyin  ilk  bəlirtisini  Ərzurum  müqaviləsi 
ərəfəsində  hiss  etmişdir.  Heç  şübhəsiz  ki,  bu  xəstəlik  şahzadənin  çocuqluq  
zamanında  yaxalandığı,  lakin  Abbas  Mirzənin  güclü  iradəsi  hesabına  ram  edilmiş 
və sonradan təkrar baş qaldıran xəstəlik idi. 1810-1812-ci illər arasında Şahzadənin 
özəl həkimi doktor Karmək onu ölüm ayağına qədər gətirən bir xəstəlik haqqında 
bilgi  verməkdədir.  Bu  xəstəlik  zamanı  Şahzadə  altı  ay  ayağa  qalxa  bilməmişdir. 
Doktor  Karməkin  o  zamankı  diaqnozunda  Şahzadənin  sümük  vərəminə  tutulduğu   
qeyd olunmaqdadır. Eyni zamanda Şahzadənin qaraciyər xəstəliyi də var imiş. 
Cahangir  Mirzə  və  digər  ailə  üzvləri  öz  xatirələrində  Şahzadənin  bu 
xəstəliyə  yaxalanması  ilə  ilgili  dəqiq  zaman  bəlirtməməkdədirlər.  Verilən  bilgilər 
əsasında  bilmək  olmur  ki,  Şahzadə  Osmanlı-Qacar  savaşından  öncə,  yoxsa  sonra 
bu xəstəliyə yaxalanmışdır.
37