Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Güney Azərbaycan dialektlərinin tədqiqi. Ədəbi- bədii dil 
nümunələrindən, dialektoloji materiallardan aydın olur ki, Gü-
ney Azərbaycanda dilimizin müxtəlif şivələri mövcuddur. Sovet 
dönəmində əlaqələrin olmaması Güney şivələrinin öyrənilməsini 
çətinləşdirmiş, tədqiqat obyektinə
 çevrilməmişdir. Bu şivələrin tə-
dqiqinə daha çox respublikamızdan xaricdə maraq
 göstərilir. XX 
yüzilliyin əvvəllərində Almaniyada K. Foyun Təbriz və Urmiya 
şivələri haqqında iki məqaləsi çap olunmuşdur ( Azerbajganische 
studien mit einer charakteristik des sudturkischen “Cənub türk-
cəsinin səciyyəsinə dair Azərbaycan etüdləri”). Bu məqalələrdə 
Təbriz və Urmiya şivələrinin fonetik, morfoloji və leksik xüsu-
siyyətləri Ərzurum dialekti ilə müqayisəli şəkildə araşdirilmışdır. 
Alman alimi H. Ritterin 1921-ci ildə “Der İslam” jurnalında çap 
olunmuş “ Azerbejdschanische Texte sur nordpersischen volks-
kunde” adlı məqaləsi qısa girişdən, Təbriz və Urmiya şivələrinə 
aid mətnlərdən ibarətdir. Mətnlərdə bu gün də Güney şivələrində 
işlək olan səslərin uzun variantları, səs əvəzlənmələri, assimilyasi-
yanın bəzi tipləri, məsdərin hallanması, hal formalarının bir- biri-
ni əvəz etməsi, indiki və qeyri- qəti gələcək zamanlarla, əmr şəkli
 
ilə bağlı maraqlı xüsusiyyətlər öz əksini tapmışdır. M.Əmirpurun 
“Der Azerbaidschanische dialekt von Schahpur” monoqrafiyası 
Güney
Azərbaycandakı Şapur dialektinə aiddir. Monoqrafiya-
nın girişində Şapur və Təbriz
 dialektləri müqayisə olunur, oxşar 
və fərqli cəhətlər göstərilir. Diqqəti çəkən məqamlardan biri də 
Azərbaycanın quzey və güney bölgələrindəki dialektlərin birgə
 

---

32
33
lar və türkmənlərin dilinə aid konkret mətnlər üzrə fonetik, qram-
matik və leksik özəllikləri müəyyənləşdirilir. T.Doğan Urmiya şi-
vələrini (219), C.Karini isə Ərdəbil (Xal-xal) şivələrini doktorluq 
dissertasiyası səviyyəsində araşdırmışlar. 
Güney şivələrinin öyrənilməsində polyak alimlərinin də əmə-
yi vardır. S.Şapşalın 1935-ci ildə Polşada çap olunan kitabı “İran 
Azərbaycanı türklərinin şifahi ədəbiyyat nümunələri” adlansa da 
mətnlərin traskripsiya ilə verilməsi, qohumluq terminlərinə, və 
müraciət bildirən sözlərə aid nümunələrin göstərilməsi, işlək söz-
lərin lüğəti kitabdakı materialların dialektoloji məqsədlə toplan-
masını göstərir. Bu kitabda Təbriz, Marağa və Urmiya şivələrinə 
aid dialektoloji mətnlərdə spesifik fonetik, morfoloji və leksik xü-
susiyyətlər öz əksini tapmışdır. Görkəmli türkoloq T.Kovalskinin 
Eynalı şivələrinin xarakterik xüsusiyyətləri aşkara çıxarmışdır.
Güney şivələrindən bəhs edən mənbələr arasında V.Hauzen-
holder ilə M.Lütfinin Amerikada işıq üzü görmüş “Basic course 
in Azerbaijani” kitabı da vardır. Amerika əsgərlərinə Azərbaycan 
dilini öyrətmək məqsədi ilə daışıq kitabı şəklində yazılan bu əsər-
də Bakı və Təbriz dialektlərinin materiallarından istifadə olun-
muşdur. Kitab danışıq nümunələrindən, izahlardan və lüğətdən 
ibarətdir. Burada şəxs kateqoriyasına,