Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası



Yüklə 1,44 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/12
tarix03.02.2017
ölçüsü1,44 Mb.
#7381
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
 məğlubiyyətindən sonra rusların əlində olan Gəncədə böyük 
hərbi  güc  barınmaqda  idi.  Şahzadə,  Gəncənin  ələ  keçirilməsi
 
ilə  eyni  zamanda 
rusların  bölgədə  böyük  itkiyə  və  məğlubiyyətə  məruz  qalacağı  düşüncəsində  idi. 
Rusiya  Gəncədəki  hərbi  üs  vasitəsi  ilə  bütün  bölgələrə  yardım  göndərə  bilirdi. 
Abbas Mirzə bu şəhəri həmən ələ keçirmək istəyirdi. 
Şahzadənin  ağlından  keçəni  öyrənən  Hacı  Bəylər  iki  gün  boyunca  Abbas 
Mirzəni ikna etməyə çalışdı ki, Şuşanı almaq Gəncəni almaqdan daha rahatdır, indi 
Şuşanı savunacaq önəmli ordu yoxdur, ilk öncə Şuşanın alınması məsləhətdir deyə 
                                                           
39
Cahangir Mirzənin “Yeni Tarix” kitabında bu adamın adı Hacı Ağalarbəy olaraq keçər. 
 

73 
 
söylənib  durdu.  Hacı  Bəylər  Şuşa  sakinləri  ilə  də  təmasda  olduğunu  iddia  edirdi. 
Ona görə Şahzadə hücuma başladığında şəhərin içində də ayaqlanma olacaqmış.
40
 
Şahzadə  bir  tərəfdən  Şahın  iradəsi  üzrə,  digər  tərəfdən,  çevrəsinin  təlqini 
nədəni ilə öncə Şuşaya hücum etməklə razılaşdı. Ordu Şuşaya doğru hərəkət etdi. 
Şuşanın  mühasirəsinin  uzun  sürəcəyi  düşünüldüyü  üçün  böyük  sursat  və  ərzaq 
daşınmaqda  idi.  Heç  şübhəsiz  ki,  bu  hərəkətlilik  Şuşada  bulunan  rus  ordusunun 
gözündən qaçmırdı.  Günlər keçdi,  ancaq möhkəm qalalarla qorunan bu şəhərdəki 
ruslardan  Azərbaycan  ordusuna  qarşı  heç  bir  hərəkət  və  top  atəşi  görünmədi. 
Şahzadə  Şuşaya  hücum  etmək  üçün  tələsmirdi.  Düşünürdü  ki,  Şuşa  əhalisinin  də 
daxildə  uyğun  zamanda  ayaqlanması  şəhərin  fəthini  asanlaşdıracaqdır.  Bu 
səbəbdən də dayısı Əmir Xan Sərdarı gözləməkdə idi. Şuşanın fəthindən sonra ona 
qatılacaq  olan  dayısının  başçılığındakı  Xoydan  gələn  ordu  ilə  bərabər  Gəncəyə 
hücum etməyi planlamışdı. Böyük oğlunu səkkiz min
 
nəfərlik piyadənin sərkərdəsi 
olan  Əmir  Xanın  yardımçılığına  təyin  etdi.  İki  min  ordu  ilə  Şahzadəyə  qatılan 
Mərəndin  hakimi  Nəzərəli  Xana  Gəncəyə  hücum  etmək  üçün  hazır  bəkləməsinə 
əmr  etdi.  Ruslardan  qalmış  doqquz  qəbzə  topun  dərhal  təmir  edilib  işlərliyinin 
sağlanmasını istədi. 
Bu üç  kişini önəmli postlara təyin etməsi müxtəlif  səbəblər üzündən yaxşı 
nəticə  verməyəcəkdi.  Lakin  bu  sonuclar  haqda  Şahzadə  öncədən  təsbitdə 
bulunamazdı. Digər tərəfdən, tərcih ediləcək başqa güvəniləcək şəxslər yox idi. 
Hacı  Bəylərin  yaratdığı  Şuşa  əhalisinin  üsyan  umudu  yavaş-yavaş  suya 
düşürdü.  Əhalinin  ayaqlanma  məsələsindən  heç  əsər-əlamət  yox  idi.  Bu  üzdən 
Şahzadə  Şuşanın  tam  mühasirəsinin  gerçəkləşməsi  amacıyla  şəhərin  çevrəsində 
xəndək  qazılmasına  əmr  etdi.  Şeyx-ül  Məluk  Mirzə,  Yusif  Topçu,  Kəngərli 
qəbiləsinin  rəisi  Ehsan  Xan  cəbhənin  müxtəlif  yerlərində  bu  işlərdən  sorumlu 
idilər. 
Şahzadənin  çevrəsində  hər  kəs  zəfərdən  danışırdı.  Kərsi  savaşından  sonra 
rusların  savaşma  cəsarəti  olmayacağı  haqda  sözlər  dolaşırdı.  Mülkləri  Rusiyanın 
istilasında  qalmış  xanlar  bu  savaşa  daha  çox  ümid  bağlamışdılar.  Sərdar  Hüseyn 
Xan  və  İskəndər  Gürci  birlikdə  Qarakilsədə  və  Başaparanda  rusları  məğlub  edib 
geri  püskürtmüşdülər.  Rusların  etirafına  görə  Gürcüstanda  hər  an  ayaqlanma  baş 
verə bilərdi. Lənkəran təkrar fəth edilmişdi. Bakı sularında buğda yükü daşıyan iki 
gəmi ələ keçirilmişdi. Ancaq Gəncə hər an Şahzadənin fikrini məşğul etməkdə idi. 
Şahzadə bilirdi ki, Gəncə ələ keçirilməyənə qədər rusların böyük həmlə təhlükəsini 
gözləmək lazımdır. 
Cəbhədə  müxtəlif  şayiələr  gəzirdi.  Rusiya  imperatoru  bu  məğlubiyyətdən 
dolayı  çox  əsəbləşmiş  və  Yermolovu  görəvindən  almışdır.  Onun  yerinə  başqa  bir 
general təyin edilmişdir. Təzə Qafqaz hakimi imperatorun barış siyasətindən yana 
idi. 
                                                           
40
 Hacı Bəylər məsələsinə aid olan bölüm Cahangir Mirzənin “Yeni tarix” əsərindən alınmışdır. 

74 
 
Bu  arada  Şuşanın  mühasirəsinə  aid  işlər  davam  etməkdə  idi.  Qala 
divarlarının altında xəndək qazmaq çox çətin idi. Məhərrəm ayının gəlməsi və yas 
törənlərinin  başlaması  belə,  xəndək  qazma  işini  əngəlləmədi.  Bu  arada  iki  din 
xadimi  öz  dini  təbliğatlarına  davam  edirdilər.  Bunlar  Molla  Əhməd  Nəraqi  və 
Axund  Molla  Məhəmməd  Muğani  idi.  Bu  iki  şəxs  əyinlərindəki  qara  paltarla 
ordunun  içində  dolaşıb  və  cəhad  təbliğatı  edirdilər.  Bu  savaşın  müsəlmanlarla 
kafirlər  arasında  olduğu  haqda  təbliğat  aparırdılar.  Ancaq  Abbas  Mirzə  din 
xadimlərinin  bu  tür  davranışlarından  kəsinliklə  xoşlanmırdı.  O  bilirdi  ki,  bu 
təbliğatlarla  rus  topları  qarşısında  müqavimət  göstərmək  olmaz.  O,  dini  xurafatın 
təbliği yerinə batılılaşmağı, Batı texnolojisini mənimsəməyi tərcih edirdi. 
Bu  sırada  çaparlar  Başvəzir  Allahyar  Asəf-əd  Dövlənin  gəldiyini 
duyurdular.  Başvəzir  Damğandan  və  Simnandan  yardımçı  güc  gətirmişdi.  Abbas 
Mirzə,  yaltaqlıqda  ustad  olan  və  intriqa  uzmanı  bu  vəzirdən  heç  xoşlanmırdı. 
Başvəzirin ona  qarşı  etdiyi bütün düşmənçilikdən  xəbərdar idi.  Başvəzir
 
nə  savaş 
taktikasından anlayır, nə  də  savaşçı idi. Sadəcə, onun  ən böyük amacı  gördükləri 
işləri ilə şahın rzasını, diqqət və hörmətini qazanmaq idi. Ayağının tozu ilə çatan 
Başvəzir əsəbiləşdi ki, sürətlə davranılmır. Başvəzir düşünürdü ki, tam onun gəlişi 
sırasında  Şuşa  ələ  keçirilərsə  Şahın  yanında  daha  da  etibar  qazanmış  olur. 
Başvəzirin  bu  tür  davranışına  Abbas  Mirzə  müdaxilə  etdi.  Hər  kəsin  gözünün 
önündə onların münasibətləri pozuldu. Ancaq mühasirə işi get-gedə təkmilləşirdi. 
Sentyabrın (eylülün) ortalarında Şuşaya girmə planlaşdırılmışdı. Ancaq Şəmkirdən 
gələn  məğlubiyyət  xəbəri  çox  olumsuz  təsir  göstərməyə  başladı.  Bu  xəbər 
Şahzadənin  sentyabrın  ortasına  bəlirlədiyi  Şuşaya  hücum  planını  alt-üst  etdi. 
Carçılar  ordunun  dəyişik  yerlərində  dolaşıb  və  hücum  gününün  dəyişdiyini 
söyləyirdilər. 
Cahangir Mirzə bu xəbəri duyduğunda çaparaq atasının olduğu çadıra gəldi. 
Abbas  Mirzənin  çadırı  dövlət  yetkililəri  ilə  dolu  idi.  Asəf-əd  Dövlə,  Mustovfi-ul 
Məmalikdən  həmlənin  gecikməsinin  səbəbini  sorurdu.  Onun  bu  davranışı 
Şahzadənin  hüzurunda  çox  yersiz  və  ədəbsiz  hərəkət  kimi  görünürdü.  Şahzadə 
Məhəmmədəli  Mirzənin  göndərdiyi  məktubu  Başvəzir  Asəf-əd  Dövləyə  verib  və 
yüksək səslə oxumasını istədi. Başvəzir məktubu oxuduqca rəngi üzündən qaçır və 
heyrətini  gizlədə  bilmirdi.  Məhəmməd  Mirzə  məktubda  yazmışdı  ki,  onun  səkkiz 
minlik  ordusu  Gəncənin  yaxınlığında  Şəmkirdə  General  Mədədovun  ordusu  ilə 
savaşa girmişdir. Zaman keçdikcə bu savaşda Məhəmməd Mirzənin məğlub olma 
xəbəri  də  Abbas  Mirzəyə  gəlmişdir.  Məhəmməd  Mirzənin  Şəmsəddinli 
çobanlarından  aldığı  bilgiləri  yanlış  dəyərləndirməsi  onun  məğlubiyyətinə  səbəb 
olmuşdur.  Bəlkə  də  bu  çobanlar  ruslar  tərəfindən  alınmış  və  onların  istədikləri 
bilgiləri  Məhəmməd  Mirzəyə  vermişdilər.  Çobanların  dediklərinə  görə  rusların  o 
bölgədə  böyük  birimləri  olmamış  və  sadəcə,  Tiflis  ermənilərindən  olan  kiçik  bir 
alay varmış. 

75 
 
Məhəmməd  Mirzə  dayısı  Əmir  Sərdarla  birlikdə  bu  veriləri  doğru-dürüst 
dəyərləndirmədən  ordunu  Şəmkirə  doğru  yönəldərlər.  Rus  ordusunun  başında 
duran General Mədədov anladı ki, onlar bu hesabsız həmlələri ilə böyük xətaya yol 
vermişlər.  Bu  üzdən  böyük  bir  hiyləyə  əl  atdı:  əsas  ordusunu  və  topxanasını 
saxlularda  gizlin  saxlayaraq  kiçik  bir  bölümü  Məhəmməd  Mirzənin  həmlə  etdiyi 
yerə  sövq  etdi.  Bu  savaşda  öncə  zahirən  Qacarların  üstün  olduqları  görünürdü. 
Məhəmməd Mirzənin əsgərləri zəfərin qazanıldığını zənn edib, özlərini yaralı, əsir 
rus əsgərlərinin üstünə atıb onların başlarını kəsib özləri ilə götürürdülər ki, gətirib 
Şaha verib ödül alsınlar. Bu şəkildə ordunu bir intizamsızlıq sarmış oldu. 
Mədədov  bu  fürsətdən  istifadə  edərək  gizlin  qalan  ordusuna  hücum  və 
toplara atəş əmri verdi. Məhəmməd Mirzənin ordusuna qorxudan vəlvələ düşməyə   
başladı.  Məhəmməd  Mirzənin  dayısı  Əmir  Xan  top  gülləsindən  yara  alıb  öldü. 
Onun  ölümü  orduda  düş  qırıqlığı  yaratdı.  Məhəmməd  Mirzə  orduda  yaranmış 
dağınıqlığı nə qədər bərpa etməyə çalışsa da düşmənin güclü top atəşi buna imkan 
vermirdi.  Məhəmməd  Mirzə  məğlub  oldu.  Onun  topları  da  təxrib  edildi.  Şahzadə 
Məhəmməd  Mirzənin  özü  də  az  qala  əsir  düşəcəkdi  ki,  bir  neçə  xidmətçisinin 
hesabına  qurtuldu.  Şəmkirdəki  məğlubiyyət  Gəncədəki  rus  ordusunun  geniş 
əməliyyata başlamasına imkan yaradırdı. 
*** 
Təhlükəli  bir  durum  yaranmışdı.  Abbas  Mirzə  düşündü  ki,  Şuşanın 
mühasirəsini  buraxıb  və  təcili  savunma  sisteminə  keçməlidir.  Təcili  olaraq 
toplanan  hərbi  şurada  Şuşanın  mühasirəsindən  vaz  keçilməsi  haqda  öz  dəlillərini 
ortaya  qoydu.  Şurada  çox  gərgin  və  qəti  söhbət  edirdi.  Onun  qətiyyəti  və 
qərarlılığı,  hətta  Başvəzir  Asəf-əd  Dövləni  də  səssiz  qalmağa  zorladı.  Özəlliklə 
Şəmkirdə məğlub edilib və intizamı, düzəni pozulan ordunun o şəkildə geri dönüb 
Şahın  gözünə  görünüb  onu  ümidsizliyə  uğratmasına  da  müsaidə  etmədi.  Şahzadə 
Şuşanın geri alınacağı ilə ilgili ayrı bir zaman hücuma keçilməsi haqda qətiyyətlə 
danışdı.  Abbas  Mirzənin  bu  qərarlılığı  qarşısında  Başvəzir  öz  nifrətini  içində 
boğaraq  səssiz  qalmağı  tərcih  etdi.  Xüsusən  eşidəndə  ki,  Şah  Arazın  sahillərinə 
yaxınlaşmışdır, Başvəzir daha çox narahat olurdu. Çünkü o, Şahdan ayrılıb Şuşaya 
doğru  hərəkət  etdiyində  Şaha  xoş  xəbərlərlə  dönəcəyini  vəd  etmişdi.  Şuşanın 
mühasirəsinin  gecikdiyini  görən  Fətəli  Şah  şəxsən  əməliyyat  mərkəzinə 
yaxınlaşmaq və əməliyatı kontrol etmək istəmişdi. 
Azərbaycan  ordusu  Gəncəyə  doğru  irəliləyişində  yerli  əhalilərin 
əngəlləmələri  ilə  rastlandı.  Çoxu  ermənilərdən  olan  bu  əhalinin  heç  şübhəsiz  ki, 
öncədən  ruslar  tərəfindən  alınmaları,  Şahzadəyə  qarşı  təxribat  ünsürü  kimi 
kullanılmaları  söz  konusu  olmuşdur.  Ermənilər  ruslar  tərəfindən  donatılmış 
silahlarla  Şahzadənin  ordusuna  qarşı  savaşmağa  başlamışdılar.  Bu  da  ordunun 
sürətli  şəkildə  yer  dəyişdirməsinə  mane  olurdu.  Lakin  bu  dəstələri 
zərərsizləşdirmək  Azərbaycan  ordusu  üçün  çətin  iş  deyildi.  Azərbaycan  ordusu 
Gəncəyə  doğru  irəlilədiyi  ərəfədə  Şahzadəyə  qorxunc  bir  xəbər  gətirdilər:  Gəncə 

76 
 
qalasını  savunmaqla  görəvli  olan  Mərənd  hakimi  Nəzərəli  Xan  öz  alayını  oradan 
geri çəkib və Şahzadə Məhəmməd Mirzənin ordusu bulunan yerə getmişdir. 
Artıq  rusların  qarşısında  duracaq  bir  alay  qalmamışdır.  Azərbaycan 
ordusunun  gəlişindən  umutlanan  Gəncə  əhalisi  yavaş-yavaş  umutsuzluğa   
düşməkdə  idilər.  Şəhərin  bir  çox  məhəllələrindən  və  kəndlərdən  insanlar  dəstə-
dəstə nalə və fəryad edərək Araz çayına doğru, Azərbaycan ordusunun bulunduğu 
zənn  edilən  yerlərə  qaçırdılar.  Nəzərəli  Xanın  bu  xəyanəti  Abbas  Mirzəni  çilədən 
çıxarmışdı.  Bu  üzdən  də  dərhal  Nəzərəli  Xanın  onun  hüzuruna  gətirilməsini  əmr 
etdi.  Şahzadə  onun  rütbələrini  alaraq  arxası  üstə  çullu  bir  eşşəyin  üstünə 
bağlanmasını istədi. Nəzərəli Mirzəni hər yerdə, xüsusən başçısı olduğu öz alayının 
içində  dolaşdırıb  və  aşağılayırdılar.  Eşşəyin  başını  çəkən  adam  məsxərə  ilə  “Şah 
gəldi”  deyə  bağırırdı.  Sonra  da  Abbas  Mirzə,  Nəzərəli  Xanı  Mərəndə  göndərdi. 
Mərəndə bir məktub yazaraq Nəzərəli Xanın öldürülməsini əmr etdi. Nəzərəli Xan 
Mərənddə  cəlladlar  tərəfindən  boğulub  öldürüldü.  Sonradan  böyük  sınaqda 
Nəzərəli Xanın oğulları intiqam hissi ilə bəzi işlər görəcəklərdi. 
Abbas  Mirzənin  ordusu  Tərtərdə  yerləşmişdi.  Abbas  Mirzə  Tərtərdə  hərbi 
Şuranın  çağırılmasını  istədi.  Bu  şurada  Başvəzir,  Qulamhüseyn  Xan  Sipəhdar, 
Azərbaycan  və  digər  vilayət  ordularına  mənsub  mənsəb  sahibləri  iştirak  edirdilər. 
Şahzadə  Cahangir  Mirzə  və  Şahzadə  Bəhmən  Mirzə  də  bu  şuraya 
qatılmaqdaydılar.  Dərhal  bir  qərara  gəlinməli  idi.  Əldə  edilən  xəbərlərə  görə 
Rusiyanın  yeni  Qafqaz  hakimi  böyük  bir  ordu  ilə  əməliyyat  səhnəsinə 
yaxınlaşmaqda  imiş.  Hələ  bu  yeni  Rus  komandirinin  adı  bəlli  deyildi.  Lakin 
əsgərlərinə  olan  üstün  münasibəti  dildən-dilə  düşmüşdü.  Qafqazdakı  rus 
əsgərlərinin yeməklərində və geyimlərində yenilik sağlanmışdı. Abbas Mirzə, onun 
əsgərlərinə verdiyi önəm konusunda bilgi aldığı zaman anladı ki, gerçək bir savaş 
komutanı ilə qarşı-qarşıyadır. Bu da Şahzadəni dərindən əndişələndirməyə başladı. 
Hərbi  Şurada  bir  neçə  sual  öz  cavabını  axtarırdı.  Gəncəyə  həmlə  edilsinmi?  Əgər 
Gəncəyə  həmlə  edilər  və  Gəncəni  almaq  mümkün  olmaz,  Qacar  orduları  məğlub 
olarsa,  o  zaman  Qarabağdan  geri  çəkilmək  zorunlu  olacaqdır.  Bəlkə  geri  dönüb 
Şuşanın  fəthi  üçün  bütün  güclərini  səfərbər  etsinlər  deyə  sorular  Hərbi  Şurada 
ortaya qoyulur və cavabını arayırdı. Başqa bir yol da var idi və bu yol daha rasional 
görünürdü. Heç bir hücuma  başlamadan  möhkəm  müdafiə  sisteminə  keçilməli və 
düşmənin  həmləsini  bəkləməli  idilər.  Digər  tərəfdən,  bu  bəkləmənin  yanı  sıra 
partizan  savaşları  üçün  eyitilmiş  savaşçılarla  düşmənə  vur-qaç  taktikasını 
uyqulayaraq  onu  zəiflətmək  də  bir  çıxış  yolu  kimi  ortaya  qoyulurdu.  Lakin 
çoğunluq  bu  şəkil  savaşa  qarşı  idi.  Başvəzir  israrla  savaşdan  yana  olduğunu 
söyləyir  və  savaş  meydanında  düşməni  məğlub  etmək  gərəkir  deyə  basdırıb 
dururdu. 
Abbas  Mirzə  avropalı  müşavirlərinin  söylədiklərini  xatırlayırdı.  Avropalı 
danışmanları  ona  bir  neçə  kərə  söyləmişdilər  ki,  heç  bir  zaman  Avropa  üsuluna 
yenicə  alışdırmaq  istədiyin  ordunu  Avropa  sistemi  ilə  donatılmış,  Avropa 

77 
 
texnolojisi  ilə  təchiz  edilmiş  bir  ordu  ilə  savaşa  soxma!  Məhəmməd  Xan  Əmir 
Şahzadənin zaman qazanma təklifini dəstəkləyirdi. Lakin Hərbi Şuraya belə, nüfuz 
etmiş onun düşmənləri Şaha yanlış bilgilər verməyə davam etməkdə idilər. Abbas 
Mirzə  bu  gedişlə  Şah  tərəfindən  xainlik  suçu  ilə  damğalana  bilər  qorxusu  ilə  öz 
iradəsini Hərbi Şurada tətbiq edə bilmədi. Başvəzirin təklifləri qarşısında Şahzadə 
təslim olmaq zorunda qaldı. Hərbi Şurada qırx minlik ordu müxtəlif alaylara ayrıldı 
və  hər  alayın  da  komutanları  bəlli  oldu.  Başvəzir  Asəf-əd  Dövlə  Sipəhdarla  
birlikdə Ərak ordusuna komutanlıq edəcəkdilər. Şahzadə Şeyx-ül Məluk Qaradağ, 
Mərənd  və  Mazəndəran  alaylarının  komutanlığını  üstləndi,  ona  12  qəbzə  də  top 
verildi. Abbas Mirzənin böyük oğlu Məhəmməd Mirzə ən seçkin alaylara komutan 
təyin edildi. Minbaşılıq rütbəsinə yüksələn İbrahim Xan Bakui 2000 nəfərlik ordu 
ilə ön cəbhədən hücum edəcəkdi. Bəhmən Mirzə başqa bir alaya fərman verəcəkdi. 
Bəhmən  Mirzənin  süvariləri  Avşarlardan  oluşmaqda  idi.  Cahangir  Mirzə  atasının 
əski  dostu  Əhməd  Xan  Müqəddəmin  oğulları  ilə  bərabər  Marağa  alayını  kontrol 
edəcəkdilər.  Əhməd  Xanın  oğulları  minbaşı  Cəfərqulu  Xan  və  yenə  də  minbaşı 
Hüseyn Xan paşai Azərbaycan ordusunun ən başarılı komutanlarından idilər. Zillül 
Sultanın  oğlu  Məhəmmədhüseyn  Mirzə  müxtəlif  birimlərlə  ordunun  arxasında 
zəxirə və dəstək güc kimi qalacaqdı. Bir çox görəvlər paylaşıldı. Həmədan alayının 
Tüfəngçi  birimlərinin  komutanlığı  Həmədanlı  Qaragözlülərə  tapşırıldı.  
Məhəmməd  Xan  Əmirnizamla  Yusif  Xan  Gürciyə  də  topxananın  komutanlığı 
verildi. 
Abbas  Mirzə  öz  ordusunu  Tərtər  çayının  sahillərindən  Gəncəyə  tərəf  sövq 
etməyə başladı. Gəncənin iki ağaclığında yerləşdi. Kəşfiyyatçı və vur-qaç birimləri 
rus ordusunun bir ağaclığına qədər yaxınlaşmışdı. 
Bu  arada  Rus  ordusunun  Qafqaz  üzrə  hakimi  Abbas  Mirzə  üçün  də  bəlli 
olmuşdu.  Adının  ətrafında  miflər  dolaşan  bu  şəxs  general  Paskeviç  idi.  Paskeviç 
Qafqazda Yermolovu əvəz etməkdə idi. 
İki  ordu  bir-birindən  2-3  ağac  məsafədə  Gəncə  savaş  meydanında  qarşı-
qarşıya  idi.  Paskeviç  möhkəm  səngərlər  inşa  etdirərək  ordusunu  hər  tür  qafil 
hücuma qarşı qoya bilmişdi. Digər yandan rus ordusu yaxşı qidalanır, yaxşı ərzaqla 
təmin olunurdu. Rus ordusu sükunət içində savaş əmri bəkləməkdə idi. Ancaq bəzi 
xəbərlər  Paskeviçin  riyaziyyatçı  qafasını  qarışdırırdı.  Məsələn,  Şəmsəddinlu 
qəbiləsinin  çobanları  Paskeviçə  İrəvan  xanının  Çaldır  dağlarından  keçdiyini 
söyləmişdilər.  Ancaq  sürətli  araşdırmalar  nəticəsində  bu  xəbərin  doğru  olmadığı 
bəlli oldu. Fəqət bu xəbər doğru olsaydı belə, General Paskeviç öz planından  vaz 
keçməyəcəkdi.  Çünkü  o  bilirdi  ki,  savaşın  taleyi  Abbas  Mirzə  ilə  olan  dirək 
toqquşmadan  asılı  olacaqdır.  Sentyabr
*
  (Eylül)  ayının  12-dən  13-nə  keçən  gecə 
ruslara sədaqəti ilə bilinən bir erməni Paskeviçə xəbər gətirdi ki, Şahzadə bu gecə 
səhərə  yaxın  hücuma  başlayacaqdır.  Əcəba,  bu  şəkildə  ansızın,  qəfilcə  həmlə 
                                                           
*
 Bu, Rusiya tarixi ilə verilmişdir. 25-26 sentyabr Qrigori tarixinə dəng gəlir. 

78 
 
etmək  Abbas  Mirzəninmi  planı  olmuş?  Yalnız  bu  şəkildə  bir  plan  dildən-dilə 
düşməmək  şərti  ilə  məqbul  və  uğurlu  ola  bilərdi.  Sonrakı  Qacariyyə-Rusiya 
münasibətlərini  çox  dərindən  etkiləyən  bu  savaşın  bir  çox  yönü  bəlirsiz  olaraq 
qalmaqdadır. Yağmurun yağdığı bir gecədə, şumlanmış torpaqlarda ansızın həmlə 
edib düşməni mühasirəyə almaq mümkün idi? 
Cahangir  Mirzənin  verdiyi  məlumata  görə  Abbas  Mirzə  son  anda  qərarını 
dəyişdirmək istəyirmiş. Lakin bu məlumat yetərli deyil və bu yanlış taktiyə bəraət 
qazandıra  bilmir. Bəzi  alaylar gecənin qaranlığında  yollarını  azıb və  başqa  səmtə 
tərəf  yürümüşlər.  Nəm  torpaq  və  zığ  irəliləməni  əngəlləyirdi.  Yolunu  azmış  bəzi 
alaylar  qarşı-qarşıya  gələrək  irəliləməni  əngəlləyir  və  bir-birinə  girərək 
intizamsızlıq  yaradırdı.  Gün  doğduğunda  istiqamətlər  bəlli  oldu.  Yorğun  düşmüş 
əsgərlər  atəş  yaxıb  və  özlərini  qurutmaq  istəyirdilər.  Yağmur  altında  islanmış 
silahlarını qurutmaq və silmək zorundaydılar. 
Rus  qərargahında  ordunun  durumu  bambaşqa  idi.  İsti  bir  yeməkdən  sonra 
yaxşıca  istirahət  etmiş  əsgərlər  təbil  səsi  ilə  meydanda  toplaşdılar.  Qısa  sürədən 
sonra Şahzadənin də ordusunda təbillərin gurultusu eşidilməyə başlandı. 
Rus  ordusu  iyirmi  mindən  artiq  inzibatlı  nəfərə  sahib  idi.  Bunların  içində 
yaxşı təlim görmüş qazaqlar da var idi. 
Rus kəşfiyyatçıları xəbər gətirdilər ki, Abbas Mirzənin ordusunu görmüşlər. 
Kəşfiyyatçılar hətta Şahzadənin ordusunun sayı haqda da bilgi verdilər. On səkkiz 
alaydan və hər bir alayın min nəfərdən oluşduğunu qeyd edirdilər. Aralıqlarla üç və 
ya dörd qəbzə top nəzərdə tutulmuşdu. Arxada ehtiyatda olan yüngül topxanalarla 
bərabər  Şahzadənin  özəl  qvardiyası  yerləşmişdı.  Təqribən  iyirmi  min  süvari  iki 
cinahda mövqe tutmuşdu.
41
 
1826-cı il sentyabr ayının 15-ci gününün sabahı idi. Uzun  intizardan  sonra 
savaş  saat  doqquzda  başladı.  Gəncə  savaşında  iştirak  edən  Cahangir  Mirzənin 
söylədiklərini olduğu kimi burada gətiririk: 
“Rus  ordusunun  saldatları  və  topxanası  Qacar  orduları  ilə  qarşı-qarşıya 
durmuşdu. Qacar dövlətinin rəmzi olan, üzərində günəş və aslan
 
rəsmi olan bayraq 
Şahzadənin başının üstündə dalğalanırdı. Baş keşikçi Məhəmməd Əmin Xan Qacar 
öz  nəfərləri  ilə  Şahzadəni  qorumaqla  görəvli  olduğu  üçün  ordunun  mərkəzində 
sakin  idi.  Rus  sərdara  Abbas  Mirzənin  bulunduğu  yer  məlum  olmuşdu.  Abbas 
Mirzənin bayraqların altında olduğu Paskeviç tərəfindən təsbit edilmişdi. Bu üzdən 
də  bütün  top  atışlarını  və  saldatların  hücumunun  o  mərkəzə  doğru  olmasını 
istəmişdi.  Bu  arada  bəlli  oldu  ki,  rus  ordusu  tutduğu  pozisyonu  dəyişdirmədən 
savunma  durumunda  qalacaqdır.  Qacar  orduları  da  ya  hücuma  keçməli,  ya  da 
bəkləməli  idi  ki,  rusların  təpkisini  öyrənsinlər.  Böyük  ehtimala  görə  on  gün  də 
                                                           
41
Qacar  ordusunun  miqdarını  Paskeviç  iyirmi  min,  Cahangir  Mirzə  isə  otuz  beş  min  olaraq  qeyd 
etməkdədir. 
 

79 
 
Qacar  ordusu  bəkləyəcək  olsaydı,  rus  ordusu  yenə  də  pozisyonunu 
dəyişdirməyəcəkdi. 
Şahzadə  orduya  hücum  əmri  verdi.  Savaş  və  hücum  təbilləri  və  zurna 
çalındı.  Piyadələr  öndə  yavaş-yavaş  ruslara  qarşı  yürüməyə  başladı.  Marağa 
alayının  on  iki  qəbzə  topu  ordunun  mərkəzində  hazır  durumda  idi.  Digər  on  iki 
qəbzə böyük top Şahzadə ilə Məhəmməd Xan Əmirnizamın dirək əmirləri altında 
idi. Şahzadədən əmr gəlmədən atış haqları yox idi. İki ordunun bu qədər bir-birinə 
yaxınlaşmasına  rəğmən  ruslar  tərəfindən  heç  bir  təpki  görünməməkdə  idi.  Abbas 
Mirzə  toplara  atış  əmri  verdi.  Topların  atışının  yanı  sıra  Mirzə  Əli  Gəraylının 
əmrindəki  süvarilər  hücuma  başlayıb  və  rus  süvarilərinin  düzənini  pozdular.  Bu 
anda  rusların  da  topları  atışa  başladı.  Ruslar  Abbas  Mirzənin  durduğu  yeri  təsbit 
edib və bütün mərmilərini o yerə atırdılar. Hədəfləri Şahzadə və ordunun qəlbi olan 
mərkəzi  dağıtmaq  idi.  Bu  zaman  Şahzadədən  mənə  bir  əmr  gəldi.  Bizim  alay 
toplarını sürətlə irəli çəkib və güllələrin ruslara çatacağı yerdə yerləşdirib və dərhal 
atışa  başlamalıydıq.  Silahlı  piyadələrimizlə  ruslarla  döş-döşə  savaşmalıydıq. 
Şahzadənin  duaçısı  olan  bu  bəndə  də  alayımla  bərabər  atlardan  enib  baş 
komandirin  əmrini  uyqulamağa  başladıq.  Mənim  alayım  sürətli  bir  hücuma 
başlayıb  saldatlarla  artıq  tam  üz-üzə  silah  və  süngü  savaşına  başlamışdı.  Rus 
toplarının  güllələri  bizim  başımızın  üstündən  keçib  Şahzadənin  bulunduğu  yerə 
isabət  edirdi.  Abbas  Mirzə  bu  durumu  gördüyündə  Asəf-əd  Dövlənin  ordusunun 
önündə rusların olmadığını öyrənib və onları köməyə çağırdı. Asəf-əd Dövlə ağır 
davrandığı  və  sürətlə  özünü  yetişdirmək  istəmədiyi  üçün  Şahzadə  savaş 
meydanının sağ tərəfinə çəkilmək zorunda qaldı. Şahzadənin savaş meydanının sağ 
tərəfinə çəkilməsinə rəğmən rus topxanaları daha sürətli və ardıkəsilməz bir şəkildə 
ordunun mərkəzini hədəf alaraq atışlarını davam edirdi. Rus toplarının atəşi altında 
düzənini  itirən  Avşar  və  Marağa  alayları  yavaş-yavaş  savaş  qabiliyyətlərini 
itirirdilər. Bu vəziyyəti müşahidə edən ruslar ön cəbhədə savaşan əsgərlərə yardım 
göndərdilər. İki min saldat Marağa topxanasını almaq üçün hücum etdilər. Hamısı 
birdən  “hura”  çəkərək  Marağa  alayını  mühasirə  etməyə  başladılar.  Marağa  alayı 
komutanının  bir  saldat  tərəfindən  öncə  qolları  kəsildi  və  sonra  ürəyinə  bir  güllə 
sıxılaraq  öldürüldü.  Sonra  da  Marağa  alayının  bayraqdarları  hədəf  alınaraq 
öldürüldülər.  Qoruyucum  mənə  xəbər  gətirdi  ki,  arxamızdakı  alaylarımız  məğlub 
edilmiş və bizim bu az sayda nəfərlərimizlə savaşmağımızın anlamı yoxdur. Əgər 
bizim  toplarımız  da  işdən  düşsə  hamımız  ruslar  tərəfindən  əsir  alınacağıq.  Mən 
tabeliyimdə olan orduya geri çəkilmə əmri verdim. Geri çəkildiyimizdə gördüm ki, 
arxada  olan  bütün  nəfərlərimiz  qaçmışlar.  Mənim  də  atımı  xidmətçim  minmiş  və 
qaçmışdır. Əgər ilk hücumda  rus süvariləri darmadağın edilməsə idi, bu savaşdan 
bir  nəfərimiz  belə  diri  çıxmayacaqdı.  Bu  savaşda  iki  qəbzə  top  düşmənə  qalsa  da 
qalanlarını  geri  çəkə  bildik.  Şahzadə  mənim  atımın  xidmətçi  tərəfindən 
qaçırıldığını öyrəndiyində iyirmi süvari ilə bir yedək atı mənim ya cənazəmi, ya da
 
canımı  savaş  meydanından  qurtarmaq  üçün  görəvləndirmişdi.  Mən  bu  yedək  at 

80 
 
vasitəsi ilə özümü  savaş  meydanından qurtardım. Bir təpənin başında Şahzadə ilə 
görüşdüm.”
42
 
Cahangir  Mirzə  davam  edir  ki,  təpənin  başında  rus  ordusunun  Qacar 
ordularını  təqib  etdiyini  görürdük.  Sanki  ovçu  ovu  təqib  edərcəsinə  bizimkilər 
təqib edilirdilər. Ordunu saran ümüdsüzlük səbəbi ilə fərarların da sayı çoxalmışdı. 
Bir  neçə  top  gülləsi  də  qaçanların  arxasınca  sıxışdırıldı,  lakin  artıq  təqib  də 
durdurulmuşdu. 
Şahzadə  öz  oğulları  və  məğlub  ordusu  ilə  Araza  doğru  geri  çəkilməyə 
başladı. Bütün topları savaş meydanından çıxarmağı başarmışdılar, ancaq yolda iki 
qəbzə  top  bataqlığa  batdı.  Şahzadə,  Uğurlu  Xanın  süvarilərinə  bu  topları 
bataqlıqdan  çıxarmalarına  əmr  etdi.  Gəncə  savaşının  başlanğıcından  beş  yüz 
nəfərlik bir  Tatar  süvarisi çevrədə dolaşmaqda idi. Hansı tərəf qalib gəlsə idi ona 
qatılmağı gözləyirdilər. Bu 500 süvari indi məğlub tərəfi təqib etməyə və onlardan 
bac almaq üçün hücuma başlamışdı. Bilirdilər ki, bu məğlub tərəfdən bir şey əldə 
edə  bilərlər.  Bu  Tatar  süvarilər  iki  batmış  toplarla  uğraşan  Uğurlu  Xan  və 
süvarilərinin əllərini bağlayıb ödül almaq üçün ruslara apardılar. 
Abbas Mirzə Arazdan keçdikdən sonra ordunun Bəhramlı adında bir təpədə 
durmasını istədi. Abbas Mirzə burada ordunu düzənə tabe etmək istəyirdi. Müxtəlif 
yerlərə  qaçmış  əsgərlər  də  gəlirdilər.  Ancaq  Şahzadənin  sağlığının  yerində 
olmadığı  açıqca  görünürdü.  Ölümcül  bir  səssizlik  Abbas  Mirzənin  ruhunu  və 
vücudunu  sarmışdı.  Elə  bir  durumda  idi  ki,  ordu  komutanlarının  bir-birləri  ilə 
yüksək səslə nəzakətsiz davranmalarına belə laqeyd idi. Bu ortamda Abbas Mirzə 
savaşla ilgili bir raport yazıb Şaha göndərdi. Bu raportda mindən artıq ölü və dörd 
mindən artıq əsir haqqında bilgi verilirdi. 
Əsir düşənlərin çoxu Asəf-əd Dövlənin komutanlığında olan Ərak alayından 
idi.  Asəf-əd  Dövlə  bu  alaydan  gərəkli  məqamda  istifadə  edəməmiş  və  savaşın 
nəticəsini  gözləməyə  başlamışdı  ki,  qərarını  savaşın  gedişinə  görə  versin. 
Şahzadənin ordusu isə fərar etməyə başladığı zaman bu alay da qaçmağa çalışaraq 
dağlıq  yolla  özlərini  Naxçıvana  çatdırmağa  cəhd  etmişdilər.  Lakin  Mədədov 
casusları vasitəsi ilə onların fərar istiqamətini öyrənib çoxunu əsir almışdı. 
*** 
Məğlubiyyət  xəbərini  duyan  Fətəli  Şah  Abbas  Mirzəni  hüzuruna  çağırdı. 
Şahzadə, Bəhramludakı ordunun başçılığını Məhəmməd Xan Əmir Nizama tapşırıb 
oğulları  ilə  bərabər  neçə  yüz
 
nəfərlik  güvənlik  süvariləri  ilə  yola  düşdü.  Asəf-əd 
Dövlə Süpəhdar da onlarla birgə yollandı 
Yermolov  oktyabrın  (ekimin)  22-də  yazırdı  ki,  Şah  Əhərdədir.  Abbas 
Mirzə,  Şahın  yanına  gedir  və  dağılmış  ordusunu  təkrar  bir  düzənə  tabe  etməyə 
çalışır. 
                                                           
42
Cahangir Mirzə “Yeni tarix”. 

81 
 
Təqribən bir ay Gəncə savaşından keçməkdə idi. Bu müddət ərzində Abbas 
Mirzənin  ordusu  isti  bir  yemək  yeməmişdi.  Çünkü  geri  çəkilmə  sürəci  doğru-
dürüst  yeməyin  hazırlanmasına  əngəl  olmuşdu.  Digər  tərəfdən,  məğlubiyət  
duyğusunu  yaşayan  orduda  sıcaq  yemək  yemə  zövqü  də  yox  idi.  Lakin  Abbas 
Mirzənin  dərdi  bunlardan  da  böyük  idi.  Rusların  istilasına  uğrayan  bir  çox 
kəndlərin  əhalisi  çocuqları  ilə  bir  yerdə  fərar  edirdilər.  Onların  çoxu,  özəlliklə 
çocuqlar  yolda  aclarından  ölürdü.  Şahzadənin  gözlərinin  önündə  insanlar  dəstə-
dəstə  saldatların  zülmündən  Arazın  bu  tərəfinə  doğru  qaçırdı,  Azərbaycan 
ordusunun  baş  komutanı,  Azərbaycan  hökmdarı  Abbas  Mirzədən  yardım 
diləyirdilər. Bir çox kəndlilərin qızları saldatlar tərəfindən təcavüzə məruz qalır və 
bir  çox  gənc  qızlar  da  təcavüz  qorxusundan  özlərini  yaxır  və  ya  dəyişik  yollarla 
intihar  edirdilər.  Bu  hadisələri  eşidən  Şahzadə  danışmağa  belə  söz  tapa  bilmirdi. 
Bütün  bu  olaylar  onu  dərindən  sarsıdırdı.  Azərbaycan  ordusundan  imdad  diləyən 
bu  bədbəxt  insanlara  Abbas  Mirzə  yardımçı  ola  bilmədiyi  üçün  çox  üzülürdü. 
Şahzadə öz yeməyini də əsgərlərin yeməyi səviyyəsinə endirmişdi. Heç bir özəl ov 
ətini qəbul etmirdi və əsgərlərindən fərqlənmək istəmirdi. 
Şah, Ərdəbilə yaxın bir məkan olan Şaməsbi
*
 adında bir yerdə bulunmaqda 
idi.  Şaməsbidə  bir  hərbi  şura  düzənləndi  və  Abbas  Mirzənin  təkrar  Araz  sahilinə 
geri  dönməsi  qərarlaşdırıldı.  Təkrar  yeni  komutanların  təyini  üçün  yeni  qərarlar 
verildi.  Şeyx-ül  Məluk  Mirzə  və  Həsən  Xan  Talış,  Xəzər  dənizini  qorumaqla   
görəvləndilər. Həsən Xan İrəvanı qorumaqla əmirləndi. 
Rus  ordusunun  bu  zəfəri  imperatoru  həvəsləndirmişdi.  Rus  İmperatoru 
Yermolova  belə  bir  məktub  yazdı:  “İrəvanı  ələ  keçirmə  fürsətini  qaçırmamalıyıq. 
İstər savaş  yolu ilə,  istərsə  də  İrəvan hakimini para  ilə  almaq yolu ilə  İrəvanı ələ 
keçirməliyik”.  Onlar  Sərdar  Hüseyn  Xanın  ruh  halını  yaxşı  bilirdilər.  Lakin 
Hüseyn Xan rusların altun təklifləri qarşısında təslim olmamışdı. 
Abbas  Mirzə  bu  savaşı  istəməmişdi.  Şahzadəyə  görə  bu  savaş  doğru 
zamanlanmamışdır.  Bu  savaş  hərb  taktikasından  heç  bir  şey  bilməyən,  sadəcə,  
cəhad  əmri  kimi  rahat  fətva  verməyi  başaran  din  xadimlərinin,  Şahzadənin 
rəqiblərinin  istəkləri  üzərinə  baş  vermişdi.  Sanki  onlar  bu  savaşın  məğlubiyyətlə 
sonuclanacağını  bilirlərmişcəsinə  hərəkət  etmişdilər.  Savaşa  hazırlıq  zamanı  hər 
kəs  Abbas  Mirzənin  savaşdan  yana  olmadığını  açıqca  görmüş,  sezmişdi.  Artıq   
Tehran  mollalarının  və  Abbas  Mirzənin  düşmənləri  kimi  davranan  şahzadələrin 
Abbas  Mirzə  ilə  mübarizə  etmək  üçün  əllərinə  yaxşı  bəhanələr  düşmüşdü.  Abbas 
Mirzənin  çox  güvəndiyi  və  nisbətən  modernləşmiş  Azərbaycan  ordusunun 
                                                           
*
Bu yer bu gün də Şaməsbi olaraq qalmaqdadır. Ərdəbillə Sərein (Sərcin Savalanın ətəklərində yerləşən 
kiçik  bir  şəhərdir.  Buradan  təbii  qaynar  sular  fışqırmaqdadır.  Bu  təbii  sularda  yuyunub  şəfa  bulmaq 
amacı  ilə  dünyanın  çeşidli  yerlərindən  buraya  turist  gəlməkdədir.  Bir  neçə  isti  göl  müalicəvi  önəmə 
sahiblər.  Səreinin  ən  böyük  isti  gölü  Gamış  gölüdür.  Bu  üzdən  də  bu  şəhər  get-gedə  böyüməkdədir.) 
arasında olan bu ərazi Ərdəbil şəhəri böyüdüyü üçün artıq Ərdəbilə yapışmış sayılır. (G.C.) 
 

82 
 
məğlubiyyəti  Şahzadənin  qardaşlarını  və  din  xadimlərini  sevindirməkdə  idi.  Bu 
məğlubiyyət  Abbas  Mirzənin  reformlarına  və  Qərbləşmə  yönündəki  islahatlarına 
böyük  zərbə  endirmişdi.  Digər  tərəfdən,  Abbas  Mirzə  xanların  da  söylədiklərinin 
boş lafdan başqa bir şey olmadığını sezdi. Yalnız öz torpaqlarına geri dönmək üçün 
savaşan  bu  xanlar  rusları  güclü  gördüklərində  bu  istəklərindən  vaz  keçməyə 
başlamış və bu kəz Fətəli Şaha sadəcə, İslam Dünyasının padşahı kimi baxmışdılar. 
Bəzi  xanlara  da  ruslar  tərəfindən  öz  ərazilərində  yerləşdiriləcəkləri  konusunda 
xəbər  gəlmişdi.  Quba  xanı  Əhməd  Xan,  Bakı  xanı  Hüseynqulu  Xan,  Şirvan  xanı 
Mustafa Xan öz səbatsızlıqlarını çox tez ortaya qoydular. Lakin məğlubiyyət acısı, 
əldən  getmiş  torpaqların  sevdası,  rusların  təkrar  irəliləmə  ehtimalı  Şahzadənin  iç 
dünyasında  savaş  istəyini  artırırdı.  Ancaq  Şahzadə  özünü  yalnız  hiss  etməyə 
başlamışdı.  Onun  planlı  və  daha  gəlişmiş  ordu  ilə  savaşa  başlamasına  Tehranın 
“mənəvi” hakimləri olan mollalar tərəfindən izn verilməyəcəyini hiss edirdi. Fətəli 
Şah  məcburən  din  xadimlərinin  fikirləri  ilə
 
bu  dəfə  daha  çox  hesablaşmalı  idi. 
Çünkü  beləcə  bu  məğlubiyyətin  acısını  unutmaq  üçün  onların  otoritəsindən 
yararlana bilərdi. Din xadimlərinin fikrincə, məğlubiyyətin səbəbi Abbas Mirzənin 
kafir ölkələrə məxsus olan islahatları Azərbaycanda gerçəkləşdirməsi idi. 
Şəki  Xanı  Hüseyn  Xan  kiçik  bir  savaşda  ruslar  tərəfindən  öldürülmüşdü.  
Onun  cibindən Şahzadənin bütün xanlıqlara yazdığı bir məklub çıxmışdı. Şahzadə 
bu  məktubda  yazırdı:  “Məndən  sorursunuz  ki,  savaşdan  əlimi  çəkmişəm?  Xeyr, 
savaş  mənim  üçün  hələ  bundan belə  başlayır.”  Gerçəkdən  Rusiya  Abbas  Mirzəni 
hər  zaman  böyük  bir  təhdid  ünsürü  kimi  görürdü.  Məğlubiyyətdən  sonra  Rusiya 
istihbaratının  “Abbas  Mirzə,  Xudafərin  civarında  iyirmi  beş  minlik  ordu 
düzənləmişdir” raportu bu təhdidin açıq örnəyidir. Ancaq böyük bir ehtimala görə   
Rusiya Şahzadənin maliyyə sıxıntısı haqqında bilgili imiş. Bu bölgənin ağır keçən   
qışında  Azərbaycan ordusunun ehtiyaclarını və  yeməyini təmin etmək çətin bir iş  
idi.  Bu  üzdən  də  Şahzadə  bir  çox
 
piyadə  nəfərlərinin  evlərinə  dönmələrini  istədi. 
Şahzadə onların baharda geri dönəcəklərinə güvənirdi. Yalnız süvarilər vasitəsi ilə 
hərbi  məşqləri  davam  etmək  istəyirdi.  Savaşın  ağırlığı  dolayısıyla  Azərbaycan 
əyalətinin büdcəsi boşalmışdı. Abbas Mirzə ordunun azuqəsinin istehsalına nəzarət 
etmək üçün bir neçə həftəliyinə Təbrizə getdi. 
Gəncə  və  Qarabağdan  gələn  qaçqınlar  kütləsi  qida  problemini  daha  da 
şiddətləndirirdi.  Gəncə  və  Qarabağ  kəndləri,  demək  olar  ki,  öz  sakinlərindən 
boşalmışdı.  Rus  adını  duyduqlarında  kəndlilərin  canına  qorxu  düşürdü.  Bəzən  də 
bu  qaçqın  kütlələr  çarəsizlikdən  xanların  vədlərinə  inanıb,  onların  arxasınca 
gedirdilər.  Abbas  Mirzə  bir  an  belə  bu  qaçqınların  durumuna  etinasız  qalmırdı. 
Qışın  başladığı  bir  ərəfədə  ayaqyalın,  əyinlərində  yar-yamaqlı  köhnə  paltarlarla 
Araz boyunca dağılmış olan bu qaçqınların vəziyyəti Abbas Mirzəni çox rahatsız 
edirdi. 
Bütün bu problemlərin ötəsində Abbas Mirzə bir də ailəsindəki müşküllərlə 
üz-üzə idi. Vəliəhdlik adayı olan böyük oğlu Məhəmməd Mirzə əskidən öyrətməni 

83 
 
olmuş  yalançı  dərviş  Hacı  Mirzə  Ağasının  təsirinə  düşərək,  xürafata  sövq 
edilmişdi.  Məhəmməd  Mirzə  Avropadan  gələn  hər  şeyə  nifrət  edirdi.  Avropadan 
gələn  yeni  paltarları  öncə  suya  çəkdirib,  qüsl  verdirib  sonra  geyinirdi.  Dərvişin 
yönləndirməsi ilə  riyazətə  çəkilmiş və  çox  yemək  yeməyi ilə  bilinən Məhəmməd 
Mirzə,  yalnız  çörək  və  sirkə  yeməklə  yetinirdi.  O,  dərvişin  etkisi  altında  qalaraq 
öncə  təsəvvüfi  davranışa,  sonra  da  xürafata  yönləndirilmişdi.  Abbas  Mirzə 
düşünürdü ki, əcəba Məhəmməd Mirzənin vəliəhd və taxt-tacın varisi olması üçün 
israr  etməlidirmi?  Digər  yandan,  Abbas  Mirzənin  daimi  eşi  və  vəliəhdin  anası 
Şahzadə  xanım,  Ələsgər  Xan  vasitəsi  ilə  Məhəmməd  Mirzənin  vəliəhd  edilməsi 
haqda  bəzi  işlər  görürdü  ki,  onun  bu  işlərinin  yaxşı  olmayan  nəticələrini  öndəki 
səhifələrdə görəcəyik. 
*** 
Abbas Mirzənin qardaşı oğlu Şeyx-ül Məluk, Talış bölgəsində ona tapşırılan 
postu  tərk  etmişdi.  Özünü  tələm-tələsik  Tehrana  dönməkdə  olan  Şaha  çatdırmaq 
istəyirdi  ki,  onu  postda  saxlamağa  çalışan  Məhəmməd  Xan  Qaragözlüdən  ona 
şikayət  etsin.  Şah  özü  də  artıq  bu  məğlubiyyətdən  sonra  savaşdan  bezmişdi.  Şah 
buyruq  verdi  ki,  qadınlarından  biri  olan  Nuşafərin  Zenganda  onun  istiqbalına 
gəlsin. 
Qaradağ  postu  ona  tapşırılan  Şahzadələrdən  birisi  də  o  qədər  diqqətsiz 
davranmışdı  ki,  o  yerlər  General  Mədədovun  partizanlarının  və  hərbi  qruplarının 
hücumu  üçün  açıq  qalmışdı.  Mədədovun  partizanları  və  hərbi  qrupları  Arazdan 
keçib, Əhərdə və Ərdəbildə əməliyyat etmişdilər. 
Payızdan  etibarən  savaş  susqun  və  durğun  şəkildə  davam  edirdi. 
Mədədovun  ara-sıra  hücumları  savaşı  ayaqda  tuturdu.  General  Mədədovun  kiçik
 
çaplı  bu  hücumları  bir  növ  nəbz  yoxlama  xarakteri  daşıyırdı.  Bu  o demək  idi  ki, 
Azərbaycanı  böyük  bir  təhlükə  təhdid  etməkdədir.  Çünkü  artıq  Gəncə  savaşından 
sonra hər kəsdə rusların daha güclü olduğuna inam yaranmışdı. Mədədov bu kiçik 
həmlələri  ilə  Qacar  tərəfinin  hələ  özünü  toparlaya  bilməmiş  olduğunun  qənaətinə 
varırdı.  Bu  da  başqa  böyük  miqyaslı  həmlə  üçün  ruslara  fürsət  verməkdə  idi. 
Təbrizin  təhdid  altında  olduğu  fikri  ortalıqda  dolaşırdı.  Bu  üzdən  də  şəhərin 
müdafiəsi üçün bəzi önləmlər alınırdı. Digər tərəfdən, qış dolayısı ilə məzuniyyətə 
buraxılan  əsgərlər  geri  çağırıldılar.  Lakin  Mədədovun  bu  kiçik  miqyaslı 
hücumlarının qarşısı alındı. 
Mədədov çox  maraqlı  və qorxmaz bir xarakterə  sahib idi. Əslən Qarabağlı 
idi. Süvariliyi Qarabağda öyrənmişdi. Bu bölgənin adamı olduğu və bölgəni yaxşı 
tanıdığı üçün bir çox əməliyyatlarda başarılı olurdu. 
Təbrizin də təhdid edilməsi üzərinə Abbas Mirzə Şaha bir məktub yazdı. Bu 
məktubda Şeyx-ül Məluk  və  Seyf-ül Məluk kimi bəzi şahzadələrin öz postlarında 
gərəkli  etina  və  özəni  göstərməmələrindən  şikayətlənirdi.  Onların  bu 
davranışlarının onda böyük şübhə doğurduğunu yazırdı. Gələcək, Abbas Mirzənin 
haqlılığını  isbatlayacaqdı.  Baxmayaraq  ki,  onun  bu  məktubu  Tehranda  ona  qarşı 

84 
 
yeni nifrət və kinlərin ortaya çıxmasına nədən oldu. Abbas Mirzənin rəqibləri onu 
Şahın nəzərindən salmaq üçün uyğun bəhanə tapa bilmirdilər. Söylədikləri dəlillər 
Şahı  təsirləndirə  bilmirdi.  Şah  öz  hesablamasında  Abbas  Mirzəyə  olan  ehtiyacını 
onların söylədikləri ilə ölçürdü və bu hesablamada Abbas Mirzənin ağırlığı ortaya 
çıxırdı. Ancaq Şahzadənin rəqibləri Abbas Mirzəyə qarşı Şahı təsirləndirə biləcək 
ən uyğun bəhanəni tapmışdılar. Onlar müxtəlif yollarla Şaha çatdırdılar ki, Abbas 
Mirzə  mərkəzin  nəzarətindən  uzaq  olmaq  üçün  Azərbaycandan  heç  yerə  çıxmır. 
Bu, Şahı etkiləyəcək ən güclü bəhanə idi. Onlar bilirdilər ki, balıq sudan kənarda 
yaşaya  bilmədiyi  kimi  Abbas  Mirzə  də  Azərbaycandan  kənarda  ölü  kimi  bir  şey 
olacaqdır. Abbas Mirzənin qərbləşmə reformlarını durdurmanın ən uyğun yolu onu 
Azərbaycandan  ayırmaq  idi.  Çünkü  başqa  vilayətlərdə  Şahzadə  bir  neçə  səbəb 
üzündən bu reformlarını gerçəkləşdirə bilməzdi: Birinci ona görə ki, Abbas Mirzə 
heç  bir  Qacariyyə  vilayətinə  Azərbaycan  qədər  içdən  və  könüldən  bağlı  deyildi. 
İkinci, ona görə ki, heç bir vilayət Azərbaycan qədər Abbas Mirzəni qəbul etməzdi. 
Üçüncü,  ona  görə  ki,  Azərbaycanda  yarımçıq  buraxıb  gedəcəyi  reformları  başqa 
vilayətdə gerçəkləşdirə bilməsi zaman və imkan baxımından mümkün deyildi. 
*** 
Bahar  gəlmək  üzrə  idi.  Düşmən  yeni  bir  savaş  üçün  hazırlıq  görürdü.  Çox 
qısa bir zaman içində Üçkilsəni işğal etdilər. Bu da İrəvanı mühasirəyə almanın ilk 
işarəsi  idi.  Abbas  Mirzə  sürətli  bir  şəkildə  ordusunu  nizamlamaqla  məşğul  idi. 
Üçkilsənin  işğal  olunması  Şahın  ağlında  Abbas  Mirzəyə  qarşı  yaranan  şübhəni 
ortadan  qaldırmışdı.  Çünkü  ruslara  qarşı  Abbas  Mirzəni  əvəz  edə  biləcək  kimsə 
yox  idi.  Abbas  Mirzə  ta  çocuqluğundan  Azərbaycanda  böyümüş  və  bu  ölkə  ilə 
özdəşləşmişdi.  Şahda  yeni  bir  həyəcan  yaranmışdı.  Qarşıdan  gələn  yayı 
Sultaniyyədə deyil, savaş sınırlarına yaxın bir yerdə keçirmək istəyirdi. 
Savaşın ağır xərci Azərbaycanın belini bükməkdə idi. Maliyyə və vergiləri 
artırmaq lazım idi. Abbas Mirzə məcburən bu işə getmək zorunda idi. Baxmayaraq 
ki,  vergiləri  artırmaq  Abbas  Mirzənin  başlatdığı  reform  sürəcinə  qarşı  idi.  Lakin 
Şahzadənin  başqa  çıxış  yolu  yox  idi.  O,  Azərbaycanı  qorumaq  üçün  yenə  də 
Azərbaycana  arxalanmalı,  Azərbaycan  əhalisinə  dayanmalı  idi.  Jamse  Morier 
(Cemz  Moryer)  in  yazdığından  belə  anlaşılır  ki,  Abbas  Mirzə  Şahın  Azərbaycana 
gəlməsinə  qətiyyən  sevinmirmiş,  həm  də  üzülürmüş.  Çünkü  Azərbaycan 
ordusunun xərcini təmin etməkdə zorluq çəkən Abbas Mirzə Şahın və çevrəsindəki 
böyük ekipin və  dəstələrin də  xərcini  azərbaycanlıların  üzərinə  yükləməli idi.  Bu 
üzdən  də  hər  dəfə  Şahın  Azərbaycana  gəlişini  duyduğunda  onun  üzgün  olduğu 
bütün davranışlarından bəlli olurmuş. Bu dəlilə görə də atasına bir məktub yazaraq 
Şahən-şahın  yerinə  yardımçı  orduların  Azərbaycana  gəlməsi  daha  faydalı  olur  və 
savaşın  gedişinə olumlu etki göstərir deyə  mülahizələrdə bulundu. Şahzadə Şahın 
bu  il  də  Sultaniyyədə  istirahət  etməsini  arzu  edirdi.  Bu  məktublar  Fətəli  Şahı 
əsəbiləşdirir  və  oğluna  qarşı  şübhələrin  təkrar  güclənməsinə  səbəb  olurdu.  Şah 

85 
 
zənn  edirdi  ki,  Abbas  Mirzə  artıq  özünü  Azərbaycan  padşahı  kimi  aparmağa 
başlamışdır. Bu nədənlə də onun Azərbaycana gəlişini istəməməkdədir. 
Şah  öz  ordu  birimləri  ilə  tələsik  bir  vəziyyətdə  Təbrizə  yola  düşdü.  Şah  o 
günə qədər heç ağzına almadığı sözləri danışır və şübhələrini açıqca söyləyirdi. Bu 
da  çevrədəkilərin  şaşqınlığına  səbəb  olmuşdu.  Şah  deyirdi  ki,  eşitmişəm  Abbas 
Mirzə ruslarla gizlincə danışığa başlamış. Hər kəs düşünürdü ki, Şah Təbrizə doğru 
bu  alışılmadıq  sürətli  hərəkəti  ilə  Abbas  Mirzəni  ruslarla  birləşib  mərkəzə  qarşı 
əməliyyata keçmədən öncə yuvasında basmaq istəyir. 
Abbas  Mirzə  atasının  başqa  bir  dönəmə  mənsub  olduğunu  düşünürdü.  Bu 
əski yönətim şəkli ilə gəlişməkdə olan rus ordusunun qarşısında müqavimət etmək 
olmaz deyə düşünürdü. Qacar dövlətində avropalılarla geniş miqyaslı münasibətdə 
olan  ilk  şəxs  Abbas  Mirzə  idi.  Şahzadə  avropalılar  vasitəsi  ilə  konkret  vətən 
anlayışını öyrənmiş və dinlərin uydurduğu obstrakt insan tipinin ötəsində vətəndaş 
insan tipini düşünürmüş. Azərbaycan insanlarına sadəcə, vergi ödəməsi gərəkən bir 
arac və Tanrı bəndəsi kimi baxmır, həm də onlara birər vətəndaş, ancaq və ancaq 
Azərbaycana  aid  insanlar  kimi  baxmağa  başlamışdı.  Abbas  Mirzənin  bu 
vətəndaşlıq  anlayışı  sadəcə,  Azərbaycanı  ehtiva  etməkdə  idi.  Çünkü  başqa 
vilayətlərlə  onun  əlaqəsi  yox  idi.  Başqa  vilayətləri  başqa  şahzadələr  idarə  edirdi. 
Abbas  Mirzə  avropalı  müşavirlərindən  bir  çox  texniki  və  hərbi  bilgi  öyrənmişdi, 
lakin öyrəndiyi ilk mənəvi dəyər siyasi, iqtisadi, ictimai və tarixi içəriyi olan vətən 
sevgisi və milli coğrafıya idi. 1789-cu il Böyük Fransa inqilabı bütün Qərbdə milli 
dövlət  anlayışını  ortaya  qoymuşdu.  Bu  devrimin  gətirdiyi  ulusçuluq  duyğusu 
özəlliklə Fransa ordusu  tərəfindən həmən özümsəndi. Fransa ordusunda  güclü bir 
milliyyətçilik  şüuru  və  duyğusu  dalğalanmaqda  idi.  Bu  üzdən  də  Fransanın 
ordusuna mənsub olan albaylar və digər görəvli şəxslər istər-istəməz bu düşüncəni 
də  özləri  ilə  bərabər  getdiyi  ölkələrə  aparırdılar.  Qərbin  gəlişməsinin  səbəblərini 
irtibatda olduğu qərblilərdən öyrənməyə çalışan Abbas Mirzə milli dövlət anlayışı 
haqqında  da  fransız  albaylardan bir  çox şeylər öyrənmiş, bu haqda  onlara  sorular 
yönəltmiş və onun düşüncəsini alt-üst edəcək cavablar almışdı. Şahzadə Fransada 
1789-cu  ildə  baş  verən  inqilabın  mahiyyəti  və  amacı  haqda  bir  çox  bilgilər 
edinmişdi.  Bütün  çocuqluq  xatirələri  ilə  Azərbaycana  bağlı  olan  Şahzadə  Qərb 
modeli miliyyətçilik fikrini bildikdən sonra, sadəcə, duyğu planında deyil, həm də 
şüur planında Azərbaycana bağlanırdı. Azərbaycan onun üçün Qacar
 
vilayətlərinin 
hər  hansı  biri  kimi  deyildi.  O,  batılılardan  aldığı,  mənimsədiyi  görüşləri 
Azərbaycanda  tətbiq  etməyə  çalışırdı.  Azərbaycanlılara  dindaş  insanlar  kimi 
baxmırdı,  çünkü  dində  vətəndaş  anlayışı  yoxdur.  Dində  vətəndaş  yoxdur,  insan   
vardır,  mücərrəd  insan  tipini  rəmzləşdirməkdə,  çağrışdırmaqdadır  dinlər.  
Cümhuriyyətçilik  və  sekular  düşüncəni  dünya  tarixinə  gətirən  Böyük  Fransa 
inqilabının  istəkləri  Abbas  Mirzəni  uzun-uzun  düşündürməkdə  idi.  Şahzadə  hiss 
edirdi ki, həqiqətən də Azərbaycan insanı onun üçün İslam dininin təlqin etdiyi hər 
hansı  bir  insan  deyildir.  O,  Azərbaycan  insanının  onun  qəlbində  və  şüurunda  bir 

86 
 
ayrıcalıq daşıdığını duymaqda idi. Bu hiss onda sövqi təbii şəkildə yaranmış, əmələ 
gəlmişdi.  Şahzadə  hiss  edirdi  ki,  Qacar  imperatorluğu  başqa  yerlərdə  torpaq 
itirərkən  dərin  bir  rahatsızlıq  hissi  keçirməməkdədir.  Ancaq  Azərbaycanın  başına 
gələn  ən  kiçik  fəlakət  belə  onun  ruhunu  sarsıdırdı.  Şahzadə  keçirdiyi  bu  hissləri 
fransızlardan  aldığı  ulusçuluq  fəlsəfəsi  ilə  təfsir  etməyə  çalışırdı.  Nədən 
Azərbaycan  onun  üçün  bu  qədər  ayrıcalıq  daşımaqda  idi?  Onunla  irtibatda  olan 
fransız  hərbçilər  öz  xatirələrində  Şahzadənin  1789-cu  il  Fransa  devriminin 
ulusçuluq  mahiyyəti  ilə  daha  çox  ilgiləndiyini,  bu  haqda  daha  çox  sorular 
sorduğunu    yazmaqdalar.  O,  Azərbaycan  insanına  konkret  vətəndaş  kimi  baxırdı.  
Bu  ayrıcalıq  isə  vətəndaşlıq  məfhumunu  idrak  edə  bilməyən  və  ya  mənafelərinin 
xətərə girməsi dolayısı ilə dərk etmək istəməyən din xadimlərini və digər çevrələri 
çilədən  çıxarır,  çox  rahatsız  edirdi.  Şahzadənin  Azərbaycana  bu  qədər  bağlılığı  
Fətəli Şahı belə şübhələndirirdi.  Şah düşünürdü  ki,  Abbas  Mirzənin qərblilərlə bu 
qədər  özəl  və  uzun  məşvərətlərinə  bəlkə  də  izn  verməməli  imiş.  İstər  Şahzadənin 
qərbli özəl həkiminin, istərsə də onunla irtibatda olan batılı elçilərin, hərbçilərin və 
diplomatların  verdikləri  verilərə  görə  o,  Azərbaycanın  sadəcə,  bir  vilayət  olaraq 
görünməsindən  rahatsızlıq  duymaqda  imiş.  Abbas  Mirzə  Azərbaycanın  tarixi 
statusunun dəyişilməsindən yana imiş. Şahzadə Azərbaycanı vətən olaraq görür və 
azərbaycanlılara  da  vətəndaş  kimi  baxırdı.  Bu  üzdən  də  bu  vətənin  insanlarının 
vergilərini Tehrana vermək istəmir, atasının anlamsız ağır xərcləri üçün xərcləmək 
istəmirdi. 
Şah  öz  qəlbinin  dərinliyində  Abbas  Mirzənin  xain  olacağına  inanmırdı, 
ancaq  ağlında  baş  qaldırmış  bu  şübhəni  də  söyləməkdən  geri  qalmırdı.  Şah, 
Təbrizə  varmadan  Ucan  yolu  ilə  Xoya  tərəf  sürətlə  hərəkətinə  davam  etdi.  Abbas 
Mirzə təkrar atasının gəlməməsi üçün bir daha bəzi istəklərdə bulundu, lakin Şahın 
gəlməkdə  israrlı  olduğunu  bildiyində  təslim  olmaqdan  başqa  çarə  görmürdü. 
Atasını  qarşılamaq  üçün  şəhəri  tərk  etdi.  Yenə  də  Şaha  vardığında  atından  enib 
Şahın  qarşısında  diz  çöküb  alnını
 
Şahın  atının  ayağının  altındakı  torpağa  qoydu. 
Şahın Azərbaycana gəlişi Abbas Mirzəni çox üzmüşdü. Çünkü bu gəliş keçmişdəki 
kimi yenə də məğlubiyyət üçün şərait yaradacaqdı. 
Şah  şan-şöhrəti  dünyada  dolaşan  Abbas  Mirzənin  onun  qarşısında  bu 
şəkildə  davranmasından  çox  razı  görünürdü.  Abbas  Mirzə  ayağa  qalxıb  gözləri 
atasının  gözlərinə  sataşdığında  Şahın  bütün  şübhələri  ortadan  qalxmışdı.  O 
sədaqətli gözlər yalan söyləmirdi. Şah, Şahzadəyə səmimi və gülücük dolu bir işarə 
edərək bərabərcə yola düşdülər. Bir az öncəyə qədər Şahın içini yaxan şübhələrdən 
əsər qalmamışdı. 
Sonra da uzun-uzun söhbət etdilər. Abbas Mirzə bütün durumu təfərrüatı ilə 
atasına  anlatmağa  başladı.  Şahzadələrin  öz  postlarında  böyük  səhvlərə  yol 
verdiklərini və bu üzdən də bu səhvlərdən düşmənin istifadə etdiyini söylədi. Bəlkə 
də daha uzun və günlərcə danışmaq istərdi, lakin cəbhələrdən gələn xəbərlər Abbas 
Mirzəni önləm almağa məcbur etdi. 

87 
 
Qafqaz  hakimi  İrəvanı  mühasirə  etməkdə  qərarlı  idi.  1827-ci  ilin  yayında 
bölgədə  bir  yoluxucu  xəstəlik  yayğınlaşmışdı.  Bu  üzdən  Rusiya  İrəvanın 
mühasirəsini  ertələmişdi.  Ancaq  Qafqaz  hakimi,  yardımçı  ordu  çatar-çatmaz 
İrəvanı  mühasirə  etməkdə  qərarlı  idi.  Bu  zaman  Paskeviç  qərargahını  Naxçıvana 
daşımışdı. 
*** 
Cahangir  Mirzənin  Səlyanı  və  bu  civarda  olan  kiçik  kəndləri  müvəqqəti 
olaraq ələ keçirməsi bir az ruh yüksəkliyi yaratmışdı. 
Araz və Kür çayı dənizə tökülmədən öncə bir-birinə qovuşub güclü bir çay 
oluşdururlar. Suyun dənizə qovuşduğu yerdə çayın şirin suyu ilə Xəzərin şor suyu 
arasında kiçik bir yarımada oluşmuşdur. O zaman düşmən yalnız dəniz yolu ilə bu 
yarımada ilə irtibat qura bilirdi. Bu mərkəz rusların çox önəmli üslərindən biri idi. 
Çünkü  Həştərxandan  gələn  yük  və  xüsusən  buğda  yüklü  gəmilər  burada  ləngər 
salır,  yüklərini  boşaldırdı.  Bu  yeri  işğal  edən  ruslar  oranın  Azərbaycan  ordusu 
tərəfindən saldırıya uğrayacağını zənn etmədiyi üçün zəif bir saxlunu bu mərkəzin 
qorunması üçün saxlamışdılar. Cahangir Mirzə bu mövzunu bildi və oraya hücum 
etmək  istədi.  Bir  gecə  öz  nəfərlərini  təchizatları  ilə  bir  neçə  qayığa  mindirib  o 
mərkəzə  doğru  yola  düşdü.  Cahangir  Mirzənin  nəfərlərinin  güllə  səsinə  oyanan 
neçə yüz nəfərdən ibarət olan rus saxlusu oraya böyük bir ordunun hücum etdiyini 
zənn edib dəniz yolu ilə fərar etdi. Cahangir Mirzə bir neçə həftəliyinə bu mərkəzi 
öz əlində bulundurdu. Səlyan bir il öncə Qacar ordularının geri çəkilməsi ilə ruslar 
tərəfindən  işğal  edilmişdi.  Ancaq  Səlyan  əhalisi  Cahangir  Mirzədən  və 
nəfərlərindən istiqbal etdilər. 
Şahın  şübhələri  qısa  sürəliyinə  ortadan  qalxmışdı.  Fətəli  Şah  yanında 
bulundurduğu böyük ordunu Abbas Mirzənin əmrinə vermək istəmirdi. Bu böyük 
ordu  belə  həssas  bir  dönəmdə  çox  ciddi  işlər  görə  bilərdi.  Ancaq  Azərbaycan 
ordusunun  işinə  qarışmağı  da  özünə  rəva  bilirdi.  Bununla  da  məğlubiyyəti 
qətiləşdirirdi. 
Abbas  Mirzə  barıt  və  digər  savaş  vəsilələrinin  istehsalına  nəzarət  etmək 
üçün dərhal  Təbrizə  getməli idi. Təbrizdə  də bir çox nizamsızlıqla  və  intriqalarla 
rastlanırdı.  Şahzadə  sarayının  ən önəmli adlarından biri Ələsgər Xan hər fürsətdə 
özünə  var-dövlət  toplamaqla  məşğul  olur  və  buna  görə  də  hər  tür  intriqadan  və 
fürsətdən yararlanmağa çalışırdı. Naxçıvanın iki ağaclığında yerləşən Abbasabadın 
komutanlığını  Ehsan  Xana  vermişdi.  Ehsan  Xanın  bu  işlər  üçün  bir  yetənəyi  yox 
idi. 
Abbasabad  qalası  Şahzadə  üçün  çox  önəm  daşımaqda  idi.  Çünkü  onun 
savunma sistemi fransızlar tərəfindən donatılmışdı. Düşmən ordusu Azərbaycanın 
içlərinə  tərəf  irəliləyə  bilməsi  üçün  bu  qaladan  keçməli  idi.  Abbasabad  qalasına 
yönəlik təhdidi nəzərə alan Abbas Mirzə bu qalanın savunması ilə bağlı bir dənəmə 
yapmaq  istədi.  Ümdə  nəfərlərini  xətərə  soxmaq  istəməyən  Abbas  Mirzə  bir  neçə 
piyadə  alay,  süvarisi  və  dörd  qəbzə  topla  (hamısı  bir  yerdə  10.000  nəfərlik  ordu) 

88 
 
Abbasabadın  yaxınlığında  yerləşmiş  rus  alaylarını  mühasirəyə  almaq  istədi.  Plan 
belə  idi  ki,  öncə  bir  neçə  dəstə  kəşfiyyat  amacı  ilə  gecənin  qaranlığından  istifadə 
edib rus qərargahına yaxınlaşacaq, sonra ruslar onları təqib etdiyində Abbas Mirzə 
başqa istiqamətdən hücuma başlayacaqdı. Araz çayının o  tərəfində nisbətən geniş 
olan  Gəçlər  adında  bir  düzənlik  vardı.  Hər  tərəfi  açıq  olan  Gəçlər  düzənliyi 
Abbasabad qalasının hər tərəfdən görünməsini sağlayırdı. Bu üzdən də rus saxlusu 
Azərbaycan  alaylarının  hərəkətlərini  kontrol  altına  ala  bilirdi.  Qarşı  tərəfdə  bu 
düzənlik  təpələrlə  sınırlanırdı.  Şahzadə  öz  komutanları  ilə  bu  təpələrin  arxasında 
qazılmış  xəndəklərdə  yerləşdilər.  Alaylar  isə  təpələrin  müxtəlif  yerlərində  səngər 
tutdular.  Uyğun  zamanı  gözləməkdə  idilər.  Öncə  bu  planın  istənildiyi  kimi 
yürüdüyü  sanılırdı.  Ruslar  Azərbaycan  ordusunun  kəşfiyyat  dəstələrini  təqib 
etməyə başladılar. Beş rus alayı Arazı keçib onları təqibə başladı. 
Abbas  Mirzə  kiçik  qardaşlarından  biri  olan  Əlinağı  Mirzəni  öz  yanında 
bulundurmaqda  idi.  Abbas  Mirzə  bu  qardaşı  ilə  çox  yaxın  idi  və  ona  bir  çox 
mövzular  haqqında  danışır, danışdıqca da  özünü rahat  hiss edirdi.  Asəf-əd Dövlə 
Əlinağı Mirzənin də onların yanında olmasını Şahdan istəmiş, Şah da izn vermişdi. 
Şübhəsiz  ki, Əlinağı Mirzə gizlincə  Şaha bilgilər ötürürdü. Yayın istisi  dözülməz 
vəziyyətə  çatmışdı.  Bu  yay  istisində  onlar  öz  planlarının  qaydasında  gedəcəyini 
düşünürdülər.  Ancaq  Abbas  Mirzə  və  çevrəsindəki  komutanlar  düşündülər  ki, 
Abbasabad  qalasının  hakimi  Ehsan  Xanı  da  plandan  xəbərdar  etmələri  gərəkir. 
Lakin Ehsan Xan Abbasabad qalasının hakimliyini Şahzadə sarayının böyük xocası 
Ələsgər  Xanın  vasitəçiliyi  ilə  almışdı.  O,  bu  postda  uzun  zaman  qalacağına 
inanmırdı,  bu  üzdən  də  düşməndən  bir  ödüllər  almaq  fikrində  idi.  Ehsan  Xanın 
bilməsi zəruri olmayan bir çox hərbi sirlər haqqında çox bilgi birikdirmişdi. Ehsan 
Xan  gizlincə  bir  çapar  göndərib  və  Abbas  Mirzənin  bütün  planlarını  Paskeviçə 
çatdırdı.  Qalanın bütün  savunma  sistemi haqda  düşmənə  bilgi verdi.  Özəlliklə  bu 
savaşda Abbas Mirzənin şəxsən iştirak edəcəyi haqda da bilgi verdi.
43
 
Rus  alayları  Azərbaycan  ordusuna  mənsub  kəşfiyyat  dəstələrini  təqib 
etməkdə idi. Artıq rus ordusu Şahzadənin bütün planları haqda bilgi sahibi idi. Bu 
səbəbdən  General  Aristov  Naxçıvandan  yola  düşüb  və  yardıma  gəldi.  General 
Aristov  çox  böyük  bir  təchizatla  gəlmişdi.  Çayın  bu  tərəfindən  o  tərəfinə  körpü 
sala  biləcək  bütün  təchizatı  ilə  gəlmişdi.  Rus  alayları  Azərbaycan  kəşfiyyat 
dəstələrini təqib edərkən Abbas Mirzə ilə qarşılaşacaqlarını və arxadan da General 
Aristovun  onlara  yardıma  gələcəyini  bilirdi.  Çox  keçməmişdi  ki,  rus  topxanası 
Gəçlər  düzəngahını  atəş  altına  aldı.  General  Aristovun  qüvvələri  Calalbulaq 
dərəsindən  keçdiyi  üçün  rus  tarixçilər  bu  savaşın  adını  Calalbulaq  olaraq 
yazmışlar. Lakin biz Cahangir Mirzənin yazdığı bilgiləri daha doğru olaraq bilirik 
və  bu  savaşın  adını  “Yeni  tarix”də  olduğu  kimi  Gəçlər  olaraq  yazırıq.  Abbas 
                                                           
43
 Cahangir Mirzə,Yeni tarix. 
 

89 
 
Mirzənin  əsas  hədəfi  rusları  Abbasabad  çevrəsindən  uzaqlaşdırmaq  olduğu  üçün 
buraya çox birlik sövq etməmişdi. Bir ingilis tarixçi  yazır ki, bu savaşda Asəf-əd 
Dövlə  fərar  etdi  və  öz  əmrində  olan  alayını  da  geri  çəkdi.  Abbas  Mirzə  geriyə 
çəkilmə zorunluluğunu duyduğunda bu işi fərar şəklində deyil, bir intizamla etmək 
istədi.  Piyadələr  və  özəl  qvardiya  Şahzadənin  çevrəsində  idi,  lakin  düşmənin 
amansız top atəşi onlara savaşmaq imkanı vermirdi. Abbas Mirzənin əsir alınması 
üçün  ruslar  çox  münasib  fürsət  yaxalamışdılar.  Qazaqlar  geri  çəkilməkdə  olan 
Abbas Mirzəni bir neçə dəfə mühasirəyə aldılar. Şahzadənin yanında bulundurduğu 
bayraqdarlarından  bəziləri  öldü  və  bəziləri  də  əsir  düşdü.  Abbas  Mirzə  əsir 
düşməməsi  üçün  atdan  enib  və  piyadələri  ilə  bir  yerdə  düşmənlə  savaşa  başladı. 
Şahzadənin piyadələrə qatılması piyadə nəfərlərdə ruh yüksəkliyi yaratmışdı. Onlar 
Şahzadəni  qorumaq  üçün  ölüm-dirim  savaşına  girmişdilər.  Rus  piyadələri  ilə 
Azərbaycan  ordusunun  piyadələri  iç-içə  girmiş  və  süngülərlə  savaşırdılar.  Artıq 
Abbas Mirzə savaşın tam ortasında idi və Azərbaycan  piyadələrinin  məğlubiyyəti  
durumunda  Şahzadə  ya  öldürüləcək  ya  da  əsir  alınacaqdı.  Abbas  Mirzə  biricik 
qurtuluş  yolunu  son  nəfəsinə  qədər  savaşmaqda  görməkdə  idi.  Bir  çıxış  yolu  var 
idi,  o  da  rus  piyadələrini  məğlub  edib  geri  püskürtmək.  Şahzadə  artıq  qılıncı  və 
tüfəngi ilə savaşırdı. Şahzadənin özəl qvardiyası onu nə qədər qorumağa çalışsalar 
da  artıq  iş  bu  durumu  aşmışdı.  Şahzadə  hər  kəsə  son  nəfəsinə  qədər  savaş  əmri 
vermişdi  və  özü  də  artıq  bir  əsgər  kimi  savaşırdı.  Bir  neçə  dəfə  şahzadəni  hədəf 
alan düşmən gülləsinə və qılıncına onun fədailəri gövdələrini sipər etdilər. Asəf-əd 
Dövlənin  fərar  etməsinə,  Azərbaycan  ordusuna  yardımın  gəlməməsinə  rəğmən, 
zaman  keçdikcə rus piyadələrinin sayı azalırdı. Sanki Başvəzir və başqaları da bu 
savaşda  Şahzadənin  əsir  düşməsindən  yanaydılar.  Şahzadənin  əsgər  kimi  savaşa 
qatılması  Azərbaycan  ordusunun  gücünü  və  savaş  qabiliyyətini  hədsiz  dərəcədə 
yüksəltmişdi.  Sonralar  bu  savaşla  ilgili  xatirələrini  yazan  General  Paskeviç  əsas 
hədəflərinin  Şahzadəni  əsir  almaq  olduğunu  söyləyəcəkdi.  Lakin  Şahzadənin 
Azərbaycan  ordusunun  piyadələri  ilə  bir  yerdə  başarılı  savaşları  düşmənin  bu 
hədəfə  çatmasını  önləmişdir.  Şahzadənin  əsir  alınması  üçün  lazımi  bilgiləri, 
Şahzadənin hansı istiqamətdə olduğunu Ehsan Xan ruslara çatdırmışdı. Çox sayda 
piyadələrinin ölümünü görən ruslar hücumu durdurmaq zorunda qaldılar. 
*** 
Bu  ağır  savaşdan  sonra  geri  dönən  Abbas  Mirzəni  sevindirən  bir  şey 
vardısa,  o  da  Xoyun  civarındakı  Çorusda  qoyub  getdiyi  ordunun  yerində  olması 
idi.  Çorusda  gözətçilər  hətta  təkbaşına  gələn  nəfərə  belə  giriş  izni  vermirdilər. 
Şahzadə gələnə qədər hətta dövlət rəsmilərini belə içəri buraxmamışdılar. Şahzadə 
gəldiyində isə ehtiram göstərgəsi olaraq böyük bir istiqballa içəri alındı. 
Bir neçə gündən sonra Abbas Mirzə üzücü xəbərlər aldı. Ruslar Abbasabad 
qalasının  qarşısında  başqa  bir  savunma  qalası  təşkil  etmişdilər.  Ehsan  Xanın 
xəyanəti bəlli olmuşdu. O öz xəyanətini çox ustalıqla yerinə yetirmişdi. O, Abbas 
Mirzəyə  sadiq  olan  mənsəb  sahiblərini  qaladan  uzaqda  saxlamağı  başarmışdı. 

90 
 
Qalanın boşalmasına əmr vermiş və düşmənin hücumu və qalanı işğalı üçün uyğun 
zəmin  yaratmış  və  sonra  da  etdiklərini  düşmənə  xəbər  vermişdi.  Ehsan  Xanın  bu 
xəyanətinə Kəngərli alayı da qatılmış və iş birliyi ilə xainlik etmişdilər. 
Abbasabad  məğlubiyyəti  Qacar-Rus  savaşının  xarakterində,  gedişində 
böyük bir dönüşün olduğunu isbatladı. 
Bu  sıralarda  rus  ordusunun  qərargahına  bir  diplomatik  mərkəz  də  əkləndi. 
Bu  diplomatik  mərkəzin  başında  Qriboyedov  adında  bir  şəxs  durmaqda  idi. 
Qriboyedov  şair  və  ədib  birisi  idi.  Qriboyedovun  Qafqaz  hərbi  üssündə  diplomat 
seçilməsini  buna  bağlayırdılar  ki,  onun  qadını  Rusiyanın  müttəfiqi  olan  gürcü 
əyanlarından birinin qızı imiş. 
Qriboyedov bir heyətlə Xoya gəlib və bu savaşın anlamsız olduğu haqda öz 
fikirlərini söyləmişdi. O, barış planını da özü ilə bərabər gətirmişdi və bu planı da 
Xoyda  açıqladı.  Bu  plana  görə  Arazın  quzeyindəki  ərazilər  ruslara  buraxılmalı, 
Qacar dövləti savaş suçlusu olaraq yeddi yüz min tümən qızıl para ödəməli idi. Bu 
qədər  məbləğin  rus  barış  planında  yer  alması  Fətəli  Şahı  çox  rahatsız  etmişdi,  o, 
gedən ərazilərdən daha çox bu məbləğ konusunda əndişələnirdi. 
Şah, büdcəsinə bu qədər ziyanın gəlməsindən çox əsəbiləşmişdi. Lakin rədd 
cavabı vermədən əvvəl böyük şuranın təcili toplanmasını istədi. Rəqib şahzadələr 
və  digər  dövlət  böyükləri  yenə  də  bu  fürsətdən  yararlanaraq  Şahı  Abbas  Mirzəyə 
qarşı  qoymağa  çalışdılar.  Lakin  bütün  bunlara  rəğmən  Abbas  Mirzəni  də  böyük 
şuraya çağırdılar. İrəvan hakimi Sərdar Hüseyn Xan da böyük şurada bulunmaqda 
idi. Sərdar Hüseyn Xan İrəvanın ruslara buraxılmasına qəti şəkildə etiraz edirdi. 
Sərdar Hüseyn Xan yaşlanmasına rəğmən İrəvanı savunacağında qərarlı idi. 
O,  qardaşı  Sərdar  Həsən  Sarı  Aslanla  bərabər  İrəvanın  gəlişməsinə  əmək  sərf 
etmişdi. İndi onu bu rahatlıqla
 
ruslara buraxmaq istəmirdi. Lakin artıq Hüseyn Xan 
savaş  və  savunma  texnikası  baxımından  çox  geri  qalmışdı.  Güclü  rus  ordusunun 
qarşısında  İrəvanı  savuna  biləcəkləri  sanılmırdı.  Sərdar  Hüseyn  Xan  İrəvanı  rus 
ordusu  qarşısında  savuna  biləcəkləri  haqda  Şahı  razı  salmağı  başarmış, 
Qriboyedova  rədd  cavabı  verilməsini  rica  etmişdi.  Bu  toplantı  müddətincə  Abbas 
Mirzə səssiz qalmağı tərcih etdi. Onun solğun rəngi çox əzab çəkdiyini göstərirdi. 
Bilirdi ki, artıq atasının güvənini itirmişdir. Bilirdi ki, artıq Azərbaycan ordusunu 
təmin  edəcək  maddi  gücü  qalmamışdır  və  ordunun  ibtidai  ehtiyaclarını  bərtərəf 
etməkdə  belə  zorluq  çəkməkdə  idi.  Məğlubiyyətlər  və  özəlliklə  Abbas  Mirzənin 
daha  çox  Təbrizdən  kənarda  olması  və  Azərbaycanın  mərkəzinə  nəzarət  edə 
bilməməsi  Təbrizin  büdcəsinin  boşalmasına  səbəb  olmuşdur.  Abbas  Mirzə  daima 
yollarda  idi,  savaşlarda  və  alaylara  nəzarət  hərəkətliliyində  idi.  Bu  üzdən  də 
ürətimə  (istehsala)  nəzarət  edə  bilmirdi.  Artıq  nizamsızlıq  Azərbaycanı  sarmış 
durumda  idi.  Özəlliklə  Şahzadənin  məğlubiyyətləri  bu  kaosu  daha  da  artırırdı. 
Abbas Mirzə artıq hiss edirdi ki, Azərbaycan ordusu ilə böyük savaşlara qatılması 
mümkün olmayacaq. Həm büdcə yoxluğu, həm də Azərbaycandakı ruh düşkünlüyü 

91 
 
bu  intizamsızlığı  get-gedə  artırırdı.  Digər  tərəfdən,  Rusiya  gündən-günə  güclənir 
və işğalçılıq meyillərini artırırdı. 
Abbas  Mirzə  başından  bəri  başlanmasını  istəmədiyi  savaşın  suçlusu  kimi 
təqdim  olunurdu.  Abbas  Mirzə  Hüseyn  Xanın  söylədiklərinə  qatılmırdı.  O  bilirdi 
ki,  İrəvan  rusların  uzun  müddətli  mühasirəsi  və  hücumu  qarşısında  müqavimət 
göstərə  bilməz.  Ancaq  İrəvanın  Azərbaycandan  ayrılıb  ruslara  verilməsini  də  öz 
savaşçı qüruruna sığdıra bilmirdi. Bu üzdən də içini böyük bir dərd sarmışdı. Bütün 
ruhu  ilə  bağlı  olduğu  Azərbaycanın  parçalanmasını  görürdü.  Bu  yurdun 
bütövləşməsi  üçün  nə  qədər  savaşsa  və  canını  təhlükələrə  atsa  da  müvəffəq  ola 
bilməmişdi.  Müvəffəq  ola  bilməyəcəyini  də  gördüyündə  içini  sarmış  bu  fəlakəti 
ancaq  səssizlik  içində  daşıyırdı.  Abbas  Mirzə  bilirdi  ki,  Rusiya  Fətəli  Şahın  rədd 
cavabını  eşitdiyində  İrəvanın  mühasirə  işinə  başlayacaqdır.  Sadəcə,  bu  mühasirə 
Rusiyanın hazırlaşmasına görə bir az gecikə bilərdi, ancaq başlayacağı yüzdə yüz 
idi.  Abbas  Mirzə  düşünürdü  ki,  özü  də  rusların  imkanlarından  bərxurdar  olsaydı 
bütün Qafqazı Azərbaycana qatardı. Abbas Mirzə bundan sonra Rusiya ilə olacaq 
hər bir savaşın məğlubiyyətlə sonuclanacağına inanırdı. Çünkü bölgənin ən böyük 
savaş  imkanına  sahib  olan  Azərbaycan  ordusu  həm  intizam,  həm  də  mali  imkan 
olaraq çökmüşdü. 
Şah  Rusiyanın  elçilərini  rədd  cavabı  ilə  yola  saldı.  Şah  böyük  bir 
qətiyyətsizliklə  savaşdan  yana  olduğunu  və  ya  savaş  durumunun  davam  etməsini 
istəyirdi. 
Xəzərin  sahilində  yerləşən  Səlyan  adlı  kiçik  bir  kəndin  Cahangir  Mirzə 
tərəfindən  geri  alınması  böyük  həyəcanla  və  abartılaraq  təbliğ  edilir,  Abbasabad 
məğlubiyyətini  ört-basdır  eləmək  üçün  kullanılırdı.  Səlyanı  geri  alan  komutanlar 
ödülləndirilsələr də lakin hərbdən anlayan hər kəs bilirdi ki, Səlyan uzun müddət 
Azərbaycan  ordusunun  kontrolunda  qala  bilməz.  Bu  üzdən  Cahangir  Mirzə  öz 
ordusu  ilə  bir  yerdə  ruslar  tərəfindən  əsir  alınmasın  deyə  Abbas  Mirzədən  əmr 
gəldi  ki,  Ərdəbilə  doğru  geri  çəkilsin.  Səlyan  Azərbaycan  ordusundan  tamamən 
boşaldıldı. 
Barış  müzakirələri  durdurulmuş,  savaş  təkrar  başlamaq  üzrə  idi.  Abbas 
Mirzə  artıq  Tehrandan  heç  bir  maddi  yardım  ala  bilmirdi.  Hər  şey  cığırından 
çıxmışdı. Şahzadə əsgərlərinin qarnını zorla doyururdu. Düşündü ki, rusların ərzaq 
üssü  olan  Üçkilsəyə  ani  bir  hücum  edərsə  ordusunun  ehtiyacını  oradan  əldə  edə 
bilər. Bir zamanlar Üçkilsədə Fətəli Şaha və Abbas Mirzəyə Napoleon Bonopartın 
qələbələrindən danışan və Abbas Mirzəyə ruslarla savaşmaq üçün Fransa ilə ittifaqı 
önərən erməni keşişi artıq rusların yanında yer almış və Azərbaycan ordusuna qarşı 
öz nifrətini ortaya qoymağa başlamışdı. 
Abbas Mirzə bu  ən  son əməliyyatını bir  şans olaraq dənəmək istəyirdi. Bu 
üzdən də ən yaxşı və inanılır nəfərlərini, komutanlarını bu hücuma hazırladı. 5000 
nəfər  piyadə  və  5000  nəfər  də  Avşar  və  Şahsevən  ellərindən  oluşan  süvari  təşkil 
etdi. İyirmi səkkiz top da bu hücumda kullanılacaqdı. 

92 
 
Abbas  Mirzə  Üçkilsəyə  doğru  irəlilədiyində  bəklədiyi  qarşıdurma 
Üçkilsənin  səkkiz  ağaclığında  gerçəkləşdi.  Abbas  Mirzə,  General  şahzadə 
Dolqorukinin  komutanlığını  etdiyi  birimlə  qarşılaşdı.  Savaş  öncə  cüzi  şəkildə 
başladı.  Ancaq  zaman  keçdikcə  daha  geniş  miqyasda  və  hərtərəfli  davam  etdi. 
Dolqorukinin  yaxın  əqrəbası olan  bir  rus  albayı  öldürüldü.  Generalın  öz  dizini  də 
güllə  dəldi.  Şahzadə  Dolqorukini kilsənin içinə  apardılar. General  Karkufeski top 
atışlarının  səsini  Üçkilsənin  sağ  tərəfindən  eşitmişdi.  Bir  neçə  alayla  topların 
yerləşdiyi tərəfə sürətli bir hücuma başladı. Bu hücum savaşın iki istiqamətdə geniş 
miqyasda davam etməsinə səbəb oldu. Bu üzdən də Abaran
*
Yüklə 1,44 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin