Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Təyin budaq cümləsi. Baş cümlədən sonra işlənən təyin budaq 
cümlələri intonasiya və ki bağlayıcısı ilə bağlanır. İşarə əvəzliklə-
rinin işlənməsinə görə təyin budaq cümlələrinin müxtəlif növləri 
meydana çıxmışdır: a) baş cümlədə elə işarə əvəzliyi buraxılır; 
məs.:- Daş var kin, yonğarı yaxşı götürür (Şah.);-Həmən adamdı 
ki, qonax saxladı bizi (Ağd.);- Bir bağımız var, gəzməx’nən qur-
tarmaz (Zər.);- Munun papağı varmış ki, yeddi qoyun dərisinnən 
(B.) və s.
b) baş cümlədə elə işarə əvəzliyi iştirak edir;- Munun cijisi 
bir elə pişmiş pişerer kin, yeməx’nən doymax olmor (Tov.);- Elə 
quyun var ki, mayali dört də duğar, beş də duğar, duqquz da duğar 
(Qb.). Belə cümlələrdə bəzən ki bağlayıcısı buraxılır; Gərək elə 
yerdə yarmıyasan, alta: su çıxsın (Nax.);- Çöllər elə quruluxdu 
ku, at yıxılsa çişi qopar (Qaz.);- O elə söz deyir ki, hansı kı bir 
qəpix`lik mafıyatı yoxdu (Cəb.).
c) qərb şivələrində təyin budaq cümləsi və ya baş cümlə tək-
rarlanır;məs.:- Elə vaxt olordu kin, birədi əkerdik, elə vaxt olordu 
kin, tək- tək əkerdik (Qaz.). 
Mübtəda budaq cümlələrinə tapmacalarda tez-tez rast gəlinir; 
məs.: Nə meyvədü güli yox, nə heyvandu dili yox (O.);- O nədü 
ki, başın kəsməsən yeriməz (B.) və s.
Xəbər budaq cümləsi. Belə budaq cümlələrin komponentləri 
daha çox intonasiya və ki bağlayıcı ilə əlaqələnir. Baş cümlənin 
xəbəri əsasən o, bu işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunur; məs.:- Dedi, 
yaxşıdı bıdı, gedim imarata (B.Qk.); -Mə:də qalan odı ki, oları 
oxudum bir yana çıxsınnır (Nax.);- Mə:m istədigim odu ki, pisluğ 
olmasun (Qb.);- Pambığınkı, oydu ku, həməşə qulluğunda dura-
san (Qaz.);- O:n dediyi budu ki, yaxçi işdiyün (B.).
Şivələrdə baş cümlənin mübtədası bu, xəbəri isə o işarə əvəzlik-
ləri ilə ifadə olunur; məs.:-Bı da odı ki, naxoş oldum gəlmədün (S.).
Baş cümlənin xəbəri elə, belə, eləsi, burası, necə əvəzliyi ilə 
ifadə olunur; məs.: Qızın yiyəsi necədi, qoyur qalsın dəli oğlun 
yanında? (Şam.). Baş cümlədən əvvəl işlənən xəbər budaq cüm-
lələri az yayılmışdır. Belə cümlələr kim, nə, necə//hancarı sual 
əvəzlikləri ilə qurulur. Bəzi cümlələrin xəbəri daha çox var, yox 
sözlərindən ibarət olur; məs.:- Uşax nə de:fsə, düzü odu (Tər.);- 
İncə dərəsi yoxdumu, ordadı öyü (Qaz.) və s.
Naxçıvan qrupu şivələrində baş cümlədəki o əvəzliyi və ötrü, 
üçün, görə, yana qoşmaları ilə ifadə olunan xəbəri izah edən xəbər 
budaq cümlələri geniş yayılmışdır; məs.:- Şirin su onnan yanadır 
kin, üzümləri şirinləşdirir (Cul);- Cil onnan ötrüdü ki, o ağaş yer-
də yaşayış eləyir, oynan su alır (Şah.).