AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu
II BÖLMƏ TÜRK TƏKTANRIÇILIĞI (GÖYTANRI DİNİ)
Yüklə 7,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BÖLMƏ
TÜRK TƏKTANRIÇILIĞI (GÖYTANRI DİNİ) VƏ ŞAMAN KOSMOLOGİYASI İLƏ BAĞLI OBRAZLARIN SİMVOLİKASI Türk dini-mifoloji düşüncə sisteminin mahiyyəti - tanrıçılıq haqqında. TürkTanrısı və simvollarmm semantikası Milli mədaniyyətin qaynağı olan mifologiya elmi, dini, fəlsəfı düşüncənin də beşiyi başmda dayanır. Odur ki, miflə dinin qarşı-qarşıya qoyulması mifoloji düşüncə ilə yaşayan bir topluluğun ruh həyatını anlamaq imkam vermir. Çünki cəmiyyətin inkişafmm ilkin çağlannda mif(ologiya) və din bütövlük içərisində olub, bir-birindən aynlmayacaq şokildə etnik- mədəni düştincəyə güc verəıı enerji qaynağı kimi vəhdət təşkil etmişdir. Kult sisteminə bağlı olduğundan hər bir mifın özəyində dini məzınun var. Bəşər modəniyyəti tarixinin yetirdiyi bütiin пэ vaısa, onların içərisində adi məntiqi analizin ölçülərinə bəlkə ən az sığanı mif və bir də din hadisəsidir. İlahi hikmət fÖvqəltəbiidir və fövqolşüur olduğuna görə də yalnız ağlın, zəkanm giiciinə sc-укэпэгэк inam və etiqadın gizli yönbrini üzə çıxarmaq mümkün deyil. Lakin imanm həmin gizlin yönləri sağlam zəka ib /iddiyyət də təşkil etmir. Təktannlı inane sistemi olan tanrıçılıqdan həm türk mifologiyasmın təməli, həm də əski tiirk dini sistemi kimi bəhs edilməkdədir. Şübhəsiz, bu, bir ziddiyyət olmayıb, mifologiya ilə din sisteminin ortaq mənşəli olmağmdan, mif və dinin kökdəki bağlılığmdan gəlir. Maraqlıdır ki, islamiyyətdən əvvəl tiirklərda təktann inancmdan danışarkən prof. H.Tanyu türk mifologiyasıyla türklərin dini əsaslarının bir-birinə qarışdınlmış olmağmdan şikayətbnirdi [152, s.213]. Lakin sistemli «diinya dinləri»nin mifologiya ilə «dolub daşması» da elmdə sübuta yetirilmiş bir gerçəklikdir. Dinlər tarixinin günümüzdəki эп tanınmış biliciləri din fenomenindən danışarkən oııu insan varlığının ayrılmaz bir parçası sayır, mədəniyyətləri anlamağın yolunun dinləri anlamaqdan keçdiyini aynca vurğulayırlar. Etııik-mədəııi birliyə daxil insanlann davranış və düşüneə birliyinə təpər veıən isə məhz etnosun öz yaddaşındaıı süzülüb gələn enerji dolu (energetik) milli, arxetipik dini-mifoloji anlayışlardır. Din araşdıncılanmn qənaətinə göra, dini düşüncə və anlayışlan da hansısa bəlli bir dövrlə, tarixin müəyyən bir çağıyla məhdudlaşdırmaq mümkün deyil [130, s.324]. «Dinəqədərki dövr» anlayışı da bu mənada elmi baxımdan düzgün səslənmir. Dinin olmadığı bir çağdan bəhs etmək cəhdləri hələlik heç bir arqumentə söykənmir. Buna görə də «qədim» sözünün «din» anlayışı ilə yan-yana işbdilməsi yalnız şəıti olaraq qəbıtl edilə bilir. Çünki о özlüyündə «din» hadisəsinə zidd gəlir və «dini düşüncə» anlayışım qaranlıqlaşdınr. Нэ1э tarix meydanına çıxdığı zaman cəmiyyət «böyük bir əxlaq sərmayəsinə sahib» idi və həmin əxlaq sərmayəsində dinin öz ayrı yeri vardı. Dini inamş, ayin və nıorasimbr də bu və ya digər mədəniyyətin əsla ikinei dərəcəli əlamətini deyil, onun məhz nüvəsini təşkil edən elementlər sırasında dayamr. Arxaik dini fenomenbr əski cəmiyyətlərdə ictimai təsisatlarla bağlı olmuş, burada inanışlar nəiııki sakral, üstəlik də dünyəvi funksiya daşıyaraq, məsələn, ictimai davranışı nizamlamışdır. Türk cəmiyyətində də dinin yerinin anlaşılması baxımından bu gerçəkliyin olduqca böyük əhəmiyyəti var. Araşdmcılar qədim türkbrin öz dinbrinə aynca bir ad vermədikbrini yazır, bunu türk cəmiyyətində dinin xüsusi ictimai quruma çevrib bilməməsi ilə izah etməyə çalışırlar. Həqiqətən, ənənəvi türk cəmiyyəti din ib iç-iça bir həyat yaşadığmdan dinin ayrıca ictimai qurum, sosial təsisat şəkli almağma da heç hansı gərək qalmamışdı. Din özlüyündə mifoloji dünyaduyumu ib yaşayan bu cəmiyyətin gündəlik həyatmın aynlmaz bir parçasıydı. Buna görə də oski türk cəmiyyətindən danışılan zaman hansısa şovinist bir duyğu ilə bu cəmiyyətdə yaşayanlarm bir elə də dindar ruhlu olmadıqlannı, heç bir dinə iman gətirmədiklərini və heç nəyə ibadət etmədikbrini, üstəlik etiqadlarınm əxlaqi yönü olmadığmı iddia etmək büsbütiin yanlışdır. Ənənəvi türk cəmiyyətində xristianlıq və ya lamaizmdəkindən fəıqli olaraq təsvirə və ya insana tapmılmamış, lakin miiqəddəs bilinən təbiət qüwətbriııə iman gətirilmişdir. Ənənədə yaşayan bu düşüncə təbiətb ahəng içində bir həyat sürən türk cəmiyyətinin də nizam qaynağıydı. Göytürk çağınm dini inanışlan yüksək bir din anlayışı üzərində dayanırdı. Qədim türk cəmiyyətində xaqan Tanrı adma keçirilən mərasimin, tanrıçılıq kultunun icraçısıydı. Ənənəvi türk cəmiyyətində dini dünyagörüşünün yerini anlamaq baxımmdan bu faktm mühüm əhəmiyyəti var. Türk mifoloji sistemi, bu mənada tanrıçılıq anlayışmdan da göründüyü kimi, türk din düşiincəsi sistem indon ayrılmazdır. Arxaik dünya qavrayışı özünün bütövlüyü və spontanlığı ilə fərqlənmişdir, Təhtəlşüur keyfiyyətli bu эп əski təfəkkür tərzinin əsasında insanın təbiət aləmiylə iç-içəliyi, onun içərisində kosmik proseslərin davamı, tarkib hissəsi kimi qaynayıb qarışmış olması dayanmışdır [245, s.120]. Mifık düşiincodə isə həmişə inam aktı yer alır. Mifın gerçək əsasmı düşüncə, təfəkkürdən çox hissi yön, duyğu yönü təşkil edir. Mif va ibtidai din heç bir halda biri-biriylə bağlılığı olmayan iki ayrı hadısə kimi götürülə bilməz. Bunlann biri digərindəıı ayn deyil və bu bağlılıq məntiqin qayda- qanımlan ilo müəyyən olunmur. Mif və aynca olaraq da ibtidai din anlayışlan arasmda bağhlıq arxaik düşüncənin müəyyənedici amilidir və bu, təbiət hadisələrində olduğu kimi içəridən bir bağhlıq halıdır. Burada hər пэ varsa bir bütöv olaraq qavramlır, parçalar arasmda sadlar varsa belə, bu sədlər aşılmaz deyil, onlardan hətta birinin digərinə keçməsi təkamtilün zəruri şərtidir də. Burada durğun, statik halda olan heç пэ yoxdur, пэ varsa hamisi dəyişir, hər an təzələnir, bir yeni şəkil alir. Lakin bu şəkildəyişmələr də, əlbəttə, sonsuz deyildir. Mifoloji düşüncə hay atm bütün şəkillərini bağlılıqda götürür. Ancaq пэ dini diişüncədən, пэ da mifoloji şüurdan ötrü insan əlahiddə bir özəlliyə sahib deyil. M if mərasimdan ayrılmazdır. Mərasim isə özliiyündə dinin bir təzahürii sayılmışdır. Bu mənada miflə din arasmda inkarolunmaz qarşılıqlı bağlılıq vardır. Qədim tiirklərin dini inanış sistemi tannçılıq olaraq qəbul edilir. Е1эсэ türk mifologiyasmm da özülündə onun başlıca mazmununu təşkil edən tannçılıq dayamr. Hətta ən ibtidai şakliylo belə əxlaqi qiivvaya malik din qorxunuıı övladı deyil. İlkin ibtidai dini düşüncə ilə mifoloji şüur arasında isə əhəmiyyətli sayıla bilacək hansısa fərq yoxdur. Bəşar madaniyyətinin inkişafı tarixində ela bir nöqta tapmaq mümki'ın deyil ki, din diişüncasi həmin nöqtədən başlayır va hansı bir nöqtədə isə onun sonu gəlir. Tarixin biitün inkişaf dövrləriııda mifoloji elementlər dini düşüncənin ayrılmaz özəlliyini taşkil etmişdir. Çünki mif hələ əzəli yaranış çağmdan potensial din olaraq meydana çıxıbdır [238, s.402]. Bütün bunlar пэгэгэ alınmaqla türk mifoloji dünya modelinin эп ciddi biçimdə araşdırılması bu qənaətə gətirir ki, bütöv bir dünya baxışı, mifık görüşlər sistemi kimi türk mifologiyasınm özülünü və başlıca mazmunımu məhz tannçılıq təşkil etmişdir. Tannçılıq əski tiirklərin dini- mifoloji görüşlərinin ifadəsi olub türk mifologiyası zaminində təşəkkül tapan, türk mifoloji düşüncəsinin əsasmda dayanan inane sistemidir [16, s.41]. Qadim və müasir türk xalq inanclarınm özülünü təşkil edən, daha dərin kökləri kosmoqonik mifbrda əksini tapan [159] bu inanc sistenıiniıı başlıca özəlliyi kainatm bir bütöv olaraq qavramlmasıdır. Burada эп ulu varlıq olan Tanrı müqəddəs bilinir və bütün hallarda göylə bağlanır. Iurk mifoloji sistemi çarçivəsində meydana çıxan inanc sistemi kimi [10, s.3] tannçılıqda Ulu Yaradanla birbaşa təmasda olan hansısa bir varlıqdan əsla söz açılmır. Əski çağlardan bari mövcud olan bu din ənaııəsi monoteist inane sistemi kimi orta əsr qaynaqlan ilə də təsdiqlaııir. Bir çoxlan, ehtiyatla olsa da, tannçılığm ilkin dualist dünyagörüşündən təkamül etdiyini belə söyləyirlər. Böyük köçəba türk sivilizasiyasmın dini diinyagöriişüniin bu təmal sütunu bəzən hətta büsbütün fərqli etnokonfessional эпэпэ1эг1э qanşdırılır. Bozi araşdırıcılardan ötrü hətta şaman mifologiyası da tanrıçılıq manəvi irsinin bir parçasıdır. Bir sıra araşdırmalarda Tann anlayışmm mahiyyətinə ümıımən aydmlıq gətirmayən «Tenqri allahı yalnız türk xalqlannm mənəvi mülkiyyəti deyil... Tenqri Şərqin ən qədiırı mifoloji obrazlan sırasındadır», «Şərq üçün Tenqrinin sadəca ilalıilar arasında yerlaşdirilməsi deyil, həın da ilahilərin məcburi iyerarxiyası saciyyəvi idi» [35, s.100] - qabilindan konkret məzmun və məna ifada etməyən mühakimələra də yer veribrək, «tanrıçılıqda ilahılarin iyerarxiyası, ruhanibr, vaizlər, эп mühiimü isə, tasbit olunmuş şifahi kanonlar var idi...» - şəklində türk tanrıçılığmm mahiyyatini qaranlıq edən fikirlər irəli sürülmüşdür [уепэ orada, s. 101]. Eyni zamanda эп ulu varlıq olan Tanrıdan başqa hami ruhlarm da tann sayılmasıyla tanrıçılığa çoxallahlıq tipində din göriiniişü belə verilmiş, ədəbiyyatlarda bir türk tanrılar panteonu yaradılmış, «o qədər da zəngin olmayan tiirk mifoloji panteonıı»ndan danışılmışdır2 . S.Klyaştornı Orxon abidələrinda tanrılan tosnif etmək imkanı veran alamatlara birbaşa 26 M əlum dur ki, XVIII əsrdə, etnoqrafik araşdırmaların yeni-yeni meydana goldiyi ilk çağlarda tədqiqatçılara elə gəlirdi ki, biltün milli mifologiyalar qədim yıman və ya rom a m ifologiyasına oxşamalıdır. Çünki m ifologiya deyərkən özləri üçiln onları meyar qabul etm işdilər. Antik dilnya modelinə meyillənən klassisizm dövrilndə belə düşünürdıibr ki, hər b ir xalqın mifoloji sistemində Zevso, Heraya, Poseydona, Aidə və b. yunan ilahlarına bənzər varlıqlar olmalıdır. Onların nəzərində belə varlıqların olm adığı bir ım dəniyyət alayarım çıq sayılırdı, [263]. Görüniir, eyni diişüncə qəlibi türklərdə də tanrılar panteonunun «yaradılmasına» təsirsiz ötüşməmişdir. ışarə vurıılmadığını qeyd edirsə də, az sonra yeııə «əski türk panteonıınun ulu ilahı Tanrıdır» deyir [244, s. 124-131], hətta ilahi Tenqri-Umaym cütlüyü haqda mifə işarə vurulduğunu belə «sezir» [уепэ orada, s. 133]. Halbuki bütün hallarda həmin ruhlar bu və ya digər dərocədə Tanrı qatma nisb;>tdə daha aşağı səviyyədə idilər. Olsa-olsa bu mənada şərq tiirkla- rindəki «tanrılar» təktaıırıçılıqla ciddi ziddiyyət təşkil etməmişdir [10, s.9]. Türk Tanıısı «təkdir və şəriki yoxdur». Hətta bir sıra hallarda Tanrı vəsfləri daşıyan Ülgen, Kuday özü də əbədi göy oğulları yerində çıxış edirlər vo s. Buııa görə də ənənovi türk mədəniyyətindən danışarkən bu mədoniyyətin təbiətinə zidd gələn «yer allahı», «göy allahı», «Tann oğlu», «su tanrısı (və ya ilahəsi)», dağ tamısı», «torpağın rəbbi» və b.k. ifadələr öziinü doğmltmur. Эпэпэvi türk mədoniyyotinin öz təbiətindən gəlməyən və din düşüncəsini doğru-düzgün oks etdirmək gücü olmayan lıəmin ifadəbrb bilorok ya bilməyərəkdən türk dininə çoxallahh bir təkallahlılıq donu geydirilir. Əski Orxon yazılarınm sirrini açan V.Tomsen beb türkbrin çoxtanrıh olduğuna inanmış, dıgər qonşu ölkəbrdəıı, məsəbn, Monqolustanda şamanizmdəıı qalma inanclarda əsason əski türkbrin çoxtnnnlı şamanizminin izbrini görmüşdür [153, s.173]. «Qədim ttirk panteonu və Azərbaycan mifologiyasmda panteonçuluğun davamı» deyə «başqa xalqlardakı qədər idarəedicilik funksiyasma malik allahlarla zəngin olmayan qədim tüık panteonu»ndan, «göyün əski türk təsəvvüründə allahlar məcınuu kimi dərk olunmağından», «baş allalı Tenqrinin (Göy-Tanrınm) ətrafında idarəçilik funksıyaları yerinə yetirəıı allahlar sisteminin yoxhığu»ndan bəhs edən müəllif də həmin «türk panteonu»nda dünya mif modelinin təhrif edildiyini söyləyir, «Altay mifologiyasmda qədim yunan, zərdüşt və ya lap elə yəlıııdi panteonunda gördüyü allahlararası çəkişmə vo vurıışmaları buıada görmədiyi» üçiın onu passiv panteon adlandırır və fıkriııə: «Yəni allahiarın aktiv həyatını və mübarizəsini təsvir edən nağıl vo tnifbrə bıırada təsadüf olıınmur. Allahlar arasmda xeyrin təntənəsi uğrunda mübarizə gözə çarpmır. Ona görə də türk panteonu «ölü və passiv pantcondur». Bu panteonda irəliyə doğru inkişafı göstərən, ebcə də şərin qarşısım alan motivbr yoxdur» - şəklində aydınlıq gotirir [81, s.26-30]. Yanlış olaraq bir deyil, bir çox tanrıdan bəhs edib «allahlar» admı verdikbri həmin gözəgörünməz qtivvətbr heç də yunanların və ya romahların diniııdə təsvir olunduğu kimi panteon təşİcil ebyərək vahid ümumi bir sistemdə birbşmir. «Qədim türk panteonu» ifadəsi də hər cür şərtiliyi ib bərabər heç bir halda уепэ də əııənəvi türk cəmiyyətində etnik mədəniyyətin ayrılmaz parçası olan din anlayışım səciyyələndirmir, əksinə, ona bütpərəstlik tipində çoxtanrılı bir din görünüşü verir, dini-mifoloji sistemi bir-birinə bağlanmayan, biri digəri ib ziddiyyət təşkil edən inaııclar toplusu kimi səc iyyə bnd i rməyə yol açır. Türk dini-mifoloji düşüncəsinin mahiyyətində olub onun struktunınu müəyyən edən tannçılıq «yazılıb-düzülüb göydən епэп Tann elmi» - kanonik mətnli göydən enma kitabı, eləcə də peyğəmbəri olmayan bir dindir. Əlbəttə, heç hansı dini sistem özlüyündə tək bir Tanrıya etiqaddan ibarət də deyil və bu baxımdan türk dini-mifoloji diinyagörüşündə эп ulu varhqdan başqa - O-ndan aşağı qatda bilinən, lakin O-nun varlığına, qudrətinə heç bir halda kölgə salmayan digər müqəddəs varlıqlar - əyəbr (ruhlar), övliyalar vo b. da daima yer alıbdır. Bir fıkrə görə, yerb göyün birliyi şəklində təsəwür edibn ilahi nizamla və bu ilahi nizamı yaıadıb yaşadan gücb bağlı «tanrı» sözü zaman keçdikcə tək Tann anlayışım ifadə etməkdən türk monoteizmiııin mahiyyətini təhrif edə bilməyəcək ölçüdə uzaqlaşaraq «tannlar» deyibn bir çox ilahi varlıqlan ifadə etməyə başlamışdır [16, s.42]. Sonralar şamanizm yayıldığı zatnanlarda tanrıçtlıq dini-mifoloji sistemi ib bağlı bir sıra mərasimbr məhz həmiıı səviyyəbrdə şamanizm mərasimbrinə transformasiya olunmuşdur ki, bu da məhz türk təfəkküriində gedən prosesbrlə əlaqəbnir. Yakutlarda tannçılığm bir izini yaşadan Tanqara Kayra xanla, məsələn, şamanxn bir e b bağlıhğı yoxdur. Sibirin türk xalqlarınm keçirdıkbri bəzi mərasimbrə şamanlann buraxılmaması isə həmin ritualların уепэ şamanizmb deyil, məhz tanrıçılıqla bağlı olduğunun bir sübutudur. Ümumiyyətb, türk dini inanış sistemindən damşılan zaırıan ən müxtəlif yozumlara yer verilmişdir. Bunlardan biri də Erlikb Bay Ülgeni qarşılaşdırmaqla əski türk dini sisteminə bəzən dualist bir din xarakteri verilmasi, bəzən isə xristian monoteizmi tətbiq edilməsi şəklində özünii gösteribdir. İslamı qəbul edən türkbrin müsəlınanlığa qədərki dini inanışlarından bütpərəstlik deyə bəhs olıınması da bu kimi yanlışlıqlar- dandır. Əslində isə türkbrin cəmiyyət həyatındakı nizamının özü də «dtinya nizammm bağlı olduğu Tanrı» inanışmdan gəlirdi. Əski türkbr Tannnm hər şeyo qadir güc olduğuna inamrdılar. Başlanğıcını yerlə göyiin bir bütövlük bşkil etdiyi din düşüncəsindən alan Göy-Tanrı inanışı - tanııçılıq idi ki, ənənəvi türk cəmiyyətindəki din anlayışmı təməlində maddiyyat dayaııan əski yunan və eləcə də öz qidasmı möcüzoyə inanmaqdan alan digər dini düşüncə sistemlərindən ayırırdı. Türk xalqlannm dini-mifoloji inamşlarmın geniş təsvirini verən araşdırmalann meydana çıxmasım indilik çətinləşdirən bir səbəb əski türk dini ilə bağlı başhca mənbələrin əldə edilməsindəki çətinlikdən qaynaqlamr. Həmiıı bilgilər qonşu xalqlardan olanlann yazdıqları salnamələrdən, xronikalardan öyrənib bilir. Lakin onlar da çox vaxt milli ya dini təəssi'ıbkeşlik duyğusuyla yazddığından mübahisələrə yol açır. Türk dini dünyagörüşü эп müxtəlif təsirbrə məruz qaldığmdan bu sistemlə bağh tenninoloji aparat da lazunmca qoruna bilmənıiş, zaman- zaman alınmalara üz tutulmuşdur. Hətta tanrıçılığm ibadət üsulları haqda sistemlilik göstərən aydın bir bilgiyə rast golinmir. Bu üzdən bütöv bir dini- mifoloji sistemi, din düşüncəsini də yalnız «Tenqri», «Yer sub», «Iduk», «Umay», «Kut» vo s. kimi anlayışlarla ifadə etmək çətindir [130, s.20]. Ona görə də Tannnm, Umaym təsviri olduğu və b. şəkildə iddialar ortaya çıxır. Altay vo yakııt şamanizmini iso əski türk dini sistemiylə eyniləşdirmək эп azı ona görə doğru olmazdı ki, türk xalqları heç bir zaman bu şəkildə bir dini birlik içərisindo yaşamayıblar. Halbuki tanrıçılıq bir kult olaraq bütün türk boyları vo soyları arasmda universal səciyyə daşımışdır. Tanrıçıhğı daha çox «fəlsəfi, ezoterik aspekt»dən araşdıran digər bir mitellifə göıə isə, «şaman mifologiyası ... Mərkəzi Asiya şamanizmiylo tanrıçıhğm dəriıı dünyagörüşü bağhlığıdır» [159]. Şamanizm, əlbəttə ki, türk dini düşüncə sisteminə yabançı bir hadisə deyildir. Lakin türk dini düşüncəsi çoxölçülü bir sistem kimidir və şamanizm də həmin ölçübrdən mütbq biridir. Mani diııinə gəldikdə, savaşmağı, qan tökmoyi qətiyyətlə rodtl etdiyindən bu dini dtişüncə döyüşkən və axınçı olan köçəri ruhlu tiirkün həyat tərzi və fəlsəfəsinə uyğun golmoyon bir sistem kimi onun milli mədəni inkişafı yolunda sadəcə bir mərhələdir [130, s.136-137]. Qədim türkbıin öz diniərinə ad verməməbri ona «toyonizm», «şarnanizm», «qara inamş» vo b. taxma adlarla adlandmlmasına yol açmışdır. Tannçılığı bir yana qoyub türklərin əski dinlərinə dualist bir səciyyə verildiyi də tiirk din tarixinə kölgə salır. Əski türk diııinə dair digər araşdırmalarda hətta xalqm Göy-Tanrıya, yüksək təbəqəninsə əcdadiara tapmdıqlaıı fıkrinə beb rast golinir ki, etııik-modoni sistemin təbiətini anlamaq baxımmdan da belə bir mvilahizə qəbul oluna bilməz. Dinlə iç-içə yaşayan əski türkbrin inanış sistemi bəzi tədqiqatlarda monqol təsiriylə yenidən canlandırılmış olan bir şamanizm şokli kimi də qiymətbndirilmişdir. Ümumən, əski türk dini ib bağlı, mifologiyanı da əlaqələndirən bir çox problem vardır. Əski türk dininə şamanizm deyilo bilməzsə, о zaman bu dini песэ adlandirmaq olar? Bir din, əlbəttə, onun özüııə məxsus olan anlayışlarla deyil, başqa bir dinin terminoloji aparati ib izah edildiyi zaman həmin dinin anlayışlan qəiibinə salmmış olur vo bununla da anlaşılmaz bir şəkil alir. Tiirk dini inanış sisteminin mahıyyəti də başqa dini sistemlərə məxsus anlayışlarla açıla bilməz. Bir çox müəllifbr hətta əski türklərdə tək və ulu Taıın inancmm açıq-aydm olub-olmadığının bilin- mədiyini söyləmişlər [152, s.9]. Türk tannçılığı tək Tanrt inanışı - Göy-Tann anlayışı ətrafında təşokkül tapmış özünəməxsus monoteistik bir dindir. Tann tiirkbrdo mənəvi gücün tək bir qaynağıdır. Bu inanış sisteminə görə Göy-Tannnın təsviri və heykəli olmadığmdan eləcə onlann qorunması moqsədilə, məsəbn, göytürklər çağına aid hansısa bir tapmağın varlığından bəhs etmək də doğru deyil27 [136, s.310]. Ənənəvi türk cəmiyyətində din düşüncəsi həqiqətən do bir sistem kimi Göy-Tann adı ətrafmda təşokkül tapmışdır. Buna görə də əski tiirk dini bəzə/ı do Göy-Tann dini adlandırılır. Belə ki, burada göy və Tann adlan biri-birini tamamlayırdı. Göyün onginliyi və sonsuzluğu anlammda göyə bənzəri olan Göy-Tannnm пэ rəsmini çəkər, nə də heykəlini düzoldərdilər. «Göy-Tann» adındakı «göy» tərkibi isə heç do sadəcə göyün rəngini deyil, onun müqəddəsliyini, ucalığını anladan səma rongino büriinməyi, əngiııliyi, sonsuzluğu və dərinliyi, Tannnın göybrlə bağlılığını, ululuğu, ucalığı və ozəmətini bildinnişdir. «Göy-Tann» - Uca Tann, Ulu Tann deməkdi. Ulu Ağ Ana admdakı «Ağ» torkibi rongi yox, məhz ulu varlığm miiqoddosliyini, ucalığmı ifadə etdiyi kimi «Göy-Tann» (Kök Tenqri) məfhumundakı «göy» də eyııi mənanı daşımışdır. Bu monası ilə yanaşı, buradakı «göy» sözü sadəcə, gözlə görünən göyün rəngi demək deyildi. Onun yeri rəngləriıı ən gözəli kimi xəyallarda və qəlblərdəydı. Çünki hər cür gözəllik və müqəddəslik də onda qərar tırtmuşdu28. Türk tanrıçıhğı türk dini inanış sistemi kimi osla çoxtanrdı bir təktanrıçıhq da deyildi. Əski tiirk dinindən danışan zaman dünyanm ilahi varlıq tərəfindən yaradılması ideyasının «Altay xalqlaıı aıasında yalmz monqol çağında» təsdiqini tapmağa başladığmı söybyən müəlliflər türk düşüncəsini bütövlükb monqol düşüncəsino uyğunlaşdırmağa çahşmaqla yanaşı, bu dini-mifoloji düşüncə tipini geniş panteona malik paqanizm kimi də səciyyəbndirmişlər [131, s. 18-19, 121]. Lakin bu söz əslində ilk 27 Hətta Altay şamanizmində b e b göyün qatlarınm şəkli çəkilirdisə də, hər halda təsvirə sığmadığı üçün Tanrının rəsminin olduğuna dair hansısa dəlil-sübuta rast gəliıınıir. 28 Tanrı elçisi mübarok tlzlü Boz Qurda da ilahi mənşəli olduğunu bildimıəkçün bu iizdən «kökbörü» deyilmişdi. xristianlann yıman və roma dinləri haqqında işlətdikləri bir ifadə idi və yalnız həmiıı xarakterli yuııan və roma dinlərindən danışılan vaxt işlədilə bilərdi. Halbuki əski türk dini пэ yıınan, nə də roma dini səciyyəsi daşıyan bir din deyildir [130, s.60]. Buddizmin təsiri altında qalan manixeist sistemdon gəlım Ot tenqri, su tanrı, işıq tann anlayışlanna əlavo olaraq yol tannsı [362, s.217-218], ildınm tanrısı yaxud bənzər ifadə və anlayışlarla tüık dininə əslində çoxtaıuılı bir din, politeizmlə iç-içə girmiş, bütpərəstlik tipində bir monoteizm [129; 130, s.23] və b.k. görünüşü verilir. Bir inamş sistemi olaraq tanrıçdıqdakı dağ, ağac və su üçlüyünü də heç bir şəkildə xristian monoteizmi qəlibbriııə sığdmnaq mümkün deyil. Е1эсэ «Tenqer» (Göy) vo «Etugen» (Yer), yaxud «Tanrı» ib «Umay» anlayışlarma sistemyaradıcı rol ayımıaqla tannçılığa duallıq donu geyindirmək də doğru olmazdı [165, s.269-273; 362, s.215]. Tarixən bir çox türk xaqanmm başqa dinbrə tapma bilmələri də qara camnatın etiqad etdiyi həqiqi tlirk tannçılığınm mahiyyətini dəyişməmişdir. Lakin türk dini-mifoloji sisteminə müxtəlif kənar təsirbr ııəticəsində forma- laşmış eklektik inanclar toplusu kimi qiymot vermək doğru olmazdı. Türk tanrılar panteonu deyilməsi tanrıçılıqla ziddiyyət təşkil edir [10, s.9-10]. Tanııçılıq ilahi qanımlarıyla aləmbri nizama salan Yaradan Ulu Tanııya ruhu təmiz duyğularıyla dolu bir cəmiyyətin dini inanış sistemidir. Özüııəməxsııs iııanc və davranış qəlibbri olan türk tanrıçılığmın başlıca mahiyyəti doğum, ölüm, zəncirvari, silsiləli ölüb-dirilməbr və b. şəkildə öz ifadəsini tapan əbədi həyat düşüncəsidir. Tonyukuk abidəsində aynca «Türk Tanrısı» anlayışı var. Lakin bu, digər anlayışları da yarıdini görmək üçlin əsas vermir. Tannçılıq bir dini inanış sistemi kimi bu cəmiyyətin həyatının ayrılmaz parçasıydı. Onun bu cəmiyyətdə ayrıca bir quruma çevrilməməsinin səbəbi də din ib iç-içə həyat yaşamağm özt'ındon gəlirdi və buna görə aynca dini təsisat olmağma da heç hansı gəıək qalmırdı. Türk dini-mifoloji düşüncə sisteminin öyıənilməsini пэ qodər çətinbşdiıirsə çətinləşdirsin, milli mədəniyyət tarixinin araşdınlması sübuta yetiıir ki, hər hansı ayrı yeni bir dini və ya diişüncəni qəbul edən zamanlarda da türk düşüncəsi öziində olanı itirməmiş, эп çətin hallarda isə onuııla uyuşa bilmişdir. Türklərin müsəlman olmalarmı guya ancaq tək Tanrvya inanmalarmm asanlaşdırdığı fıkrinə gəlincə, burada müsəlman olmayan türk xalqlarmm inanclarmın hansı məntiqb izah edib biləcəyi sualı öz-özliiyündən meydana çıxır. Tannçthq dini inamşmın kökləri gerçəkdə türkbrin cəmiyyət həyatındakı əski nizamma bağlanır. Tanrıçılıqda üstün cəhət bir də ondan ibarətdi ki, iıısanla Tanrı arasında hansısa vasitəçi, bir sözb, peyğəmbərlik ya ruhani institutu yox idi. Şamanizm yayıldığı dövrlərdə də türk dünyagörüşündə tannçılıq inanışlan onunla paralel şəkildə yaşamış, türk dini dünyagörüşü və təfəkküründə ayrıca yer tutmuşdur. Bu təfəkkiirün pıaktik tərəfini əgər şamanizm toşkil etmişdirsə, onun ideoloji cəbhəsində yenə tannçılıq dayanmışdır. Həmin tapımşlar bir sıra şaman ayin və mərasimlərində ciddi transformasiyaya uğramışdırsa, bir çox tannçılıq mərasimbri də əski, arxaik icra şəkillərini qorumuşdur.29 Əski türk tanrıçılığmdan danışılan zaman bununla əlaqədar olaraq «panteon» anlayışmın işbdilməsi yolverilməzdir. Çünki burada tanrılar deyil, tək bir Ulu Yaradıcı qüw ət olan Tann var və bu qtivvətlə «ilahlar», «tanrılar» kimi uydurma adlarla adlandırılan, əslində isə biıər hami rııh - əyə və ya övliyalar olan gizli təbiət gücbri arasında hansısa iyerarxik bir bağlılıq yoxdur. Pir və ocaq inanışı isə, prof. F.Ağasıoğlunun qeyd etdiyi kimi, bu dünyagörüşünün ayrılmaz hissəsini təşkil etmiş, mayasını da təbiətdən aldığı üçün, sonralar кэпаг dinbrin təsirina məruz qalsa da, transformasiyaya uğrasa da, yaşantısmı itirməmişdir [12, s.230]. Kainatı bir bütün şəklində qavrayan türklərin taıırıçı dünyagörüşündə Tann heç bir antropomorfik özəllik daşımamışdır. Tannçılığm özü isə tarixin bəlli bir çağıyla sərhədbndirilməsi mümkün olmayan dini düşüncə sistemidir. Tannçılıqda dünya nizamı türk Tannsma bağlıdır. Dolaşıqhq sevməyən, miicərrədçilikdən uzaq olan tannçılıq kimi açıq-aydın tiirk din düşüncə sistemi, əsasında maddiyyat dayanan qədim yuııan və ebcə də öz qidasmı möcüzəyə inanmaqdan alan sanıi düşüncə sistembrindəıı açıqca seçilir, ayrılır. Bu dində əsas anlayış Tanndır. Bu anlayışda assıır, babil, yunan və roma tanrılarında olan iyeroqamiya yoxdıır [130, s.23]. O, cəmiyyətin nizamı pozulduğu zaman bu nizamı qorusunlar deyə xaqanlara yardım göstərmişdir. Görünür, bir sıra tədqiqatçılar yalmz bu cəlıotə diqqət yetirdikləri üçün hesab etmişbr ki, hərbi aristokratiya tanrıçılıqda dövbt hakimiyyəti və hərbi qüvvənin başlıca qaynağmı və etibarlı dayağını 19 Xakaslarla bağlı 1905-ci ildə işıq üzil görmilş əsərində D.Lappo yazır ki, onlar « X ııd a y - tək Allah kultu va inancmı şaman kultundan koskin fərqləndirirlər. Qam-şaman Xudaya qurban gətirilməsi mərasim ində iştirak belə edə bilməz. X akaslar özləri təsdiq eləyirdilər ki, ulu Tanrıya, Xudaya xidm ətlə qamlıq elornəyi heç vaxt qarışdırmazlar; hamısı da bir ağızdan deyir ki, qurbangətirmənin şamaıılıqla heç hansı bağlıİığı yoxdur, bu - otıların əski inancıdır [190]. gördükləri üçün bu dini sistem fəal şəkildə qorunmuş, nəticədə tannçıhq orta yüzilliklərin rnonqol və tiirk cəmiyyətbrində hakim din olmuşdur [159]. Avrasiyanm tən ortasmdakı köçəbə sivilizasiyasmın mənəvi-ruhani, mədəni əsasmda dayanan bütöv bir dini dünyagörüşü sistemi kimi tannçılıq heç bir zaman başqa dinlərə, inanış sistembrinə qarşı aqressivlik göstonnəməklə yanaşı, öz mahiyyətini də heç vaxt chyişməyibdir. Digər dinbrdəki ilahi varhqlan abb sistemli olaraq öz içərisində əritmək və demonik gticlər sırasma qatmaq hesabına alınmalarla demonologiyanın zənginbşdirilməsi kimi bir эпэпэуэ də taıınçılıqda rast gəlinmir. * * * Tann tüık din düşüncəsi tarixi boyunca bilinən və prototürkbrin etnik-modoni tarixinin эп alt qatında beb var olan əski anlayışdır. Türk xalqlannm эп qədim mifoloji fonduna aid olunan və dini-mifoloji sistemin mərkəzində dayanıb mənəvi-ruhani gücün tək bir qaynağmı bildirən bu aıılayış göy ruhu Uea Varlıq haqqmda animistik təsəvvürbrb əlaqəbndirilir. Tannçılıqda kainatın ilk səbəbi, yəni yaradıcısj olaraq bilinən Tanrı türk cəmiyyətinin mənəvi güeünün də tək bir qaynağı sayılmışdır. Tann somavi allah anlayışı olub, bütün türkbrə xas milli bir din sisteminin özəyini taşkil etmişdir [16, s.41]. Bu anlayışa görə Tann yaradılmamışdır və bütün abm «anadan toğmayan, atadan olmayan», «ucəlaıdan ııea əziz» Tanrımn (yurdu) sayılmışdır. Mifoloji motivbri daha çox qoruyııb saxlayan arxaik türk dastanlarında da tanrıçılıq görüşbriniıı izbri yaşayır30. Türk dininin nə əski yunan, пэ roma səciyyəsi daşımaması türk Tann anlayışından da aydm görünməkdədir. Əsliııdə «özbri yaradılmış olan vo heç nə yarada bilməyən bütbr»ə yaxm bir mənanı heç bir zaman ifadə etməyən bu anlayışın tək 7’ann məzmununu ifadə ebrmkdən çıxıb «tanrılar» şəkliııdə bir ilahi varlıqlar kateqoriyasmı bildirməsi də sonrakı dövrbrdə baş vermişdir. Lakin bir çox ilahi varlığm «tannlar» adi ib ortaya çıxmağı, gizliıı təbiət gücbrino - hami (qoruyucu) ruhlara «tenqri» deyilməyi, türk xalqlarının əski inanış sistemini araşdıran müəlliflərə göro, 30 Araşdırıcıların doğru qənaotinea, orta əsr ım tn b ri oğuznamələrda haqqında danışılan vs tutalım, tiirk etııoqonik miflərinin aparıcı obra/.ı Oğuz xanın islamı qabul ebdiyi şəklindn göstəribn təkallahlığın özü da gerçak islarn dcmak deyildir və burada monoteist sistem kimi nəzərdə tutulan əslində türk tanrıçılığıdır. heç də çoxtannlı bir sistemə keçiddən deyil, semantik genişbnmədən gəlir və daha aşağı səviyyəli ilahi varlıqlara aid olunaraq türk tanrıçıhğının heç də həqiqi mahiyyətina kölgə salaraq onunla ziddiyyət təşkil edəcək bir şəkil almır, bir sözb, «heç zaman bu şəkildəki çoxtannçılıq nə təktannlığı, пэ də göyün üstünlüyünü unutdurur [148, s.102]. Burada «tann» adı «ülgenbr», «erlikbr», «xudaylar», «yayıklar», «albıslar//albıstaar», «teyrilər»də olduğu kimi, sadəcə olaraq eyni səviyyədon olan digər varlıqlara da aid edilmişdir. Araşdıncılar tenqribr haqda buryat-monqollardakı mifoloji və folklor süjetbrini birbaşa tannçılıqla bağlayırlar. Türk mifologiyasına dair son araşdırmalar genezisinə göıə «Tanrı» anlayışmm göylə yerin birliyi şəklində təsəvvür edibn ilahi nizam və bıı nizamı yaradıb yaşadan ulu qüvvətb bağlı olduğu qənaətinə gətirmişdir. «Tanrı» sözündə türk kosmoqonik mifiyb bağlı, dünyamn sudan yaranması və ya yerin ilkin sudan bir quru parçasmın ayrılmasıyla yaranması, sonra isə yerb göyıin ayrılaraq kainatı meydana gətirməsi şəklindaki kosmik nizam öz ifadəsini tapmışdır [16, s.41-42]. Bu ifadə tərzində isə mifşünaslığa, mifin poetikasma dair эп mötəbər əsərbrdə [286, s.207] əksiııi tapan kosmoqonik konsepsiya - mifoloji düşüncənin xiisusiyyətbri vo diinyanın kosmoloji modeli ib yaxın bağlılıq görünür. Qədim türkcədə «Tenqri» şəkliıxb olub, «gözb göriinan göy» və «Allah» mənaları ifadə edən bu məfhum ilkin ilahi başlanğıcı bildirir31. Göy kultu ilə bağlı mərasimin şamansız keçirildiyini qeyd edən İ.V.Steblevaya görə, ən ali ilah - göy əski türk mətnbriııdə gözb görünməz vo insanın gündəlik həyatı ib bağlı hadisəbrdə iştirakı olmayan bir varlıq kimi 31 Xunnularda «çenli» şəklində rast gəlinən 'l'ann («Tenqıi») anlayışı «Dinqir» şəkliyb «Allah» mənasında şumcrcodo, «Tar» şəkliyb isə «göy, göy allahı» rmnasmda «Avcsta»da işbnmişdir. Mifoloji və dilçilik yozumlan baxımındaıı cyniyyət toşkil etdiyi şübhə doğurmayan bu tconimin şum crbrin diütıdə varlığı qsdim şıımcr-türk dil olaqəbıi ib izah olunur (Həmin əlaqələrin tarixi isə miladdan öncə IV minilliya və hətta daha əvvalki dövrbrə aid olunur). Bütövlükdə göyü vo onun sahibini bildirərək çincəyə də «Tyan» biçimində keçan bu söz bülün türkcələrdə var; Azərbaycan türkcəsində Tanrı və Taıı şəkilbıiııdədir. Yakutlardakı gəliııir ki, buradakı «ac» sözü «acıqlı, qəzəbli» anlammda olub Ta(n)rmın bir vəsfmi bildirir. Məlumdur ki, türk dillərində «sağır nun» səsi «n» ünsürüııü itirdikdən sonra «q» foneminin «y»- уэ dönə bilməsi ib yanaşı, bu səsin uzun «a»-ya çevrilməsi hadisəsi də müşahidə olunur. Məhz dialekt fərqlilikləri ib meydana çıxan belo səs dəyişmələrindən biri kimi «Tanrı» sözünün «Tan//Ta:rı» (cloca do «Teyri, Teqri.. .») variantlan ortaya çıxmışdır. səciyyəlonir [362, s.214]. Aləmdə hər şey O-nunla bağlıdır və O-nun ayrılmaz parçasıdır. Bu, əlbəttə ki, bir panteizm də deyildir. Görünən aləmin suları, dağlan, ağaclan özlərinin simvolik özəllikbrinin və deməli, Tannnın funksiyalarmın ifadəçibridir. Dünyanın kosmoloji modeli ilə çox six bağlanan «Tanrı» anlayışmın hərfən həm də «göy, səma» anlamı bildirməsiııə əsaslanan bir çox müəllifbr onun «Göy-Tanrı» demək olduğu mülahizəsini ortaya atmışlar. Əski türk düşüncəsində «ucalardan uca» Tannmn ululuğunu anladan bir çox vəsfləri vardı. Türk etnik-mədəni ənənəsində Tannnı rəmzləndirən anlayışlardan biri olaraq «Uqan» anlayışı diqqəti çəkir. Araşdıncılara görə, «qadir, müqtədir» anlamlı «Uğ» kökündən gəbn bu ada XI asr abidəsi «Qutadqu biliq»də təsadüf olunur: «Oğan bir Allahdır, о hamıdan əvvəldir» - deyilir. M.Kaşqarh «Divanü lüqatit-türk»də «hər şeyə qadir, güclü, qüdrətli» mənalannda «Uğan Tenqri» ıfadəsini işlədir ki, bu da türk Tanrı anlayışmm öz ölçüləri olduğunu bildirməkb yanaşı, «Oğan»ı ulu varlıq olaraq yalmz giiclülük, hər şeyə qadir qüvvət baxımmdan vəsf edib səciyyabndirir. «Uğan» adı Xarəzminin «Məhəbbətnamə»sində (XI1I-XIV əsrlər) də eyni anlamda işlədilmişdır. Həmçinin XIV əsr müəllifi İbn Mühənna tüıkbrdə «Uğan»ın «Allah» mənası daşıdığmı yazır. Çox sayda digər sonıakı qaynaqlarda bu sözün qarşılığı «Allah» olaraq verilmişdir. V.Radlovun qeydinə görə, «Oğan» uyğur və cığatay söziidür. О da digər bir sııa tədqiqatçılar kimi sözü «Allah» deyə tərcümə etmişdir. Z.Göyalp isə bir vaxtlar Altay türklərinin dini sistemindən danışan zaman ayrıca «Uqan» admda tanrıdan bəhs etmişdi. Lakin sonrakı dövrün tədqiqatları, о cümbdən Altay türkbrinin dini sisteminə dair araşdırmalan bu fıkrin doğru olmadığını — «altayların tanrılar panteonunda «Uqan» deyibn bir tannnm təsbit olunmadığı gerçəyini ortaya çıxardı [133, s.171]. Altaylarm Tann anlayışında rast gəlinməməsi və bir sıra digər faktlar «Hayat» və ya «Ülgen» qədəı- «Uğan»ı da bir Tann adı saymağm yanlış olduğunu, onun yalnız Tannmn bir vəsfı kirni işləndiyini söyləməyə əsas verir. M.Kaşqarlının xatırlanan qeydi «Uğan»m məhz «qadir, güclü, qüdrətli» anlamları olduğunu, bu vəsflərin isə Qadir Tannnı səciyyəbndirdiyini göstərir. «Divanü lüqatit-tiirk»də «Bayat» sözlinün Oğuz boylarmdan birinin adı olduğunu qeyd etməkb yanaşı, onun arğu dilində «Ulu Tanrının adı» mənası da verdiyini yazırdı. Y.Balasaqunlu «Kutadğu biliq»ində Tann, İdi, Uqan və ara-sıra da ərəbin «Rəbb» sözləri ib yanaşı, «Bayat tanrı» ifadəsini işbdir. «Bayat» da əskidən çox sayda digər türk xalqlan ilə yanaşı, Azərbaycan türklərinin də tapmıb iman gətirdikləri Ulu Tanrmm «Kayrakan», «Uqan», «İzi» və b. kirtıi əski vəsflərindən biri olmuşdur. Adın semantıkası da onun mifoloji simvolikasınm məhz Tanrı vəsfloriııdən biri olduğunu göstərir. Altay türkbrinin Tenqri-Kayraqan dedikləri varlıq da ulu Tanndır vo buradakı «Kayraqan//Kayrakan» sözü «qorumaq, saxlamaq, himayə etmək» mənasında olub türk dilbrində geniş yayılmış «kayramab> felindən yaranmışdır ki, həmin vəsf müsəlmanlığm qəbulundan sonra da Yaradan Allah-a aid olunmuşdur. Yaradılış dastamnda «Tanrı Karaxan» deyibn və yer üzünün yaradıcısı sayılan Tanrı Ülgenb eyııibşdiribn ilkin yaradılış çağmdakı dini-mifoloji varlığm da əslində «Tenqıi Kayıakan»m özü olduğu düşünülə bibr. Altay türkbrinin «Tenqeri-Kayraqan»ınm admdakı «kayraqan» sözü ib də Yaradan Tanrınm bir atributu - vəsfi olaraq O-nun qoı uyucu giiciinə, lıifzedici qüdrətinə işaro edilməkdədir. Şamanist dünyagörüşü ib yaşayaıı Altay türkbrinin mifoloji təfəkküründə Kaarqan (Kaqır-qan) deyibn bir varlıq yer almaqdadır; on yeddi yolun ayrıcmda yaşayır və Ülgenb Eıiik arasında vasitəçi oian da odur. Tanrınm miijdəçisi olan Kayrakaıı - Kayıa xan ib bağlı Tuba türkbrinin dualannda: «Tannmm yaxını!.. Gök börü ərənim Kayraxaıı!.. Boz QurdumL» - deyilir. Araşdıııcılara görə isə, yakutlarda Göy-Tannmn izi olan Tanqara Kayrakan ib şamanm arasmda birelə əlaqə yoxdur [136, s.309]. Qazaxlar arasında Kayırxan baksı deyibn və soıısuzluğa çarə edəıı şamanm «Kayrakan» adı da diqqəti çəkir. Çünki AI baxşı və b. adlar kimi «Kayrakan» adını da baxşımn daşıması şamanların ruh adlarım daşımaları kontekstində özünü sistem daxilində göstorir. Bununla yanaşı, qazaxlarda Novruz bayramı ib bağlı mətnbrdo Kayrakan deyibn bir rulıun adının çəkilməsi də mənalıdır. Yeri gəlmişkən, Erlik özü Altay şaman dualarında «Kayra xan» adı ib amlır [136, s.20J. Hami ruh, övliya Umay ananm Sibir şaman dualarmdakı bir adı isə «Imay içe xayraxan»dır [189, s.97]. Qədim tuvalılar ən böyük yaradıcı, ulu qüvvət olaraq bilinən göyə tapımr, onun ululuğunu «xayırakan» deyə vəsf edirdilər. Xakasların ənənəvi görüşbrindəki «kayrakan» anlayışı bütün göy ruhlannın adlanna qoşulan bir epitet idi. Bu mənada Kayrakan ruhlann, ulu müqəddəs varlıqlann vəsfi olub onlara veribn adlar və ya bu adiann təyinbrindən idi. Bu, İslamda Qadir Allahın «Rəhman», «Rəhim», «Xaliq» vəsflərinə uyğuıı gəlir, bir fikra görə isə «təala» anlayışına yaxm bir məııa da ifadə edir. Tonyukuk yazısmda millilik vəsfi də olan bir «Türk Tanrısı» anlayışı var. Mənşə etibarilə türk yaradılış miflərinə bağlanılan bu teonimin32 əski türklərdəki adına «Kök menqi Tenqir» (əbədi Göy-Tanrı) şəklində də rast gəlinir. Göytiirk yazılannda «tenqri teq Tenqri» sözləri «göyə bənzər Tann» inanışmm ıfadosi olaraq yozulur. Yenisey yazılannda isə «tenqri el» deyilmişdir ki, buradakı «tenqri» Ulu Tanrınm bir vəsfı olan «əbədi» atılamma uyğun gəlir. «Tenqri xan» adı onun qərb türkbrindo ən ulu varlıq olaraq bilindiyini göstərir. Xəzərlər эп böyük ilahlanna Tenqri xan deyirdilər. Lakin bunun heç də, bir çox araşdırmalardan da göründüyü kimi, tanrılar panteonunda hakim mövqe tutmaq kimi bir anlayışla bağlılığı yoxdur.33 İbn Fədlana görə, hər hansı bir zorakıhğa və incikliyə qarşı oğuzlar başlarını göys qaldınb: «Bir Tənqri» - deyirdilər. Sonrakı dövrlərin yazılı qaynaqlannda da hər zaman ilk öncə «Uluq Tənqri»nin - Ulu Tannnm adı anıldıqdan sonra sözə başlanılmışdır. M.Kaşqarlı «Tenğri» sözünü təbii olaıaq «Ulu Tanrı» kimi mənalandınr və miisəlman olmayan türklərin din xadiminin Tanrıya (Tenğri’yə) tapınsa da, onun bu işindən ulu Tannnın (Tonğri’nin) məmnun olmadığmı anladan bir sav örnək gətirdikdən sonra yazırdı ki, «Başı batmış kafirbr göyə «Təıığri» deyirlər. Bu adamlar yüksək bir dağ, böyük bir ağacdan nə görsələr adma «Tənğri» deyərlər. Bu üzdən də belə bu kimi nəsnələrə səcdə edərlər. Bunlar bilikli adamlara 32 «Protoazər teonim bri» yazısında F.Ağasıoğlu Göy Tanrm ın protoazər tayfalannın dilində kulta çevrilmiş vasflərini aks etdirən müqəddəs varlıqlar və anlam larla bağlı qeyd edir ki, hamin «teonim br tarixi marıbələrdə, yer-yurd adlarında, dildəki derivatlannda, bir də xalqm mifoloji yaddaşında qalmışdır» [12, s.239-240]. Teonim deyərkən Göy Tanrımn atributlarını əks etdiran müqəddəs varlıq və anlamların düşünülməli olduğunu söylayən miiallifin haqlı qənaətinə görə, mifoloji dünyagörüşün mahiyyətindən xəbər verən bu teonimlərin т э п а dəyişm əbri bəlli qanunauyğunluq çərçivəsində baş vermiş, sistemlilik təşkil etmişdir, bu baximdan e.ə. m inilliklərdə Kür-Araz mədəniyyətini yaradan boylar baradə məlumat əldə etmək üçün onların tapm dığı tanrı adları maraqlı faktlar verir. 33 Вэгэп «tenqrilər» deyilməsi bu m anada çoxallahlılığı deyil, bu ad altında düşünülən mi foloji varlıqların göy ruhlarından bir kateqoriya təşkil etdiyini bildirir. Monqol inanışlarma göra tenqri deyilan həmin varlıqlar başda xanları olm aqla göyün on yeddinci qatmda yaşayardılar. M onqol şamanizminda həmçinin Xan Monxe-tenqri (əbədi Göy-Tanrı), Ataqa-tenqri va b. am orf obrazlar qorunmuşdur. Bəzi variantlarda isə Tenqrinin Etugen ana ilə dənizdən meydana gəldiyindən danışılır və s. «Tənqri» orta əsrlərdə monqolların dilində «Monxe Tenqri» (əbədi g'ly) şakliylə də işbnm işdir. Əslində monqolcadakı Teqri də aski çağlarda, balkə Altay dil birliyi çağm da törkcədən almmış olan kult səciyyaü bir anlayışdır. «Tenğrigen» deyirlər. Bunlarm azğınhqlarmdan Tannya sığmanq» [120, s.377]. Heç bir zaman şəxsləndirilməyəıı görklü türk Tannsmm yalnız özünə bəıızəri vardı. Göytürk yazılarındakı «Tenqri teq Tenqri»don anlaşılan da budur. Tanrınm görünüşü, şəkli, biçimi olduğu haqda əski ttirkbrin dini düşüncəiərindən qalma heç hansı bir iz yoxdur. Çünki türk Tanrısı başlanğıcdan mənəvi bir ruh anlamı qazanmışdı. «Dədə Qorqud kıtabı»nda da məhz həmin inanışın izi olaraq: «Yucalardan yucasan! Kimsə bilməz necəsən! Görklü Tanğn!» - deyilir [54, s.81, 83]. Tanrmın yeri göybrdədir. Hər zaman tək bir Tanrıya inanmış türkbr bu üzdən göyə də «tenqri» (və ya «tenri») deyirdibr. «Kök tenqri» mavi göydü. Maddi bir varlıq olan göy və «yeri, göyü yaradan Tanrı» haqda buna görə də bəzoıı eyııi deyim işbdilirdi. Əski türkbrin nə zaman yaradıcı Tanrı, пэ zamansa «mavi göy» demək istədikbrini anlamaq bu üzdən araşdıncılar üçün тйэууэп çətinlikbr də törətmişdir. And içibn zaman əski türklərdə göyə də, yere də and içilirdi. Bıı yeri, bu göyü yaradan olaraqsa tək Taıın düşüniilürdü. Тэк Tanrıya iııanıldığı üçün inane УЭ diişüncədə də birlik vardı. Göytiirk yazılarmm sirrinin açılması da «Tann» (Təııqri) sözünün oxunmast ib mümkün olmuşdur ki, bu e b bəlka Taıırı inayətidir. Türk mifoloji düşüncəsində sonsuzluq və ölümsüzlük yalnız Tanrıya yaraşdırılırdı. Bu düşüncəyə görə O-ııda yaradılmışlara xas olan doğmaq-doğulmaq kimi bir özəllik do yoxdur; Tanrı пэ doğmuş, пэ doğulmuşdur. Türk Tanrısı yaradılış etibarib, məsələn, bir hind mifologiyasmdaki Brahmaya da bu baximdan əsla bənzədib bilməz. Əski tiirk mətnlərindən göründüyü kimi, Tanrı gözb görönməzdir və insanların günlük həyatmın adi məsəblərinə də heç bir halda qanşacağı yoxdur. Adına «Qadir Tanrı», «Ulu Tanrı» və s. do deyibn Taıınya tiirk din düşiincəsiııdo aııcaq sevgi var. Tanrıçılıqda Ulu Yaradana üsyan cləmokdon osor-əlamot beb yoxdur. Bəzi tədqiqatlarda Üç Kurbustaıı, Yol tenqri, Od ana və Yer-su ruhlannm Tanrı övladları olduğu fikrinə gəünco, bu, türk dini-mifoloji sisteminin ölçübrinə uymur və ona görə də пэ mifoloji yozuına gəlir, пэ də ki hər hansı etnoqrafik faktlarla tosdiqini tapır. «Kün Tenqri», «Ay Teııqri», «Kün-Ay Tenqri» tipində deyimbrə isə yalmz Mani dinini qəbul ebyən uyğurlarda rast goliııir [130, s. 123-127] ki, həmin ifadələrin ənənəvi türk dini-mifoloji düşüncəsində aydm yeri, yozumu yoxdur. Türkbrin günəş, ay, ulduz, ildınm və b. ib bağlı inanclan isə, əlbəttə Tann kultu ib əlaqolidir. Bəlkə bu üzdəndir ki, bir çox müəlliflər Tann kultunun başlanğıcda tobiot kultu olduğu qənaətindədirlər [324]. «Tanrı Allah demək deyildir» - kimi zaman-zaman ortaya atılmış iddialarm isə heç bir elmi əsası yox, üstəlık türklük elminə də büsbütün yabançıdır. Müsəlmanlığı qəbul eləyən türklər əski Tanrı adım və O-nun vəsflərini yeni dinlərinin Tannsı monasında da çəkinmədən . işlədirdilər. Tanğri//Tenğri (Tanğn//Tanrı//Tarı) sözünü Qurani-Kərim tərcüməçisi olaıı bütün ttirk-müsəlman alimləri haqlı olaraq Allah anlayışınm qarşılığı kimi qəbul etmişlər. Allah və Tənqri anlayışlarmın, «cümlə abmləri yaradan Allah-Tənqri görklü» kimi yan- yana gəb bildiyi «Dədə Qorqud kitabı»nda Quran bu üzdən Tann elmi adlandınlır: «Yazıhb-düzilib gögdən endi Tənqri elmi Quran görklü» (D-6) [54]) - deyilir. Türk Tann anlayışmın və ümumiyyətlə, tannçılıqla bağlı miflərin bərpası zamanı, bir sıra tədqiqlərdə təsadiif edildiyi kimi, az qala «Riqveda» mətnlərindən istifadə olunmasına gəldikdə, bu, sadəcə, elmiıı montiqindən kənardır. Qədim türk cəmiyyəti эпэпэvi bir cəmiyyət idi və bu cəmiyyətdə başçımn özü əbədi güc-qüdrət qaynağı olan Tanrınm adına keçiribn morasimin icraçısıydı. Əski türklərin dini də məhz Tann fikrindən doğmuşdu. Son dövrlərə qədərsə Altay-Sayanda kütləvi qurban mərasimbri yalnız Tanrı adma keçirilirdi. Yaradılışın nizammı davamlı olaraq saxlayan türk Tanrısı xaqanlan və bəyləri yüksəİtməsi üçün deyil, məhz türk millətini yiiksəltsinlər deyə xaqanlara «kut» (qut) göndərirdi. Əski türk təfəkküründəki Tann anlayışı bir qədər yanlışlıqla bəzi aıaşdırmalarda «cəzanı axırotə saxlamayan və эп kiçik bir xətaya da göz yummayan ilahi varlıq» olaraq səciyyəbndirilir. P.Karpini isə tatarların tək Tanrım görünən və görünməyən hər şeyin yaradıcısı olaraq qəbul etdikbrini, O-nun dünyaya cəzadan çox bəxtiyarhq bəxş etdiyinə inandıqlarını h əb çox əvvəlbr yazırdı. Həqiqətdə də türk Tannsı insana dtişüncə və davranışlannda шйэууэп sərbəstlik, bolli bir səddə qədər iradə azadlığı verirdi. Burada davranış tərzi insanm özünə bağlı idi. Onun bütün davramşınm qiymətinisə tərzinə uyğun olaraq Tanrı özü verəcəkdi. İran mifologiyasmda göyün öz sahibi və yaradıcısı, yerin də öz sahibi və yaradıcısı olduğu halda (üstəlik də hər ikisi arasmda bitib tükənməyən bir dava gedir) türk dini-mifoloji düşüncəsində Tann yerin, göyün tək bir yaradıcısı idi. Əski türkbr təktaıırıçı idilər. VI əsrdə Menandr yazırdı ki, hər nə qədər torpağa, suya və oda sayğı, ehtiram göstərsələr belo, уепэ də kainatm yaradıcısı olan tək Tannya inanırlar. Bizans tarixçisi Feofılakt da deyir ki, türklər yerbrin, göylərin həqiqi sahibi olan tək bir Tannya inanır, O-na tapmır, O-nun üçün qurban kəsirlər. Dinin qaynağı ilə bağlı эп mühüm fikirlərdəıı biri də budur ki, эп əski belə bir qaynaq məhz tək Tanrı («bir Tenqri») etiqadıdır. Ən böyük səmavi ruh kimi türk Tanrısının göyün эп üst qatında qərar tutmuş insan şəklində təsəvvür cdildiyino, hətta çadm olduğuna dair iddialar yalmz кэпаг sistemlərin təsiri ilə gəldiyindən adda-budda olub, etnik-mədəni sistemin faktlan ilə təsdiqlənmir. Tanrıçıhğm b.e.-nın I mimlliyinin ortalanndan etibarən türk təfəkküriindo artıq xüsusi sistemi olan din səviyyəsinə yüksəldiyini yazan ınüəllifin isə yanlış fikrinə göıə, «Tann anlayış-ideyası tannçılıq dininin osası kimi formalaşana, yaxud mükəmməlləşənə qədər xeyli dərəcədə konkret, hətta antropomorf səciyyə daşımışdır. Hənıin dövrdə türklər Tannnı hər şeyə qadir qəhrəman, yenilnıəz bir igid saymışlar... Doğum ilahəsi olan Umay isə Tanrının xammı imiş» [58, s.15-16]. Əski tiirkün «Tanrı» anlayışı allahlarmı ürəkləriyb deyil, gözləriylə idrak eyləyən yunanhların və ya dini iııanışlanmn təməlini qorxu və təhdid təşkıl edətı bir sıra digar xalqlarm «Tanrı, Allah» anlayışlarmdan fərqlənirdi. Heç bir antropomorfık özəllik daşımayan bu anlayışın öz. ölçüləri vardı. Bu baxımdan Əbülqazi Bahadır xanm «Tüık şəcorəsi» osəriııdəki bir səhnə olduqca səciyyəvidir: Çingiz xan Buxaraya хэЬэг göndərir ki, onun yaııına bir elmli-bilikli adam göndorsiıılər, ondaıı soruşacağı bir çox şeylər var. Buxara camaatı da Qazi Əşrəf adlı biı isini yanına da bir vaiz qoşub xanın yanına yollayır. Xan soruşur ki, sizlor песэ (bilmək olar) nıüsəlmansımz. Onlar dcyirlər ki, biz müsəlmanlar Xudanm bəndələriyik. Xuda birdir və bənzəri yoxdur. Çingiz xan deyir: «Мэп də Tanrını bir bilirəm». Oıılar: «Peyğəmbər Tanrmın elçisidir. Tanıı-taala buyruqlarmı yetirmək üçün onu göndəribdir» - deyirlər. Çingiz xaıı bu sözləri də qobul edir. Axırda onlar deyəndə ki: «Xudanm Мэккэ adlı yeri var, ogər qüvvəmiz yetərsə oraya gedərik», Çingiz xan artıq bu sözləri qobul eləmir və deyir: «Bütün aləm Xudanın yurdudur. Bir yer ayırıb oraya getımk nədir?» [400, p. 139]. Türk Tanrısı hoırı maddi «göy», həm də «göy tannsı» kimi konkret və mücərrəd anlayışlarm sintezidir. «Tann» sözü də dünyanm sudan yaranması nəticəsində meydana çıxan kosmik nizamı əks etdirir. Ве1эсэ, «Tanrı» göy və göydəki ilalıi varlıq ilə deyil, yer və göyün birliyi olaraq təsəvvür edilən ilahi nizam, eləcə də bu ııizamı yaradan və yaşadan yaradıcı güclə bağlıdır [10, s.8]. Qaynaqlardan, məsələn, Əbıı Duləfin «Səyahətnamə»sindən də (X əsrin II yansı) Oğuzlarda bütlərin oldıığu deyil, olmadığı anlaşılır. Yəni əski türkbrdə bütlər, ilahəbr yox, tək bir Tann var. Əmin əl-Razi xəzərbıdən bəhs ebdiyi zamaıı: «...fəqət göyüıı tannsı digor tannlardan daha böyükdür» - deyir. Buradakı «digər tannlar» anlayışmm ölçüləri, olbəttə, forqli olub, daha çox əyə//yiyə olaraq bilinon hami-ruhlara, övliyalara uyğun gəlir. Göytürk yazılarmda ısə Tann əzəli, obədi olan qiidrət, hər şeyin yaradıcısı olan bir qüwətdir vo cismani monada göy deyildir. Bir baxşı duasında: «İlk önco göyü yaradan Tanrım! Ondan sonra yeri yaradan Tannm!..» - deyilir. Qədim türklərdə hər şeyin yaradıcısı olan bir Tann inancı olduqca qüwotli idi. Onlar Günəşə və Aya deyil, onlan yaradan Tanrıya səcdə edirdilor. Türklərdə göyün nıhu sayılan, göyü vo yeri yaradan ulu bir qüw ət biiinən Göy-Tannnm adına böyük vo ya kiçik olsun, heç vaxt tapmaq və b. k. do ucaldılmamışdır. Çünki bütün bu yerlorin, göylərin oslindo hər zaman inananlann könlündo qərar tutan Tannnın (buyruğu altda) olduğuna inanılmışdır. Qurd, ağac, işıq, dağ... isə olsa olsa O-nunla Adorn övladı arasmda ancaq ilahi körpü yaradacaq rəmzi görüntülər idi. «Alban tarixi»ində hunlann Tenqrixan adında tapınaqları olduğundan, eləcə do onlann homin adda azman vo bodheybot bir bütünün olmasmdan söz açılır. Türk dini düşüncəsində etnik-modoni doyorlər sistemində yeri nozərə almmadığmdan və adındakı «xan» komponentinin yanlışıqla Tenqrixanm antropomorfizminin tozahürü sayıldığı todqiqatlarda onun sonradan tannya çevrilmiş oski hun başçılarından biri olub-olmadığı sualı meydana çıxmışdır34 [195, s.50]. Buradakı «xan» anlayışını, olbətto, türklordo bir deyil, çox sayda «tanrı»lar və üstolik do onlann «iyerarxik sistemi» olmadığı halda Tannnın «iyerarxik tannlar sistemindoki hakim mövqeyi» şoklində izah etmək doğru olmazdı. XII osr müolliflorindən Suriyalı Mixailin verdiyi bilgiyo görə, türklər V-VII yüzillordən «bir göy Tanrısı»na inamrdılar və «...bu gün belə oıılardan məlumatsız birindən soruşsalar, cavabmda deyor ki, Qan Tanqri». «Qan» onlann dilindo «göyün rongi, göyün göylüyü» deməkdir, «Tanqri» isə «Allah, Tann»dır. Suriyalı Mixailin «Qan Tanqri» haqda verdiyi bu Yeı i gəlmişkən, «xan//kan» tərkibinə yakut dili dialektlərindəki meşə ruhunun «Utuqeıı xaan» adında, elaca də yakut şamanlarının «llbis xaan» dedikləri və şərəfinə döyilşqabağı marasim keçirdikləri savaş (qırğın) ruhunun admda va s. təsadüf olunur. Şübhasiz, bu adlardakı «xan» titulları qeyd olunan ruhlarm, dem onlann mifoloji səciyyələri i b bağlıdır və həmin obrazlarin struktur-semantik özəlliklərini əks etdirir. Türk xalq demonoloji təsəvvilrlariııdə эп acıqlı ruhlardan sayılan Erlik Altay türkbrində «Erliq xaan» adı ih bilinir. «Xan//Kan» ilə bir kökdən gələn «Kanım» da ümumiyyətlə, Sibirin şamanist inanclı türk xalqlarının dini praktikasında boyları, soyları hi maya elayən ruhların başçılarına verilən bir ad idi. Sibir şamanları dua elərkən Umay ananın adına hnm də «Imay içe xayraxan» deyərdilər [189, s.96]. məlumat «Alvan tarixi»ndo «Tanqri xan»la bağlı verilon bilgilorlə tam uyğunluq təşkil edir. Lakin burada adındakı «xan» komponentmi düııyəvi anlamda «xan, xaqan» kimi yozaraq, buna əsasəıı də xəzərloriıı «Tanqrixan» dedikləri ulu, ilahi varlığa antropomorf cizgilor vermiş olduqlan kimi bir iddiaya haqq qazandırmaq da yanhşdır. Bir başqa sohv fıkir iso bundan ibarotdir ki, guya ilk türk xaqanlanndan biıi bu adı daşımışdır vo homin xaqanın adı ona göıo do sonradan Tann adı ilə assosiasiya doğura bilibdir. Halbuki Altay şamanizmiııin özündə belə göyiiıı qatlanmn şəkli çəkildiyi halda lıeç vaxt Tanrının tosviri verilo bilmirdi. Xozor türklərindo Tann xanin, bonzori olmayacaq qodor nohong bir varliq kimi tosovvür ohınması oslindo «Göy Tannsinin kosmik miqyaslanm, onun göyo borabor olduğu» düşüncosini oks etdirmokdoydi». Mifoloji «Tanrı xan» tiirk etnik-modoni ononosinin qanuna- uyğunluqları baximmdan hoqiqotdo kainatm straktur-semantik bütövliiyünü göstoron bir anlayışdır. «Xan» məfhumunun «Tann» adıyla bu şəkildo yanaşı işlodilmosindən iso kainatm birliyi, bütövlüyü vo ıılulıığıı anlaşılmış olur ki, bu da oslindo tiirk tannçılığmın bir sistem kimi özülündo dayanan şərtlordondir35. Əski türk düşüncosi vo dini inanış sistemindo Tannnın bir simvolu kimi göyo tapınma böyiik bir yer tuturdıı. Həlo Ç.Volixanov soma kııltıı ononosinin türk-monqol «şamanizm»indo ınühüm yeri okluğıınu söyloyirdi (Yeri golmişkon, tuvalardakı inama göro do göy insan oğlunun ulu ocdadıdır və yerdo bütün bitki, heyvan, canlı adma no varsa hamısının osli-kökii, 35 Qaraçay-balkarlardakı inanıa göra isa har bir nosnani yaradan va har şeya qadir tak ıılu varlıq, kainatın, yaradılışın ilk sababi olan Teyridir. Folklor anənasindo bazan da «ıılu leyri, xan Teyri» şaklindo işlədilon bu uca varlığm adma daha çox alqışlarda, ovsıııı ınalıılari va marasim nağmabrinda tasadüf olunur. liu vasfla tanmması «Xaıı reyri»nin lıar şcya qadir giic olmağıyla yanaşı, claca da birar ruhlar olan digor teyrilardan farqini gftstarir. Teonim qaraçay-balkarlarda Teqri//tcyıi şaklinda qonıyııcu (hami) nıh va ya aya ma/.ıııuıııınu da saxlamışdır. Masalan, suu (sıı) teyrisi, jel (yel) tcyrisi, jer (yer) tcyrisi va b. IJlu Yaıadatıa iiz tutularkan da: «Göy tcyrisi - bir teyri, // Qalan teyri - mill teyri» sözləri da «lcyri»nin « lan tı» va eyni zamanda tabiatdaki göza görünmayan gizli qüvvatlari bildiran «rtıh» anlamlarini aydin saciyyalandirir. Lakin göylarin yaradıcısı olan tak ulu varliq kimi fcyri daha aıxaik manşali sayılır. Universal kosmik funksiyalar daşıyan va har yanda var olduğuna inamlan ulu varliq olaraq, o, olbatta, hcç bir tasvira da galmir. Xalqin etiqadınca hcç na I eyri xandan xabarsiz va O-nun iradosi xaricinda olmur. Teyri obrazında dünyanı yaradan va ona şakil veran ilkin madani qahrainan cizgilaii bela görmiişlar. Xalqm etiqadınca keçmiş ayyamlarda «Teyıi» adini dualarda anmaqla har bir qaraçaylı guya diladiyina yeta bilardi. Ənənə daşıyıcılarının Teyri admda Allahm «asmayi- hiisna» d e y ib n 99 adından birini g ö n m b ri isa, tabii ki, musalmanlığın tasirindan galir. başlanğıcı guya göylərdə imiş. Tuva xalq inanışlanna görə тйэууэп qisim şamanm da mənşəyi göyə bağlıydı). Türk mifoloji düşüncəsində göy universal nizamm arxetipı kimi sadəcə tobiətin, kosmosun bir parçası deyildi. Burada göy və bütövlükdə sonsvız göylə eyniləşdirilən Tanrı adları bir-biıini tamamlayırdı. İnamlmışdır ki, insana qut göndərən - can bəxş edəıı də göydür. Göyün iradəsi ən üstiin sayılmışdır. Əkiııçi 1 iklo məşğul olan xalqların gözü yerdəydiso, atlı-köçəbə türkbrin gözləri və düşüncələri göylərdəydi. Özlərinə və göylərə həmin sevgilərindəndir ki, türklər dağlarda, düzənbrdə azad yaşamağı üsttin tutardılar. Qəlbindəki azadlıq duyğusu yaşayış tərzi ib şərtbnən qədim tiirkün düşüncəsini məşğul edən də yalmz göybrin dərinliyi, yalnız sonsuz mavilik idi. Həmin düşüncəyə görə bu sonsuz mavi göy qübbəsinin, onun üzərində dolaşan günəşin, Aym və ulduzların bir yiyəsi vardı. Нэг пэ var hanıısmı О yaratmışdır. Göyün hər şeyi gördüyünə, bildiyinə iman gətirilmiş, Göy Tanrısı dünyanm sahibi bilinmiş, insan cəmiyyətində olanlarm hamısınm göybrin iradəsiyb baş verdiyinə inamhruşdır. Bir sııa xalqlar öz mifık əcdadlarmı, əsilbrini-kökbrini göy brb bağladıqlaıı kimi türklər də əcdadlanııın səma mənşəli olduğuna inanmışlar. Əski türk təsəvvürbrində göyün maddi olaraq qavramlması ilə onun mənavi giic-qüwət qaynağı olması şəklində təcəssümü arasmda bir elə fərqlilik yox idi, yəııi göy maddi olduğu qədər də dini-ruhani mahiyyətliydi. Göyün rəngi müqəddəs sayılmışdır. Təsadüfı deyil ki, türk mifoloji sistemində göyün rəngini daşıyan obrazlar səmavi mənşəli və sakral varlıqlardı. İdrakın yetə bilməyəcəyi intəhasız yüksəklikdə olması onu «Göy-Tanrı» (kök Tenqri) şəklində türk Tanrısının da vəsfinə çevirmişdir. İlkin əcdad, mədəni qəhroman Boz Qurda da «Gök börü» deyilmişdir. Müsolman olmayan türkbrdə isə Xızırın bənzəri sayılan müqəddəs varlıq «göy saqqalh ixtiyar qoca» idi. Türk milbtinin yaratdığı, milli vicdanlı bir dövbtin «Göy Türk» adı isə dövbtin эп uca və güclü çağının bir yadigarıdır. Göytürklərdə xaqanlıq «kut»unun «Tenqri tək» göydoıı gəldiyiııə inanılırdı.36 L.Potapov yazır ki, qodim türklərdə göyə yalvarış mərasiminə kimin başçılıq etdiyinə dair əldə dəqiq bilgi yoxdur... Güman etmək olar ki, əsas mərasimə xaqan başçılıq ebmişdir [335, s.274]. 36 Göytürk çağında Tanrı ilə xaqan arasmda, xaqanın Tanrı buyruqlarına uymasıyla əlaqəlı olaraq Tann ilə ulus arasmda sürəkli birbağın varlığma inanılmışdır [158, s.l 15]. Тэк Tannya inanıldığı üçün qədim türk inanc və düştincəsində birlik vardı və bu düşüncədə göyb yer və insan üçlüyü vəhdətdə götürülürdii. Dini mərasimbrini də üzü gündoğana, günəşin hərəkəti yönündə icra edən qədim türkbrin kainat haqda düşüncəbrinin əsasmı da bu biitünbşdirici ruh təşkil edirdi. Əski türkbrə görə, başlanğıcda göylə yer böKinməz bir bütövlük təşkil etmişdir. Mif mətnbıində göyün qabaqlar yerə yaxm olduğunun söybnməsi göyb yerin bir bütövlük içərisində olduğu düşüncəsinin ifadəsidir. Bu diişüncəyə göıə göyb yer heç özləri də ayrılıqda yaradıcı deyildibr. Göyb yerin, yəni Hürmüzün və Əhriməniıı daimi savaş halmda olduğu düşünübn İran düşüncəsindən fərqli olaraq, tiiık təfəkküründə göy, yer və insanlıq vücud kimi bir olub ahongdarlıq ıçindəydi. Göytürkbr xaqanlannı çox zaman «Tenqridə bolmuş», yoni «göydə olmuş» kimi göstərirdilər. Əski türkbrə görə Gıinəşin, Ayın və uldıızlanıı dolaşdığı ayrı göy qatları vardı. Lakin bir ayrıca göy qatı vardı ki, Uca Tannnm о qatda qərar tutdıığu dtişünülürdü. Bu mənada «Tcnqriteq Tenqri»nin «göyo bənzər göy» kimi izalıı qaıanhqdır. Bəzi miiolliflər (B.Ögel və b.) onu «Uca Tanrı» anlamında qəbul edir. Göy kultunun erkən çağlarda əski Yer Ana kultıı ib bağhlığını stibuta yetiron çoxlu sayda mifoloji va etnoqrafik qeydbr var. Göy kııltıı digor torəfdon dağ, ağac kultu ib əlaqəlidir. Türk xalqlannın əski göriişbıini yaşadan mifoloji mətnbrdən anlaşıldığma görə də başlanğıcda göy уегэ yaxın olubdur, lakin insanlar qanlar tökdiiyündən, borokotiıı qodıini bilmədikbrindən Tanrı qəzəbbnib göyü yerdən uzaqlaşdırıbdır... Göy kultu sonrakı çağlarda da türk xalqlarınm itıanc sistemimb mühüm yer tutmuşdur. «Tanrı» və «göy» məfhumlarmın eyni sözlo ifadosi bu monada göy kultunun türk inanc sistemindəki alıomiyyətli yeriııi aydın sociyyəbndirir. Tann sakral tobiətli göyb bağlıdır, yoııi yüksokdir vo uludur. Lakin bbii ki, göy də sadəcə Tanrının özii dcyə qobııl edilınəmiş, yalnız göyü deyil, bütün kainatı əhatə etmişdir. Türk düşüncəsində Taıın («Təııqri») anlayışı «ulıı ağac» vo «ıılu dağ» («tenqri taq») kimi məfhumları da özündə ehtiva edibdiv. I iirkbrdə Tanrı dağı miiqəddəs sayılırdı, çünki ulu dağlar Tanrının ilahi vəslbrini daşıyır, buna görə də həmin adla anılırdı. «Tanrı» adı Azərbaycaııdakı «Cingirdağ» (Tanrı dağı) adında qorunmuşdur. «Tenqri kaqan», «tenqri elim» kimi ıfadəbr iso anlayış olaraq «Tanrı»nın məlız ulııluğunu vəsfləndirir. Kainat bir bütün olaraq Tanrı kimi düşiintildiiyündən tiirk mifoloji təfəkküründə ulu dağlar, ağaclar da hər biri özliiyündə Гаппт vəsflaııdirən ilahi dəyər daşımışdır. Sakral məzmun daşıyan «tenq(e)ri» (taruı) anlayışmın Oıxon türk yazdı abidələrində «soıısuz göy»ü bildirməyin yanı sıra, «yüksək dağ» və «böyük ağac» anlayışlarım da özündə ehtiva etınəsi bu fıkri bir daha təsdiq edir. Məsələn, Sayan dağlan tuva türklərinin dilində «Xan tenqır»dır. Tyan-Şamn Qırğızıstanla sərhoddəki əıı yüksok zirvəiərindən biri «Xan-Tenqri» adını daşıyır və ya уепэ Qazaxıstanda Çingis dağlannm mərkəzi hissəsi «Xançingis» adı ilə bilinir. Dərbənd yaxınlığmdakı Qayakəııddə isə yerli camaatın Tenqrixan adım veıdiyi toxunulmaz, müqəddəs bir ağac vardı. Türk tannçılıq sistemində Göy-Tanrımn rəınzlərindən biri olan ulu ağacın Tannnı vəsfbndirməsi baxımmdan Azərbaycandakı Tanrıaltı pirinin adı da mənalıdır. Bıırada, əlbəttə, ağacm özü deyil, onun maddi ifadəçisi olduğu anlam görklü Tanrmı rəmzləndirir. İnsanların bir-birinə münasibətləri, həmçinin cəmiyyətb təbiət arasmdakı bağlıhqlar türklərin ənənəvi dünyagörüşündə bir ayrı yeri olan bu universaliyanın yardımı ib təsvirini tapmışdır. «Bay terek» [168, s.94], «Temir kavak» və ya «Həyat (Dünya) ağacı» deyibn mübarək üzlü «övliya ağac» inanışma tək bir türk mifologiyasında deyil, bir çox digər mifoloji sistembrdə də rast gəlinir. Mifoloji çağ türk düşüncəsində müqəddos, «övliya ağac» Tanrıya qovuşmağm yoluydu. İnamşa görə ulu dağlar kimi müqəddəs ağaclarm başları gözb görüııə bilməyəcək qədər göybrə doğru yüksəlir və göydə olduğu sandaıı işıq dolu cənnət abminə yetişir. Həmin mediativ təbiətli övliya ağaclar zaman keçdikcə Tanrının gözb görünə bibn rəmzinə çevrilmişdir. B eblikb, «övliya ulu ağac» türk düşüncəsində Tanrının ilahi vəsflərinin maddi dünyadakı simvolu halma gəlmiş, bir sözb, O-nu ramzbndirmişdir. Türk xalqlarının ənənəvi dünya görüşlərində ağac insanlarm biri- biıiyb, təbiətin cəmiyyətb bağhhğınm bir rəmzi ifadəsiydi. Xakaslarda yaşblar qayın ağacının yerin dərinlərinə işbmiş köklərində yeraltı dünyasmdakı əcdadlar abmi ilə bağlayan gücün ifadəsini görürdübr. Türk xalqlarmda ulu ağaclarm övliya adları ib anılması da geniş yayılıbdır. Hər halda Tannnm birliyini rəmzbndirdiyi üçüıı xüsusən də yalqız ağaclar mifık inanışlaıda mühüm yer tutmuşdur. «Övliya ağac» mifologiyaya dair ədəbiyyatlarda mifopoetik dünya modelinin эп geniş yayılmış simvollarmdan olan «dünya ağacı» [299, s. 162-163], «şaman ağacı», «bay- terek»... kimi adlarla bilinir. Dünya xalqlannm mifologiyalannda «Həyat ağacı», ayrıca Altay türk mifologiyasmda isə «Bay-Kaymq», nağıllarda «Temir terek» də deyilir. Ulu ağacların övliya adı ib amlması türk kosmologiyasmda kosmik ağac simvolundan qalan əski inamşların yadigarıdır. Dünyanm təıı ortasmda yüksələn həmin ağacın kökbri yer altma, qol-budaqları isə Dünya dağınm zirvəsiııə ıızanırdı ki, bebcə, lıəmin müqəddəs ağac kainatm hər üç qatını, hər üç kosmik zoııanı - göy, yer və yeraltı dünyaları bir-birinə bağlayırdı. Ayin və mərasimlərinin başlıca ünsürü olan qayın ağacma şamanlar öz ilahilərində «bay qayın» deyirdibr. Qayın ağacı Tanrı ib bəndəsi arasmda ilahi bir köıpii kimi düşünüliirdü. Şorlarda dağ və su ruhlarının şərəfinə birgə ayiıı də qaym ağacınm altında keçirilirdi. M.Kaşqarlınm «Bay yığaç»ı [120, III, 158] bir yer adı olaıaq qeydə almasından başlamış, Qazaxıstandakı bir çox təbii obyektbrin -- yer adlanmn da «Aulie aqaş» (Övliya ağac, nuiqoddəs ağac) biitvin hallarda ağacm türk mədəniyyətindəki simvolikasma işarə edərək omm miiqəddoslik vəsfini bildirməklə əslində bir-birini tamamlayır. Ağacla bağlı bu yer adları maddi abmin həmin obyektbrinin dini-mifoloji anlamda sinıvolik özəlliklərinin ifadəsidir. Qazax baxşılarmın təsəvvürbrinə görə dünyamn hər iiç qatını - göylər abmini, aralıq dünyam və yeraltı abm i birbşdirən müqəddəs ağac - Bay-Terek Dünya ağacını rəmzbııdirir. Baxşıların yaradılış lıaqqırıdakı təsəvvürbrina əsasən, dünyamn tən ortasında əzəldəıı yaranmış Göy Təpə ucahr. Bay-terek (Bay Diıək) isə həmin Göy Təpənin zirvəsində boy atır. Bıı Bay-terekin dörd budağı göy qübbəsinin bütün qatlanm yaııb keçir. Göyün qatlarım saxlayan da Bay Dirəyitı budaqlarıdır. Onun kökü Yeı in biitün qatlarından keçib suların dərinliklərinə qədər işbyir... [229, s.40- 44]. Bu mənada Bay-Terek eyni zamanda aralıqsız ölüb dinlmolər şəklində əbədi var olmanı - kainatdakı dövriliyi simvolizə edir. Tanrını vəsfləndirən miıbarək üzlü övliya ağacların lüık mifologiyasınm qanunauyğunluqları baxımmdan bir sııa özəllikləri vardı. Гэк və bənzərsiz olması, ölümsüzlüyii rəmzbndirməsi, sığınılacaq yer olması və b. kimi hənıin vosflər də başlıca olaraq Ulu Göy-Tanrmın daşıdığı vosflərdir. Bu üzcbn yalqız ağac müqəddəs bilinmiş, onu kəsınək güııah sayılmışdır. Beblikb, «Tann dağı» kimi «övliya ağac» da tiirk mifoloji düşüncə dünyasmda Tannm simvolizə etməkdədir. |