Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Söz birləşmələri
Təyini söz birləşmələri. Ədəbi dildə olduğu kimi, şivələr-
də də təyini söz birləşmələrinin 3 növü var: 
1) I növ təyini söz 
birləşmələri. Bu söz birləşmələri digərlərinə nisbətən qədimdir. 
Belə birləşmələrdə hər iki tərəfin morfoloji əlaməti olmur. Kom-
ponentləri müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə olunur; məs.: qoççağ 
oğlan, bayır şə:r, axsağ fərə, girdə kişmiş (B.), girdoul yemiş, 

---

250
251
Sintaktik əlaqələr
 
Şivələrdə tabelilik əlaqəsinin 3 növü var: uzlaşma, idarə, ya-
naşma. Əksər şivələrdə əsas sözlə asılı söz şəxsə və kəmiyyətə 
görə bir-biri ilə uzlaşır; məs.: mən yazı- ram, sən yazırsan, o yazır 
(G.), mən getdim, sən getdün, o getdi, biz getdük, siz get- düz, 
olar getdi (B.) və s.
Bəzi şivələrdə, o cümlədən də Şamaxı, Ağdaş və Qaxın bəzi 
kənd şivələrində şəxsə görə uzlaşma pozulur, yəni asılı söz şəxs 
şəkilçisi qəbul etmir; məs.: mən (sən, o, biz, siz, olar) alatdı 
(Ağd.); men (sen, ho, biz, siz, holar) ala varqan (Q.) və s. 
Mənsubiyyət kateqoriyasında sahib şəxslə mənsub əşya ara-
sında uzlaşma əsasən gözlənilir; məs.: mənim qızım, sənin qızın, 
onun qızı (Qar.) və s. Ədəbi danışıq dilində və şivələrin əksəriy-
yətində mənsub əşya I və II şəxs cəmlə ifadə olunan sahib şəxs-
lə uzlaşmır; məs.: bizim küçə, süzün məhlə və s. Zaqatala, Qax, 
Dərbənd, Balakən, Cəlilabad və Lerik şivələrində hər üç şəxsdə 
şəxsə görə uzlaşma pozulur; məs.: menin/meni (senin/seni, onun/
onu, bizin, sizin, onların) qız (Zaq.). Bu xüsusiyyət qədim yazılı
abidərdə və müasir türk dillərində də mövcuddur; məs.: bizin sü 
(Orxon abidə), bizim el (KDQ) və s.
Qax (İlisu kənd şivəsi) və Dərbənd şivələrində mənsub əşya
bütün şəxslər üzrə III şəxs mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək, I 
və II şəxslərdə uzlaşma yaratmır; məs.: menin (senin, onun, bizin, 
sizin, oların) atası (Q.) və s. Bu xüsusiyyətə karaim dilində də 
təsadüf olunur.
Şivələrdə kəmiyyətə görə uzlaşmanın olub-olmaması mübtə-
danın meydanda olmaması ilə bağlıdır. Cümlədə mübtəda olma-
dıqda şivələrdə onun tək və cəmliyi xəbərdə əks olunur; məs.:- 
Atı mindilər, yola tüşdülər (Tov.);- Duruf gediflər ordan aşa: 
(G.) və s. Əksər şivələrdə mübtədanın ifadə vasitəsindən asılı 
olmayaraq, xəbər kəmiyyətcə təkdə olur; məs.:- Ollar çatdı getdi 
(Ş.);- Eşiyə çıxıf görər kin, dağdan adamnar gələr (Dm.) və s. Az 
hallarda mübtəda ilə xəbər kəmiyyətə görə uzlaşır; məs.:-İnəklər 
- birinci komponentin şəkilçisinin düşməsi: məs.: öy içi, üz-
bülər hamsı, ağ un əpbəyi, Musabey yeri (Ş.), olər hərəsi, yol 
içində, qardaşdar ikisi, işdərimiz hamsı (Qub.), daysı qızı, əmsi 
oğli, atasi öyi (B.), uşaxlar üçü, qo:yunnar beşi, bullar hamsı 
(Çən.), bacılar üçü, işdər hamısı (Zən.), ev dalı, qətirrər (qatır) 
hərəsi, kənd qıraği (Cəl.), atdar üçü, qardaşdar hamısı, bıllar ha-
mısı (Cəb.) və s.
- birinci komponentin bəzi şivələrdə ixtisar olunması; məs.:- 
Bizdeydilər hamısı;- Hər ikisi orada mərc qoydular (Cəl.);- Yaxa-
sı təmizdir (Şah.);- Torpaxları bərəkətlidi;- Heç ürəyimə yatmır 
(Cəb.) və s.
- komponentlərin yerdəyişməsi, ikinci komponentin birinci-
dən əvvəl işlənməsi; məs.: Hamsı savaddıdı qardaşların (Ş.);- 
Üsd- başı tamam toz içindeydi gədənin (Qub.);- Axşam uladu, 
indi diyədi xatunu munun (Dər.);- Sapax gilasda olur, deyrik sa-
pağınnan tut gilasın üz (Şah.);- Balasın atın tapdım (Cəl.) və s.
- ikinci komponentinin şəkilçisiz işlənməsi. Bu xüsusiyyət bi-
rinci komponenti şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunan birləşmələrdə 
özünü gstərir; məs.: Noxuda mə:m qonax vardı;- Bizim adam çal-
tiynən çox məşğuldu binədən (Ş.);- Sənün dayi gəldi;- Mənin var 
un min qoyin (Dər.);- Sənun qız bu yil məkdəbə girəcəg (L.) və s. 
- hər iki komponentin şəkilçisiz işlənməsi; məs.:- Bu dağlarda 
il on iki ayda qar tabbağ olur (Çən.), uşağlar hammı, gecə qaran-
nığ, axşam xeyir, sabah şər (Cəl.).
- II və III növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfinin ikiqat 
mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməsi; məs.: - Həddi- buluğa çatana 
qol pulusu olardı (Ş.);- Arvat- darın çöl işisi çoxdı (İm.),-Camatın 
çoxusu bağa köçüb hindi (Ağd.);- Hesabdar pammığı qalxoççıla-
rın əmək günüsünə bölür (S.);- Yol pulusu olmadı uşa:n şə:rə get-
məyə (Qub.) və s. Bu xüsusiyyət cənub ləhcəsi və keçid şivələri 
üçün xarakterikdir, daha çox il, dal, iy, gün və s. sözlərində baş 
verir. 

---

252
253
3. Ədəbi dildə və şivələrin əksəriyyətində gizlənmək, dalda-
lanmaq feilləri yerlik halı tələb etdiyi halda, bəzi şivələrdə yön-
lük halla işlənir; məs.:- İdris öyə gizdənif (G.);- Pəyyə daldalan-
dıx dünən gejə (K.) və s. 
4. Ədəbi dildə və şivələrin əksəriyyətində gəlmək
 feili çıxışlıq 
halı tələb etdiyi halda, Laçın (Qorçu, Şəlvə kənd şivələrində) və 
Zəngilan şivələrində yerlik halla işlənir; məs.:- Şuşada gəlləm;- 
Bacada baxıram (Laç.);- Meşədə səs gəlirdi (Zən.).
5. Ədəbi dildə