Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Deməli ara sözünün əsasən qərb şivələrində boylum sinonimi 
işlənməkdədir. Bu ara söz də cümlədə nəticə, aydınlaşdırma və 
dəqiqləşdirmə mənaları əmələ gətirir. Ayrı- ayrı şivələrdə boylum 
ara sözü fərqli fonetik formada ( boylum/ boy- lam/ boylu/ böy 
lüm/ boylom/ boyul və s.) təzahür edir; məs.:- Boyul, bağman da 
getdi (B.Qk.);- Boylum, bular gedillər yaylağa (Qaz.);- Boylom, 
sən biznən get -mersəŋ (Gəd.);- Boyul, möhlət alıb, atı minib dü-
şüb, şəhərin canına (Nax.) və s.
Şivələrin əksəriyyətində 
xülasə ara sözü cuzi fonetik fərqlən-
mə ilə ( xülasə/ xülas/ xılas/ xülasey/ xülaysa/ xüləsəyi/ xülaseyi) 
işlənir, cümlədəki fikirləri aydınlaşdırmaq və izah etməyə xidmət 
edir; məs.:- Qız yeddi, xülaseyi, oğlanın çivinni qo:riyə- qo:riyə 
durar ( Ş.);- Xüləs, sizin işdən baş çıxartmağ olmur (Cəb.);- Xü-
lasey, çox xarşdarı çıxıb (Zaq.);-Çox danışmeylər, xülasə, axır 
gəleylərmətləb üsdi- nə (L.);- Xülasə, yaylağa gəllilə, pənirrəri 

---

274
275
vardı, biri mə:n, olurduğ ortağ ( A.) və s.
Dialektoloji ədəbiyyatda dinləyicinin diqqətini cəlb etmək 
məqsədilə işlədilən ara sözlər iki qrupa böünür: 1) söhbətin uzan-
dığını hiss edəndə işlədilənlər; 2) başqasının sözünü kəsib, söh-
bətə müdaxilə etdikdə işlədilənlər ( 29,s. 178). Hər iki qrupa daxil 
olan ara sözlər nitq şəraitindən asılı olaraq bir- birindən fərqlə-
nir;- Başui nə ağrıdım, mə:n yaşımnan sımavar təzə çıxıb ( İm.);- 
Sözün quvatı, bizim yer də qurağ oldi, o yıl (A.) və s.
Əsasən Naxçıvan və Şəki, qismən də digər şivələrdə məsəl və 
ya 
məsəlçün ara sözü danışanın diqqətini cəlb etmək məqsədi ilə 
işlədilir və “deyək ki, tutaq ki” mənalarını bildirir; məs.:- Diyər, 
məsələ, beş manata (Ş.);- Kəndxudadan, ya qlavadan, ya pristav-
dan, məsəl, dursaydıx şikayətbazlığa, ərzə verərdix` qoburnata 
(Cul.);- Məsəlçün, Əlinin oğli Həsənin qızın issiyir (Ord.) və s.
Ara cümlələr
Ara cümlələr də ara sözlər kimi müxtəlif mənalar bildirir, əsas 
cümlədə ifadə olunan fikrə qarşı müxtəlif münasibətlər bildirmək 
üçün işlədilir. Azərbaycan dili şivələrində ara sözlərlə müqayisə-
də ara cümlələr azlıq təşkil edir; məs.:- Çox ağley göz yaşı tökey 
(biz də ürəg- dirəg veriyoğ);- Səsi kəndi götürmişdi ki,( adəm 
bunə lap mətəl qaley) inəyimi oğırreyıblar;- Getdi bılağə (oğli 
evinnən təzə gəlmişdi) bi qaşığ su yoxdu evdə (L.);- Bı koban dur-
di getdi ( qoka kişidi da:) bı eylama baxdı; - O:n uşa:n saxlıyıram 
ki ( ta:ya qoyullar da:), tayada ilan- zad olar, uşa: vırar;- Bi gün 
(çoxlu quru əriyimiz varıdı) quru əriy apardım ve:rdim ;- Nəsən, 
bı qız sə:n nəyindi ( qızın da üzü hələm grünmür) (Nax.) və s.
Mürəkkəb cümlə
Dialekt sintaksisisndə mürəkkəb cümlələr də mühüm yer tu-
tur. Mürəkkəb cümlələrin işlənmə kəmiyyəti nitqin növü, möv-
zusu, həcmi, informatorların üslubu, mövcud şərait və s. bağlıdır. 
Şivələrdə mürəkkəb cümlələr daha çox monoloji nitqdə təsadüf 
gedirsəŋ, ehtiyatlı yet;- Nə çıxırsaŋ özüŋnən, əvvəlimci, sən kö-
me:ləmədin, sonuncu da kim başarmazdı (K.); -Oğul, birimci, dələ-
duz olma, ikimci də mərd ol (Çəm.);- Əvələn, gecə vaxdi hay- həşir 
salməğun yaxşi dögu;- Birincisi, gərəkdu ki, torpəği arətə qoyəsən 
( L.);- Əv- vələn, Hac Qulam dayya baş vurum, so:ra o biri işdə-
rimə yetişərəm; Əvvələn, sə:n yadında dəyil (Təb.);- Əvvəla, himi 
dərin qazın, sorasına da qaldı ki, bıra tıraxdır keşməz və s.