Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

u>o keçidi şimal-şərq ləhcəsinə aiddir. Bu hadisə szün əvvə-
lində və ortasında baş verir: 
sözün əvvəlində: otanmağ, omac, 
ocuz (B.,Muğ., Qb.), olduz (Zaq.), odqunmax, oduzmax (Meğ.); 
sözün ortasında: yort, qort, boz “buz”, doz, qoş, yon, yoxu, qoyu, 
yova, qorut, çoğundur, yomurta, qotu, qozi “quzu”, armod, qo-
hom “qohum” (Dər.), qo:m (Muğ.), bordə, dornə, xormə (B.), 
boğda (Ş.), borun, yo:mağ, qort (Qb.) və s. 
ü>ö keçidi şivələr üçün qeyri-səciyyəvi xüsusiyyətdir: öreg, 
bügörtgən (Qb.), köbrə, möhüm (Muğ.), özməx` (Çən.), sönbül, 
yögür, ötü (Dər.) və s.
Qapalı saitlərin qapalı saitlərə keçidi
: Bu hadisə yarımqapalı 
e səsi ilə əlaqədə baş verir:
e>i keçidi əsasən şimal- şərq şivələrinə xas olub sözün əvvə-
lində, ortasında və sonunda özünü göstərir: 
sözün əvvəlində: ilçi 
(Qb.), iləmax, iləsi, ilim “elm” (Ş.); 
sözün ortasında: mişə, miy-
və, hiybə, ciyran, ginə, firmə “ferma”, gidmağ, hisab (Qb.), gi:m 
“geyim” (B,), yimağ, gid, hiç, gicə, vir, mital, niçə (Dər.), mivə, 
hiyvan, təsbih, hiş “heç”, bilit, kişmiş “keçmiş” (Təb.), iməli (Q.), 
qəzit, bilit, piç, hisab, midal, təsbi “təsbeh” (L,); 
sözün sonunda: 
di, yi (B..Qb.), sənayi (Ş) və s.
Bu hadisə tatar, başqırd, uyğur dillərində və türk dilinin di-
alektlərində də mövcuddur; məs.: biş, it, bil “bel” (tatar), kit, 
ti “de” (başqırd), bil, bişik, yi (uyğur), yirinden, biyaz, til ”tel” 
(türk) və s.
i>e keçidi şivələr üçün səciyyəvi olmayıb, alınma sözlərdə 
müşahidə edilir; məs.: hers, hessə, Elyas (Nax.), ergənci “iyrən-
ci” (Qub.), beysavad, həmeşə, feşəg (Muğ.), çe:lex`”çiyələk”, qe-
remet “kirəmit”, verana, kelsə “kilsə” (Ş.), e:peyla “piyalə” (B.) 
və s.

---

70
71
, sığırцın, цəpər, цalağan, alцax (Cəb.), цənə, цox, qoцax, qılцıx 
(Qk.), alцa (Zb.), qoцax, цənə (Ay.) və s. 
Türk dillərində 
ц-laşma hadisəsinin mənşəyi mübahisəlidir. 
Tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikrincə, Azərbaycan dili şivələ-
rində 
ц-laşma vaxtilə Azərbaycan ərazisində yaşamış sabir-xəzər 
tayfalarının dil xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Azərbaycan dili şivələrin-
də 
ц samitinin işlənmə arealı məhduddur. Bu qovuşuq səs ancaq 
bəzi kənd şivələrində müşahidə edilir. 
Dz- Cəbrayıl (Sirik kənd şivəsi), Ordubad, Zəngibasar, İsma-
yıllı (Quşəncə), Zərdab (Əlvənd və Otmanoba kənd şivələri) və 
ayrım şivələrində ədəbi dildəki c səsinin, İsmayıllının Basqal, 
Mücü, Xankənd şivələrində isə 
g səsinin mövqeyində dilönü, qo-
vuşuq, cingiltili dz səsi çıxış edir: dzoraf, dzanavar, qodza, dzan, 
badzı, badza “baca” (Zb., Ay.), dzan, Mədzit, aladzam, cələdzəm 
(Cəb.), bilədzəm, gələdzəm, diədzəm (Zər.), dzəlmək, dzözəl, 
dzüzgü, dzəldzəm (İs.) və s. 
ž – dişarası, sürtünən cingiltili səsdir. Bu səs tələffüzünə görə 
ərəb dilindəki zal səsinə uyğun gəlir. Qazax, Gədəbəy, Çənbərək, 
Karvansaray şivələrində ədəbi dildəki
z və d samitlərinin mövqe-
yində işlənir:  əžəli,  ožun, ažam (Qaz., Ağs.), öž, gəžə, dəžə, quža 
(Gəd.), Sažıx, yaž, cažu “cadu”, dožax, gežir (Çən.) və s. Cəbra-
yılın Sirik kənd şivəsində bu səs 
c səsinə uyğundur; məs.: žan, 
alažam, cələžəm, Məžit, ciž (45,s.44). Dişarası ž samiti müasir 
türkmən və başqırd dillərində ədəbi dil səviyyəsində işlənir. 
w – qoşadodaq, kar, novlu səsdir. Bu səs Zaqatala şivəsində və 
Kərkük türkmanlarının dilində müşahidə olunur: war, watan, əw, 
towuq, sowuq (Zaq.), qawırma, dawşan, arwat, qawın (İt.) və s. 
Nəfəsli 
k, ç, t, p səsləri ayrıca fonem kimi deyil, əsas fonem-
lərin variantları kimi özünü göstərir. Bu səslərin nəfəsli tələffüz 
olunmasını ilk dəfə N.İ.Aşmarın Şəki şivəsinin materialları əsa-
sında müəyyən etmişdir.Şivələrdə nəfəsli 
k, ç, t, p səslərinə tək-
hecalı sözlərin sonunda müşahidə olunur: tik
h
, kök
h
, aç
h
, ot
h
, it
h
, ip
h  
(əksər şivə.), çəllək, çovdar, pıç, kündə, tök, kartof (Ab.) və s. 
Şivələrdə geniş yayılmış fonetik xüsusiyyətlərdən biri də sa-