Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏDƏNİYYƏT TARİXİMİZDƏ ÜSKÜP VƏ ÜSKÜPLÜ DİVAN ŞAİRLƏRİ* Ş
- İSHAK ÇƏLƏBİ
- Izarı
- Niyazi
- Riyazi
- ƏDƏBİYYAT TARİXİNDƏ PRİŞTİNƏ VƏ BURADA DOĞULMUŞ DİVAN ŞAİRLƏRİ* T
- Əzmi, Lövhi və Nuhidir
|
Vəhdəti və Mövləvi şeyxi Yəhya. Bağdad əsilli türk şairlərini Məhməd Akkuşun əsərindən başqa tanıdıb üzə çıxaran şairlər təzkirəsinə rast gəlinmir. Ancaq özü də Bağdadlı olan və bu yerin şairi kimi təqdim edilmiş Əhdinin (v. 1393) “Gülşəni-şüəra” adlı təzkirəsi daha çox Bağdadda yetişən şairlər haqqında məlumat verən bir qaynaqdır. Belə ki, yalnız Əhdinin təzkirəsində yer alan çox saylı türk şairi də onun vasitəsilə unudulmaqdan qurtarmışdır. Ayrıca başqa bir təzkirə yazarı Şevkətdə də Əhdi qədər olmasa da bu ərazidə yaşayan şairlər haqqında xeyli məlumatlar vardır. Bağdad şairləri haqqında fərqli məlumatlar verən 286 Arif Hikmət təzkirəsini də ( 1835) belə qaynaqlar sırasına əlavə etmək olar. (*Yazı ”Yedi İklim” İstanbul 1992, s.2, s.76-78-də dərc olunub). İstifadə edilən ədəbiyyat: 1. “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü”. Ankara, 1988. “İslam Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi” ilə “Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi”nin əlaqədar maddələri. 287 MƏDƏNİYYƏT TARİXİMİZDƏ ÜSKÜP VƏ ÜSKÜPLÜ DİVAN ŞAİRLƏRİ* Ş əhərlər müxtəlif səbəblər üzündən qurulur və inkişaf edirlər. Onların bəziləri mədəni yüksəlişlərlə birlikdə inkişaf edərək intibah dövrünü yaşayır və növbə ilə gah yüksəliş illərini, gah da eniş dövrünü yaşayırlar. Elə şəhərlər də var ki, əlverişli coğrafi mövqeləri, əsasən də yol ayrıcında yerləşməsi onları həmişə gündəmdə saxlayır, öz əhəmiyyətini itirməyə imkan vermir. Belə şəhərlər həmişə öz yüksəlişini qoruyub saxlayırlar. Üsküp də bu ikinci qrupa daxil olan ən xarakterik şəhərlərdən biridir. Roma, Bizans və Slav idarəçiliyi zamanında da Üsküp iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəz olaraq tanınmışdır. Şübhəsiz ki, bunda şəhərin Balkan yarımadasının düz ortasında yerləşməsi və yolların kəsişmə nöqtəsində mövcud olması böyük rol oynamışdır. 1392-ci ildə İldırım Bəyazid dövründən türk hakimiyyətinə daxil olan Üsküp bu tarixdən Bosniyanın işğalına qədər uçbəylərinin idarəetmə mərkəzi, XV əsrin ortalarından etibarən isə sancaq olaraq ölkənin idarə mərkəzi oldu. Fəth edildikdən sonra Anadoludan gətirilən ailələrlə qısa bir müddət ərzində müsəlman-türk xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirərək bir şəhər formasına düşən Üsküp malik olduğu çoxsaylı cami, məscid, mədrəsə və təkkələri ilə bir mədəniyyət mərkəzinə də çevrilmişdi. Osmanlı dövlətində mədəni həyatın inkişafında mədrəsə və təkkələrin yeri çox böyükdür. Fateh Sultan Məhməd İstanbulu fəth etdikdən sonra burada çox böyük bir məscid inşa etdirmiş və ondan sonra gələn padşahlar da bu işi davam etdirərək burada çoxlu sayda məscid və mədrəsələr tikdirmişlər. Bu çoxsaylı məscid və mədrəsələr kənar və dağınıq şəhərlərdə olan əsas mədəniyyət sahələrini özlərində cəmləşdirərək mənsub olduqları şəhərləri böyük mədəniyyət mərkəzlərinə çevirdilər. Üsküp də Diyarbəkir, Bağdad, Bursa, Ədirnə, Qahirə, Ərzurum və Saraybosna kimi belə mərkəzlərdən biri idi. Övliya Çələbinin faktlarına görə Üsküpdə, onun ziyarət etdiyi vaxtlarda 120 cami və məscid, 6 mədərəsə, 288 70 məktəb və 20 təkkə var idi 238 . Bu baxımdan şəhər türk elmi və mədəniyyətinə çox qiymətli adlar əlavə etmişdir. Bu yazının məqsədi yalnız şairlər təzkirələrinə daxil olan şairlərdən söz açaraq şəhərin mədəniyyət mərkəzləri sırasında olan yerini müəyyənləşdirib göstərmək, 239 bu şairlər haqqında qısa məlumatlar verməkdir 240 . Təzkirələrin araşdırılması nəticəsində əldə olunan rəqəmlərə görə Türkiyə ədəbiyyatına şair vermiş on mərkəzin sıralanması aşağıdakı kimidir: İstanbul 609, Bursa 156, Ədirnə 69, Konya 50, Diyarbəkir 40, Kastamonu 36, Bağdad 35, Gelibolu 30, Kütahya 24, Bosniya 26, Anter 26, Buxara 26, Serez 21, Manisa 20, Vardar Yenicesi 20; Bolu 19, İsparta 19, Üsküp 19, Amasya 17, Aydın 17, Manastır 17, Rumeli 17, Ərzurum 16, Filibə 16, Selanik 16, Sofya 16, Ankara 15, Trabzon 15, Tokat 14, Belqrad 11, İznik 11, Kayseri 11. Yuxarıdakı sıralamadan görünür ki, Üsküp yetişdirdiyi şairlərlə, Türkiyənin mədəniyyət mərkəzləri sırasında on altıncı yerdədir. Sözsüz ki, bu sıra çox yüksək bir yerdir. Dövlətin Anadoluda yerləşən bir çox önəmli mədəniyyət mərkəzlərindən öndə olan bir yerdə yerləşən Üsküpün mədəni inkişafı göz qabağındadır. Xüsusilə də, XVI əsrin sonuna qədər olan dövr üçün müqayisə aparılarsa, Üsküp İstanbul, Bursa, Ədirnə, Konya və Kastamonudan sonra altıncı yerdə qərar tutacaqdır 241 . Mədəni inkişaf həmişə siyasi inkişafı bəlli bir məsafə ilə izləyərək təqib edir. Üsküp 1392-ci ildə türk idarəçiliyinə qatılmış olmasına baxmayaraq, burada doğulmuş bir şairdən bəhs edən qaynaqlar daha gec bir tarixi göstərirlər. Qaynaqlarda göstərilən ilk Üsküplü şair Zaridir. Qoca Həsənzadə adı ilə tanınan bu şair II Bəyazid (v. 1512) 238 “Üsküp” İslam Ensiklopediyası, C.13, s.122-127; Pars Tuğlacı “Osmanlı Şehirleri”, İstanbul, 1985, s.402. 239 Mustafa İsen, “Tezkirelerin İşığında Divan Edebiyatına Bakışlar: I.Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakış”, V. Millətlərarası Türkoloji Konqres, məruzələr, İstanbul 1985, s.145-152. 240 “Tezkirelere Göre Dîvân Edebiyatı İsimler Sözlügü” Ankara, 1988. 241 Mövzuyla bağlı bu kitabdakı “Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakışlar” adlı məqaləmizin 171-178 səhifələrinə baxın. 289 dövründə vəfat etmişdir. Bu nöqtədən yanaşsaq, deyə bilərik ki, o, XV əsrin ikinci yarısında yaşamışdır. Qaynaqların həyatı haqqında başqa bir məlumat vermədiyi Zari, öz dövrünün ən tanınmış şairlərindən olmuş Nəcatinin (v. 1508) şeirlərinə nəzirələr yazarmış. Həmin nəzirələrdən bir nümunəyə nəzər salaq: Kemeri koçmağa ol sim-beri döne döne Dermiyan etti nice sim ü zeri döne döne Sözsüz ki, Zaridən əvvəl də bu ərazidə şifahi xalq ədəbiyyatı təmsilçiləri var idi. Lakin təzkirəçilər daha ciddi görünmək üçün birbaşa divan şairlərinə yer vermişlər ki, bunların da ilk nümayəndəsi Zari olmuşdur. Zaridən sonra bu torpaqlar böyük səxavətlə şairlər yetişdirərək türk mədəniyyəti mozaikasına müxtəlif rənglər qatmışlar. Mən bu şairlərin adını xronoloji şəkildə deyil, əlifba sırası ilə verəcəyəm. Bu sırada birinci yerdə yerləşən şairin adı Atadır. Üsküpdə anadan olan ATA mütəsəvvüf Əhməd Yasəvinin nəslindəndir. Təhsilini yarıda buraxaraq təsəvvüfə meyl etmiş və nəqşibəndi təriqətinə qoşulmuşdur. Yavuz Sultan Səlim (v.1520) dövründə ölən şairin divanı və “Töhfətül-üşşaq” adlı bir əsəri vardır. Üsküpdə yetişmiş ən şöhrətli şairlərdən biri İshaq Çələbinin yaxın dostu olan DÜRRİ isə pula-paraya dəyər verməyən, şeirlərində dünyanı boş saymağı tövsiyə edən bir şairdir. Şeirindən bir nümunə: Ne bilsin lezzet-i fakr u fenayu mal u can ehli Bu zevki gel kanaat kuşesinde merd-i Haktan sor “Fəqirliyin və yoxsulluğun dadını zəngin olanlar nə bilirlər, sən gəl bu zövqü qənaət guşəsində oturan haqq ərlərindən soruş.” Əsl adı Yusif olan FƏNNİ, həddi buluğa çatdıqdan sonra təhsil almaq üçün İstanbula gəlmişdir. Şeyxülislam Yəhya Əfəndidən (v.1644) dərs alırdı. Müdərrislik və hakimlik edib. Hakimlik etdiyi yerlər sırasında Məkkə və Mədinə də vardır. 1666-cı ildə ölmüşdür. 290 XAKİ də II Bəyazid dövründə yaşamış şairlərdəndir. Əsl adı Yusif olan bu şair bir az da dəli-dolu bir adam olmuşdu. Farsca və türkcə şeirlər yazan Xakı, yazdıqlarını dövrün tənqidçilərinə bəyəndirə bilməmişdir. Bir nümunə: Nola cellad ise gamzen esirgemez mi insanı Esirger göricek kafi r gariplikde müselmanı “Kafi r belə bir kimsəsiz müsəlman görsə, onu qoruyar, sənin baxışın cəlladsa da bir insanı qoruya bilməzmi?” Hərracçı Hüsam ləqəbiylə tanınan FƏRİDİ isə divan katibliyiylə özünü dolandırmışdı. Sonralar Ədirnə darül-hədisinə təyin olundu. Yavuz Sultan Səlim dövründə vəfat etmişdir. Məzarı Ədirnə şəhərindədir. Qaynaqlar şeirlərini tərifl əməklə, özünün kübar bir şəxs olduğu məlumatını verirlər. Qırmızı üzlü adam olduğu üçün ləl kəlməsini təxəllüs olaraq götürən başqa bir Üsküplü şair LƏLİ təhsilini yarımçıq buraxmışdır. II Bəyazidin karvanlarını yolda itirərək Cəm ilə birlikdə Avropaya getmişdir.. Qaynaqlar şeirlərində çoxlu xalq deyimlərinə yer verdiyini bildirirlər. İshaq Çələbinin şagirdi olan və ömrünün sonuna qədər Çələbinin yanından ayrılmayan HƏMDƏMİ də Üsküpün yetişdirdiyi şairlərdəndir. Çələbinin ölümündən sonra katib işləmiş və bəzi dövlət adamalrına müsahiblik etmişdir. Vodinə qəsəbəsinə gələrək orada vəfat etmişdir. HƏVƏSİ də İshak Çələbinin yaxın dostu və müasiri olan şairlərdəndir. Qaynaqların məlumatına görə xoş xasiyyətli bir adam olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Üsküpdə yaşayan şairlərdən ən çox tanınan və şöhrət qazananı İSHAK ÇƏLƏBİ idi. On altıncı əsrin tanınmış elm adamı və şairi İshak Çələbi 1464-cü ildə Üsküpdə anadan olmuşdur. Qılınc düzəldən bir dəmirçinin oğlu olduğundan, Qılınczadə ləqəbiylə tanınmışdır. Atasının adı İbrahim idi. Ishak Çələbi gözəl bir təhsil alaraq Qara Balıdan dərs aldı. Təhsil sahəsinə üz tutaraq Ədirnə, Serez, Üsküp, Bursa Kaplıca, İznik Orxaniyyə, Ədirnə 291 Darül-hədis və nəhayət Səhndə müdərris oldu. Ancaq son vəzifəsi zamanı Yeganzadə Sinan Çələbi ilə yola getməyərək müdərrislikdən ayrılıb Şama hakim təyin edildi. Bu sənətə başlayarkən “Artıq ölümlü olduq” deyərək dostlarıyla halallaşdı. Belə bir psixoloji vəziyyətdə yola çıxan İshak, Şamda vəfat etmişdir. Qaynaqlar onun öz ölüm tarixini də əvvəldən müəyyənləşdirdiyi bu beyt vasitəsilə aşkara çıxarırlar: Gelicek halet-i neza dedi tarihini İshak Yöneldim canib-i-Hakka başı açık yalın ayak Şair öz vəsiyyəti ilə Şamdakı Kubur-ı Salihin məzarlığında torpağa tapşırılmışdır. Ishak Çələbinin divanı, bir müddət yanında müsahiblik etdiyi Yavuz Sultan Səlimin fəthlərindən bəhs edən “Səlimnamə”si və “Risalei- imtihaniyyə” si vardır. Həyatı haqqında verilən məlumatlara görə Çələbi elmli, nəcib və zərif bir adam olmuşdur. Eyni zamanda, belə bilikli və yüksək mövqeli olmasına baxmayaraq, sakit xasiyyətli biri idi. Xüsusilə həyatının Şamda keçən illərinə qədər olan dövrü tam bir didərgin yaşayışıdır. Bu üzdən o, xərabat şairləri arasında ilk ağlagələn bir şairdir. Şeirləri öz dövründə və ondan sonrakı illərdə kef və məclis adamları tərəfi ndən çox sevilər, çox zaman əyləncə və zövq-səfa məclislərində təkrar-təkrar oxunar, insanlara zövq verərdi. Yazdığı şeirlərdə öz həyatını əks etdirdiyi üçün, şerləri vasitəsilə yaşadığı dövrün adamlarının zövqləri və yaşam tərzləri ilə tanış olmaq mümkündür. İshak Çələbi köhnə ədəbiyyatımızda xüsusi yer tutmuş nəzm növlərindən biri olan tarix sahəsində də önəmli yerə malikdir. 242 Izarı bir qədər sonra söz açacaımız Özrinin kiçik qardaşıdır. Təhsil aldığı vaxtlarda, gənc yaşlarındaykən vəfat etdi. Miriyi- Rumi ləqəbiylə tanınan Miri, Qanuni Sultan Süleyman dövrü şairlərindəndir. Həyatını səyahətlərdə keçirən şair farscadan türkcəyə şeirlər də çevirmişdir. Xüsusilə Səlman və Xəyyamın rübailərini türkcəyə çevirmişdir. 242 Məhməd Çavuşoğlu, “Üsküplü İshak Çelebi Dîvânı” İstanbul, 1990. 292 Qaynaqlardan bəzilərinin Üsküplü, bəzilərinin isə Kalkandərəli kimi təqdim etdikləri Muıdı Türkiyənin tanınmış xəmsə şairlərindəndir. Məlum olduğu kimi Xəmsə beş müxtəlif poemanın bir yerə toplanmasıyla yaranan əsərə deyilir. Əsl adı Məhməd olan şair, mədrəsə təhsili görərək Qəzasgər Mirim Çələbidən dərs almışdır. Daha sonra təhsilini buraxıb həccə getdi. Qayıtdığı zaman Misirə gedərək beytül-mal katibliyinə keçdi. Orada vəfat etmişdir. XVI yüzilin öndə gedən şairlərindən olan Muidinin “Vamıq u Əzra”, “Şəmü Pərvanə”, Gül ü Novruz”, “Xosrov və Şirin” əsərləri və divanı vardır. Benli Məmi ləqəbiylə tanınan Nami də XVI yüzillikdə yaşamış Üsküplü şairlərdən biridir. Nami təhsilini tamamladıqdan sonra hakimlik edərək ömrünü sürmüşdür. Həsən Çələbi şairin doğum yerini “ab u havası makbul u mergub olan medine-i bediul- üslup şehr-i Üsküptendir” şəklində şəhəri öyən vəsfl ərlə təsvir edir. Şipahi şairlərindən olan Niyazi bir qədər sonra təqdim edəcəyimiz Riyazinin dostudur. Niyazinin özünü daha çox təsdiq etdiyi sahə musiqidir. Özri (v.1523) Qaraca Həsən adlı birinin oğludur. Şair İzarinin qardaşıdır. Ataları Üsküp qazisi idi. Özrinin bir ayağı topal olduğu üçün bu təxəllüsü götürmüşdür. Əsl adı Məhməd olan Riyazi (v.1546) farsca bilirdi.Təhsilini tamamlayan zaman, gənc yaşında vəfat etdi.Cinasları ilə məşhur idi. Əsl adı Məhməd olan Sehri Ədirnə və İstanbulda hakimlik edərək ömür sürmüşdür. Elmli bir adam olmuşdur. VALİHİnin əsl adı Əhməddir (v. 1599). Ədirnədə Sultan Bəyazidin mədrəsəsində təhsil alıb. Əxizadə Məhməd Çələbidən dərs almışdır. Təsəvvüfə marağı olduğundan bu sahədə yazılmış olan əsərləri araşdırmış və bu mövzuda olan geniş məlumatıyla diqqəti çəkmişdir. Divanı vardır. Əsl adı Məhməd olan VÜSULİ (v. 1592) Üsküplü Əbdi Ağanın oğludur. Anadolu qaziəsgəri Məhməd Çələbidən dərs almışdır. İstanbulda müdərrislik etdi. Daha sonra Konya və İstanbulda hakimlik etdi. Qaziəsgər təyin edildi. Imam Tartuşinin “Siracül- vəhhac” adlı əsərini böyük sənətkarlıqla türkcəyə çevirmişdir. 293 Üsküp qısaca bioqrafi yaları verilmiş 19 şairlə, göründüyü kimi Bolu və İspartayla birlikdə Osmanlı mədəniyyətində on altıncı sırada yer almışdır. Yalnız bunu yenidən vurğulamaq gərəkdir ki, burada adı çəkilənlər ancaq divan ədəbiyyatına aid olan və təzkirələrdə təqdim olunan şairlərdir. Şübhəsiz, xalq ədəbiyyatı və təkkə ədəbiyyatı yaradıcılarıyla bu siyahı çox geniş olacaqdır. Əlimizdə bu mövzu üzrə şəhərləri araşdıran əsərlər çox az saydadır. Şevkət Bəysənoğlunun Diyarbəkir üçün apardığı belə bir araşdırmaya paralel olaraq bunları söyləmək istəyirəm. Təzkirələrə daxil edilmiş Diyarbəkir şairlərinin sayı qırxdır. Ancaq Beysanoğlu cümhuriyyət dövrünə qədər olan müddət ərzində bu sayı iki yüzə çatdırmışdır. Buradan hərəkət edərək müqayisə aparmış olsaq, o zaman Üsküplü şairlərin sayı ən azı yüz nəfərə çatmalıdır. Bu yazıda yalnız öz kökü ilə Üsküpdən olan şairlərə yer verilmişdir. Aşıq Çələbi kimi Üsküpdə doğulmayan, amma bütün həyatını bu şəhərdə keçirən, əsərlərini burada qələmə alan və burada vəfat edən şairlər bu sıraya əlavə edilərsə şübhəsiz ki, bu rəqəm daha artmış olar. Bunu da bildirmək faydalıdır ki, buradakı divan şairlərinə də ötəri bir nəzər salınmışdır. Belə götürsək, onların hər birinin üzərində kifayət qədər dayanmaq, həyatları və əsərlərini elmi şəkildə araşdırıb təhlil etmək də mümkündür. Lakin bu zaman artıq mövzu bu yazının nəzərdə tutulmuş mətninin sərhədlərini xeyli aşaraqbaşqa bir səmtə yönəlmiş olardı. Biz burada Üsküplü şairləri birlikdə qiymətləndirərək, bu şəhərin mədəni dəyərlərini o biri şəhərlərlə müqayisə edib, onun mədəniyyət tarixindəki yerini oxuculara təqdim etmək istədik. Üskup bu gün də bu milli dəyərlərinə görə mədəniyyət mərkəzi olmaq statusunu qoruyub saxlamışdır. Şəhər Makedonya, eləcə də bütün Yuqoslaviyada mövcud olan türk millətinin nümayəndələri üçün yenə də əhəmiyyətli bir mərkəz olaraq qalır. Bir çox Üsküplü çağdaş türk şairi bu gün də ədəbiyyatımızı zənginləşdirməkdə davam edirlər. Yazını Üsküpün yetişdirmiş olduğu ən tanınmış divan şairi İshak Çələbinin bir qəzəliylə yekunlaşdırıram: 294 1). Diyar-ı gürbete düştük dedik gerçi sana yahu Sakın devletli başınçün unutma ben kulun yahu 2). Tarik-i aşkını gerçi be- gayet pür-hatar derler Refi k olursa tevfi kin bana bu yolda ne korhu 3). Koma gam gerdini dilde safayı-hatır istersen Kuduretten beri olmaz yolun pak etmeyince su 4). Beni bir vech ile bidar ediptir halet-i-aşkın Düşüm gibi gelir oldu kaçan fi kr eylesem uyhu 5). Seraser alemin halkın helak etmek mi istersin Behey zalim behey kafi r nedir bu çeşm ü bu ebru 6). Miyanınla dehanınçün dil ü can cenge düşmüştür Heman yok yere gavgadır ne ol var ortada ne bu 7). Beğim mahbuba can verir sözüne bakma İshakın Ne var halt-ı kelam etse aceb mi ölecek sayru 1. Gerçək, qürbət əlinə düşüncə sənə Allaha tapşırdıq dedik: dövlətli sevgilim, başın üçün əsla məni unutma. 2. Eşq yolunun təhlükəli olduğunu söylərlər. Bu yolda sənin yardımın mənimlə olarsa, qorxu nədir bilmərəm. 3. Xoşbəxt olmaq istəsən könlündən qəm tozunu sil, çünki su yolu təmizlənməzsə, bulanıqlıqdan qurtarmaz. 4. Eşqinin sıxıntısı məni elə yuxusuz qoydu ki, bu yuxunu düşünmək mənə yuxu kimi gəldi. 5. Ey zalim, ey kafi r, bu gözlər və qaşlar nədir belə, dünyadakı bütün insanları qətlə yetirməkmi istəyirsən? 295 6. Belin və ağzın üçün can və könül müdhiş bir savaşa girişmişlər, ancaq bu davanı nahaq edirlər, ortada nə o var, nə bu. (Divan şeirində bel qıl kimi incə, ağız isə nöqtə qədər kiçik təsvir edilir. Şair kiçik olduqlarını düşünərək onları yox hesab edir) 7. Bəyim İshakın sözlərinə fi kir vermə, çünki o sevgilisi üçün can verməkdədir, öləcək xəstənin cəfəng sayıqlamalarına çaşılarmı heç. (*Yazı “Türk Yurdu”jurnalı, Ankara 1990, s.32, s.54-57-də dərc olunub). İstifadə olunan ədəbiyyat: 1. “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü” Ankara, 1988. 2. “İslam Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedileri” ilə “Türk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi”nin əlaqədar maddələri. 296 ƏDƏBİYYAT TARİXİNDƏ PRİŞTİNƏ VƏ BURADA DOĞULMUŞ DİVAN ŞAİRLƏRİ* T arix boyunca müxtəlif quruluşların idarəçiliyində qalan Pristina M.Ə. 168-ci ildə, Makedoniya səfəri zamanı Romalılar tərəfi ndən Vicianum adlı bir qonaq mərkəzi olaraq inşa edilmiş, IX yüzillikdə isə bugünkü adını almışdır. Bir müddət Serb Krallığının mərkəzi olan bu şəhər 1.Kosova müharibəsindən (1389) sonra türklərin əlinə keçmişsə də, Osmanlı dövlətinin tabeliyinə keçən Serb Krallığına verilmişdir. Musa Çələbi Priştinənı 1412-ci ildə Osmanlı torpaqlarına qatmışsa da, dövlətin daxilində olan problər üzündən şəhər təkrar Serb Krallığına tabe edilmişdir. Bunun nəticəsi olaraq Priştinənın 80 km cənub şərqində olan Üsküp, bir Osmanlı torpağı olaraq getdikcə inkişaf etdi və Priştinənin yerinə bu bölgənin idarəçilik, mədəniyyət və hərbi mərkəzi oldu. Ancaq Priştinə II Murad tərəfi ndən 1439-cu ildəki hərəkat zamanı bir daha Osmanlı tabeliyinə keçmişdir. Beləliklə də, şəhər Rumeli bəylərbəyliyini təşkil edən beş əyalətdən biri oldu. Bu tarixdən etibarən 1689-cu ilə qədər öz stabilliyini saxlayan Priştinə idarəetmə mərkəzi ilə yanaşı, bir elm və mədəniyyət mərkəzi olaraq türk mədəniyyətinə böyük töhfələr vermişdir. 1689-cu ildəki Avstriya ordularının Balkanlardakı yürüşləri zamanı şəhər qısa bir müddət ərzində türk tabeçiliyindən çıxmışsa da, Səlim Giray tərəfi ndən təkrar geri alınmışdır. 1717- ci ildə buna bənzər işğal Avlonyalı Mustafa Paşa tərəfi ndən gerçəkləşdirildi. Priştinə II Murad dövründə parçalanan Rumeli bəylərbəyliyindən sonra qurulan beş əyalətdən biri olan Kosova əyalətinə mərkəz oldusa da, sonradan bu mərkəzçilik də Üsküpün əlinə keçdi. Osmanlı dövlətinin son illərində, bütün Balkanlar kimi Priştinə və onun ətraf əraziləri də çoxlu sayda işğal və basqınlara məruz qalmışdır. 2 oktyabr 1912-ci il tarixində Serb ordusunun şəhərə girməsi ilə 500 illik türk tabeçiliyi sona yetdi. Şəhər türk tabeçiliyinin bu uzun sürən zamanında çoxlu sayda mədəniyyət mərkəzləriylə əhatə olunmuşdur. Bunlar əsasən camilər, mədrəsələr və təkkələrdən ibarətdir. Şairlərin həyatları haqqında 297 məlumatlar verən şairlər təzkirələrindən öyrəndiklərimizə görə Priştinə Osmanlı hakimiyyəti üçün katib yetişdirən bir bölgəymiş. Özü də Priştinədə doğulmuş, ömrünün əsas hissəsini orada keçirmiş və Üsküpdə vəfat etmiş (v. 1572) olan Aşıq Çələbi Nehari haqqında məlumat verərkən bu şəkildə nəql edirdi: “Mövludi Rumelində Prizrendir. Qəsəbəyi Rumelində sərvü əməni- mərifət olan haqdan və mənbəyi- kuyi- nəzmü nəsr olan gülüstan olmaqla məşhur Sehri- şöhrəti ayindir. Rəvayət olunur ki, Prizrendə oğlan doğulan zaman adından əvvəl təxəllüsünü qoyurmuşlar. Yenicədə doğulan oğlan ata deyən zaman Farısı söylər, Pristinədə oğlan doğulanda dividi belində doğulur deyirlər. Binayi qədimdən Prizren şairlər diyarı və Yenicə Farisı ocağı, Priştinə isə katib mənbəyidir.” 243 Doğrudan da, təzkirələrin anlatdığı Priştinli şairlərin həyatları haqqında məlumatlara baxıldıqda aydın olur ki, onların demək olar ki, hamısı katibliklə məşğul olublar. Katiblik divan şairlərinin hakimlik və müdərrislikdən sonra ən çox meyl etdikləri üçüncü sənət növüdür. Təzkirələrə daxil olan 3182 divan şairinin yüzdə 12-sinin sənəti katiblikdir 244 . Osmanlı dövrünün türk şairlərinin həyat və yaradıcılıqları haqqında məlumat verən mənbələrə şairlər təzkirəsi adını vermişdik. Anadoluda meydana gələn otuz bir təzkirədə altı Priştinli şairdən söz açılır 245 . Bu saydan hərəkət edərək şəhər üçün bunları söyləyə bilərik. Bu görüntüsüylə Priştinə dövləti Ədirnə, Saraybosna, Serez, Vardar Yenicesi, Üsküp, Manastır, Filibə, Selanik, Sofya və Belqrad kimi birinci dərəcəyə aid edilən mədəniyyət mərkəzlərinin ardınca özünəməxsus bir şair nümayəndələriylə təmsil olunmaqdadır. Bölgənin yetişdirdiyi ilk şair Məsihidir. Əsl adı İsa olan şair, gənc yaşlarında təhsil alaraq İstanbula gəlmiş və həyatının bir hissəsini burada keçirmişdir. Onun təhsili haqqında da əlimizdə tam məlumat 243 Aşıq Çələbi, “Meşâirü′ş-şuarâ”, Üniversitet Ktb, 2406 141a. 244 Bkz. Bu kitabdakı “Dîvân Şâirlerinin Mesleki Konumlar” adlı məqaləmizin 194-199 səhifələrinə baxın. 245 Osmanlı şəhərlərinin şair potansiyalı üçün bu kitabdaki “Osmanlı Kültür Coğrafyasına Bakışlar” adlı məqaləmizin 171-178 səhifələrinə baxın. 298 yoxdur. Belə söyləyirlər ki, Məsihi təhsilini yarıda buraxmış və xətt sənətinə meyl edərək gözəl yazı yazmağı ilə diqqəti cəlb etmişdir. Bu bacarığı ilə Xadim Əli Paşanın (v. 1511) diqqətini çəkərək ona divan katibi olmuşdur. Bir müddət çox yaxşı gedən işləri Paşanın ölümüylə öz məcrasından çıxmış və ömrünü Bosniyada ona verilən kiçik bir təzminatla başa vurmuşdur. 1512-ci ildə burada vəfat etmişdir. Öz zövqü ilə və öz istədiyi kimi sərbəst yaşamağı üstünlük verən Məsihi bir sənət adamı kimi, ancaq Əli Paşanın yanında davam gətirib işləyə bilmiş, onun etibarını qazanmışdır. Başqa dövlət adamları onun bu kaprizlərini qəbul edə bilməmişdilər və bu üzdən də həyatının son illəri sıxıntı içində keçmişdir. Mənbələr Məsihinin XV yüzilliyin sonu və XVI yüzilliyin əvvəllərində şeir tariximizi ən dəyərli adlarından biri olduğunu təsdiq edirlər. Divan şeiri bu illərdə formalaşmağa başlamışdır. Məsihi də Əhməd Paşa, Nəcati, Şeyxi və Zati ilə birlikdə bu formalaşmanın müəllifl ərindəndir. Şair şeirlərini divanda toplamışdır. Bunların arasında Əli Paşaya həsr etdiyi nəzirə ilə “Bahariyyə”si məşhurdur. Demək olar ki, türk dilindən dünya dillərinə ən çox tərcümə edilmiş şeir “Bahariyyə”dir. Hələ 1774-cü ildə ingiliscəyə çevrilmiş, sonra İtalyanca, fransızca, rusca, almanca, serbcə və arnavutca çevrilərək nəşr olunmuşdur. Bundan başqa, bir şəhr-əngizi də vardır. Bildiyimiz kimi şərh-əngiz bir şəhərin gözəllərindən və gözəlliklərindən bəhs edən məsnəvi tərzində yazılmış şeirlərə deyilir. Klassik ədəbiyyatın bir çox növ və formasından fərqli olaraq şəhr-əngiz ədəbiyyat tarixinə bizim əlavə etdiyimiz bir növdür. Bu ona olan məlumatımıza görə bu növün ilk nümunəsini yazan şair Məsihidir. Amma bu şəhr-əngiz Priştinaya həsr olunmayıb, o dövrdə ən gözəl şəhərlərdən olan Ədirnəyə həsr olunmuşdur. Məsihidən sonra bu növ başqa şairlər tərəfi ndən də sevilmiş və ayrı-ayrı şəhərlərə həsr edilmişdir. Məsihidən sonra Priştina XVI yüzillikdə klassik şeirdə üç qardaş şairlə təmsil olunmuşdur. Bunlar Əzmi, Lövhi və Nuhidir. Əfsuslar ki, bu qardaş şairlərin həyatları haqqında əlimizdə xüsusi bilgilər yoxdur. Adda-budda olan məlumatlar isə belədir: əsl adı Əhməd olan Nuhi təhsilini tamamladıqdan sonra İstanbula gəlib, 299 dövlət adamlarının yanında katiblik etmişdir. Daha sonra xəzinədar Davud Paşanın yardımıyla divan katibliyinə yüksəlmişdir. Dövrün padşahı Qanuni Sultan Süleymanın maraq və hörmətini qazanmış və Manisada vali olan şahzadə Məhmədə sirr katibi təyin edilmişdir. Şahzadənin gənc yaşda ölümü ilə əlaqədar İstanbulda vəzifəyə təyin olunmuşdur. Qanuninin Van səfərinə qoşulmuş və bu zaman Vanda vəfat etmişdir. Qaynaqlar tiryək düşgünü olduğundan söz edirlər. Ölümünün də bu üzdən olduğu bu əsərlərdən aydın olur. Şairin özündən sonra qalan əsəri yoxdur. Sadəcə qaynaqlarda bir neçə beyti nümunə olaraq verilmişdir. Lövhi isə qardaşının əksinə olan bir həyat tərzi keçirmişdir. Mükəmməl bir mədrəsə təhsili aldıqdan sonra təsəvvüfə meyl etmiş və öz dövrünün tanınmış loğmanı Mərkəz Əfəndiyə qoşulmuşdur. Onun da şeirləri bir divana toplanmamışdır. Əlimizdə ancaq nümunə kimi tək beytləri vardır. Qardaş şairlərin üçüncüsü olan Əzminin əsl adı Mustafadır. Ağabəyi Nuhi tərəfi ndən yetişdirilmiş və o da Şahzadə Mustafanın maliyyə işlərində işləmiş, sonra İstanbula gəlmişdir. Həyatının son illərində ağlını itirmiş və sərgərdan şəkildə yaşamışdır. O da öz şeirlərini kitab halına sala bilməmişdir. Mustafa Çələbi də XVI yüzillikdə yaşamış və katiblik etmişdir. Qanuni dövründə yaşamışdır. Get-gedə öz sənətində yüksəlmiş və dəftərdar işləmişdir. Və bu vəzifədə ikən vəfat etmişdir. “Mehrü vəfa” adlı bir məsnəvisi vardır. Bu yüzildə yaşamış başqa şair də Hatifıdır. Aşıq Çələbiyə görə, təzkirənin yazıldığı 1566-cı ildə böyük ümidlər verən bir şairmiş. Həyatı haqqında verilən qısa məlumatları doğrultmadığı, ya da gənc yaşlarında öldüyü üçün sonrakı təzkirələrdə ona yer verilməmişdir. Maraqlıdır ki, XVII, XVIII hətta XIX yüzilliyin qaynaqları Priştinəli şairlərdən söz açmırlar. Tənzimatdan sonrakı illərə görə daha çox genişlənən imkanlara görə daha bir dəfə inkişaf edən Rumelidəki mədəni həyat da Priştinəyə yeni şair adlar qazandırmamışdır. Məsələn, nə Fatin təzkirəsində, nə də ki, “Son Əsr türk Şairləri”ndə bu şəhərdən olan bir şairə rast gəlinmir. Bunu bəlkə də, başqa Rumeli şəhərləri ilə birlikdə izah etmək gərəkdir. 300 Rumelidə siyasi tarix baxımından olduğu kimi mədəniyyət tarixində də XVII yüzildən etibarən, bir neçə şəhər istisna olmaqla, geriləmə dövrü müşahidə olunur. Bu uğursuzluq şübhəsiz ki, Priştinəyə də öz təsirini göstərmişdir. Priştinə 1950-ci illərdən etibarən yenidən gündəmə gələrək xüsusilə “Tan” qəzeti, “Çevrən” və “Quş” jurnallarıyla və yetişdirdiyi şairlərlə birlikdə türk dili və ədəbiyyatına böyük dəyərlər qazandırmışdır. (*Yazı “Tan” qəzetinin 8.1. 1992 tarixli nömrəsində dərc olunub). İstifadə olunan ədəbiyyat: 1. “Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlügü”. Ankara, 1988. “İslam Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedileri” ilə “Türk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi”nin əlaqədar maddələri. |