AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ ―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

§ 3.MƏHKƏMƏ VƏ ġƏHƏR ĠSLAHATLARI 

 

İqtisadi inkişafın və 50-ci illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərindəki şəraitin 

təsiri  altında  öz  obyektiv    sosial-iqtisadi  məzmununa  görə  burjua  xarakterli 

məhkəmə islahatına başlamağa məcbur oldu. 

1864-cü il noyabrın 20-də II Aleksandr hakim senata fərman imzaladı. Bu 

fərmana ―1864-cü il 20 noyabr məhkəmə nizamnamələri‖ adı altında birləşdirilmiş 

məhkəmə təsisatları, cinayət məcəlləsi, mülki məcəllə və andçı hakimlər tərəfindən 

qoyulan cəzalar haqqında nizamnamə əlavə edilmişdi [58]. 

Məhkəmə  islahatı  silki  məhkəmələri  bütün  silklər  üçün  ümumi  olan 

məhkəmələörlə əvəz etdi, andlılar  məhkəməsi,  vəkillər korpusu  yaratdı,  məhkəmə 

instansiyaların  sayını  azaltdı.  Bu  islahat  formal  olaraq  məhkəmə  quruculuğu  və 

məhkəmə 

icrası, 

məhkəmə 

hakimiyyətinin 

qanunverici 

və 

icraedici 

hakimiyyətlərdən ayrılması, məhkəmə prosesinin aşkarlığı, hakimlərin müstəqilliyi 

və  onların  bütün  işləri  öz  daxili  inamlarına  müvafiq  surətdə  həll  etmək  hüququ, 

cinayət  işlərinin  əskəriyyətinin  andlı  iclasçılarının  iştirakı  ilə  baxılması  və  s. 

burjua-demokratik prinsiplərini bəyan etdi. 

1864-cü  il  məhkəmə  islahatı  məlum  dərəcədə  müsbət  əhəmiyyətə  malik 

idi.  Bununla  bərabər,  hakim  təbəqə  tərəfindən,  mütləqiyyət  quruluşu  şəraitində 

keçirilmiş  bu  islahat  da  yarımçıq  idi.  Onun  qeyri-ardıcıllığı,  ilk  növbədə,  dövlət 

cinayətlərinin  andlılar  məhkəməsinin  ixtiyarından  alınmasında  təzahür  etdi.  Bu 

cinayətlərə baxılması silki nümayəndələrin iştirakı ilə ancaq məhkəmə palatalarına 

etibar  edilirdi.  Belə  ki,  mürtəce  zadəganların  fikrincə,  andlılar  məhkəməsi  çar 

hökumətini  arzuolunmaz  hökmlərdən  hifz  edə  bilməzdi.  İmtiyazlı  silk 

namüyəndələrini  (quberniya  zadəganlarının  başçısı,  yerli  məhkəmə  dairəsinin 

yerləşdiyi  qəzanın  zadəgan  başçılarından  biri  şəhər  rəisləri  və  kətxudaların 

hərəsindən  bir  nəfər)  iştirak  etdikləri  məhkəmə,  hakim  təbəqənin  mənafeyini 

müdafiə edən etibarlı silah olmalı idi. 

Burjua məhkəmə quruculuğu və məhkəmə icrasının əsaslarını tətbiq etmiş 

1864-cü  il  məhkəmə  islahatı  təhkimçilik  münasibətlərinin  kəndliləri  üçün  volost 

məhkəməsi, ruhanilər üçün xüsusi məhkəmə, çar məmurlarının vəzifə cinayətlərinə 

baxmağın  xüsusi  qaydası,  vəzifəli  şəxslərin  məhkəməyə  verilməsini  güzəşfli 

qaydaları və s. qalıqlarını qoruyub saxladı. 

1864-cü  il  məhkəmə  islahatının  yarımçıqlığı  Rusiyanın  digər  milli 

ucqarlarında olduğu kimi, onun Azərbaycanda da həyata keçirilməsi zamanı özünü 

xüsusən  parlaq  şəkildə  göstərdi.  Çarizm  bu  bölgələrdə  feodal  hüquqi  təsisatlarını 

qoruyub saxlayırdı. 

Məhkəmə islahatı Azərbaycana və bütün Cənubi Qafqaza canişinin 1865-

ci ildə yaratdığı xüsusi komissiyanın hazırladığı çar tərəfindən 1866-cı il noyabrın 

22-də  təsdiq  olunmuş  1864-cü  il  20  noyabr  məhkəmə  nizamnamələrinin  Cənubi 

Qafqaz diyarında tətbiq edilməsi haqqında təkliflər əsasında şamil olundu [59]. 

Çarizm  öz  müstəmləkəlik  xəttinə  sadiq  qalaraq,  Cənubi  Qafqazın 

xüsusiyyətlərini,  yəni  yerli  əhalinin  geridə  qalması  haqqında  yalanı  birinci  yerə 

çəkərək,  məhkəmə  nizamnamələrinin  tətbiqində    bir  sıra  mühüm  məhdudiyyətlər 

nəzərdə tutmuşdu. 

Andlılar məhkəməsi tətbiq edilmədi, çünki hakim dairələr bu məhkəmənin 

işlərində  yerli  əhalinin  iştirakı  üçün  yaratdığı  cüzi  imkana  belə  yol  vermək 

istəmirdi. 

İstintaq və barışıq sahələrinin əvəzinə barışıq hakimi, onun köməkçiləri və 

digər məmurları olan barışıq şöbələri yaradılırdı. Böyük ərazisi olan qəzaları əhatə 

edən barışıq şöbələrinin tərkibində barışıq hakimi başda olmaqla, xüsusi məhkəmə 

sahiblərinin yaradılmasına icazə verilirdi. Barışıq hakimləri və onların köməkçiləri 

məhkəmə müstəntiqlərinin də vəzifəsini yerinə yetirirdilər. 

1864-cü  il  nizamnamələrinin  nəzərdə  tutduğu  hakimlərin  sekçilər  sistemi 

mütləqiyyətə  yararlı  hakimlərin  seçilməsini  təmin  etsə  də  Azərbaycanda  barışıq 

hakimləri seçilmir, canişin tərəfindən təyin edilirdilər. 

Çar  hökuməti,  hətta  bu  məhdudiyyətlərlə  belə,  Cənubi  Qafqaz  diyarının 

məhkəmə sistemində islahat keçirməyə tələsmədən, bu işi bir neçə il uzatdı. 

Məhkəmə  orqanları  sistemi  Tiflis  məhkəmə  palatası,  quberniyadakı  dairə 

məhkəmələri, qəza, dairə və vilayətlərdəki, habelə quberniya şöbələrindəki barışıq 

məhkəmələrindən ibarət idi. 

Azərbaycan  ərazisində  yeni  məhkəmə  idarələri  1868-1869-cu  illərdən 

fəaliyyət  göstərməyə  başladı.  Bütün  işlər  barışıq  hakimi  tərəfindən  təkbaşına  həll 

edilirdi. Üç günə qədər həbs cəzası və 100 manatadək cərimələr haqqındakı hökm 

və qərarlardan dairə məhkəmlərinə şikayət etmək olardı. 

Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarındakı  dairə  məhkəmələri  canişinin 

təqdimatı üzrə çar tərəfindən təsdiq edilən sədr, sədr müavini və altı nəfər üzvdən 

ibarət  tərkibdə  təsis  olunurdu.  Dairə  məhkəməsi  barışıq  hakimlərinin  hökm  və 

qərarlarından  edilən  şikayətləri  nəzərdən  keçirir  və  əslində  barışıq  şöbələrinin 

səlahiyyətlərinə daxil olmayan bütün cinayət və mülki işləri həll edirdi. 

Dairə  məhkəmələrinin  hökm  və  qərarlarından  Tiflis  məhkəmə  palatasına 

şikayət etmək olardı. Sonuncu isə qərar qəbul edirdi. Tiflis məhkəmə palatasının və 

dairə məhkəmələrinin yanında prokurorlar da var idi. 

Cənubi Qafqaz məhkəmə idarələri üzərində ümumi nəzarəti canişin həyata 

keçirirdi.  Bu  halda  o,  ədliyyə  naziri  rolunda  çıxış  edirdi  [60].  Çar  hökuməti 

Azərbaycanda  və  Cənubi  Qafqazın  digər  rayonlarında  sinfi  mübarizənin 

kəskinləşdiyi  şəraitdə  məhkəmə  təqib  işlərini  gücləndirmək  məqsədilə  dəfələrlə 

barışıq  şöbələrinin  səlahiyyətini  yenidən  nəzərdən  keçirərək,  onu  xeyli 

məhdudlaşdırmış, 

müvafiq  olaraq  dairə  məhkəmələrinin  səlahiyyətlərini 

genişləndirmişdi. 

Məhkəmə  icrası  ciddi  nöqsanlara  malik  idi.  Çarizmin  müstəmləkəçilik 

siyasəti burada güzcüdəki kimi əks olunurdu. Hakimlərin tərkibində yerli əhalinin 

nümayəndələri  yox  idi,  məhkəmə  əhalinin  dili,  adət  və  ənənələrini  bilməyən 

adamlar  tərəfindən  aparılırdı.  İşlərə  müstəsna  olaraq,  rus  dilində  baxılırdı.  Bu  da 

ona gətirib çıxarırdı ki, proses iştirakçıları bir qayda olaraq bir-birini başa düşmür 

və  tərcüməçilər  vəsitəsi  danışmağa  məcbur  olurdular.  Mülki  işlərin  baxılmasında 

əsrlərdən bəri formalaşmış yerli adətlər qətiyyən nəzərə alınmır, iddialar üzrə şahid 

ifadələrin  büsbütün  rədd  edilir  və  ancaq  yazılı,  sənədli  sübutlar  qəbul  olunurdu. 

Əhalinin  kütləvi  savadsızlığı  şəraitində  isə  belə  sənədlər  adətən  olmurdu.  Rahat 

yolların olmaması şəraitində və barışıq şöbələrinin bir çox yaşayış məntəqələrindən 

uzaqlığı, məhkəmə işlərindəki hədsiz formalizm, işlərin aparılmasına olduqca çox 

vaxt  sərf  edilməsi  alayarımçıq  savadlı  və  baha  başa  gələn  vəkillərin  xidmətinə 

müraciət işlərini daha da mürəkkəbləşdirdi. 

Təkcə  məhkəmə  prosesinin  deyil,  həm  də  istintaqın,  notarius  işlərinin  və 

hamillik  idarələri  vəzifələrinin  yerinə  yetirilməsinin  barışıq  məhkəmələrinin 

üzərinə qoyulması ona gətirib çıxarırdı ki, bu məhkəmələr külli miqdarda cinayət 

və  mülki  işlərin  içində  itib-batır,  bu  işlərin  baxılmasını  illərlə  uzadırdı.  XIX 

yüzilliyin lap sonunandək Bakı quberniyasının təkcə barışıq məhkəmələrində hər il 

14  min  iş  baxılmamış  qalırdı  [61].  Məhkəmələrin  fəaliyyətində  zəhmətkeşlərin 

qanuni hüquq və mənafeyinin tapdalanması parlaq şəkildə ifadə olunurdu. 

Çar  hökuməti  kəndlilərin  çıxışlarına  cavab  olaraq,  məhkəmə  və  inzibati 

polis  zülmünü  gücləndirirdi.  Kəndlilər  tərəfindən  mülkədarbəylər  və  çar 

məmurlarının  həyat  mülkiyyətinə,  mütləqiyyətinə    qoyduğu  hüquq  qaydalarına 

edilən  qəsdlərlə  bağlı  bir  çox  cinayət  işi  hərbi-idarə    məhkəmələrinə  verilməyə 

başladı. Sonuncuların isə adi cəza ölçüsü ölüm cəzası idi. 

Mütləqiyyət      tərəfindən        fəhlələrə  qarşı  da  belə  sərt  tədbirlər  tətbiq 

edilirdi.  Fəhlə    tətili  barəsində  ilk  xəbər  alınan  kimi,  məhkəmə  tədqiqatını 

gözləmədən tətilin  fəal  iştirakçılarını sürgünə  göndərmək vəzifəsi  qubernatorların 

üzərinə qoyulmuşdu. 

1870-ci  il  şəhər  islahatı  təhkimçilik  hüququnun  ləğvindən  sonra  Rusiya 

kapitalist münasibətlərinin inkişafı, şəhərlərin sürətli artımı, xüsusən də sənaye və 

ticarət  mərkəzlərində  şəhər  həyatının  mürəkkəbləşməsi  ilə  bağlı  idi.  Şəhər 

islahatının  hazırlanması  8  ildən  çox  çəkdi.  Onun  1864-cü  ildə  tərtib  olunmuş, 

burjuaziyanın  tələblərini  müəyyən  dərəcədə  nəzərə  alan  ilkin  lahiyəsi  çar  dövlət 

aparatının  müxtəlif  bürokratik  məhkəmələrindəki  çoxsaylı  müzakirələrin 

nəticəsində  mühüm dəyişikliklərə  məruz qaldı. Bunların  nəticəsində şəhər  islahatı 

əvvəlki lahiyəyə nisbətən xeyli məhdud xarakter aldı. Şəhər əsasnaməsi 1872-ci il 

iyunun  16-da  təsdiq  olundu.  Əvvəlcə  o  ancaq  Rusiyanın  daxili  quberniyalarında 

tətbiq olundu. Cənubi Qafqazın digər rayonlarında olduğu kimi, Azərbaycanda da 

bir çox şəhərlər xeyli böyüməsinə,  əhalinin sayının artmasına   baxmayaraq, polis 

idarələrinin ixtiyarında qalmaqda davam edirdi. 

Bakı  qubernatoru  Kolyubyakin  ―yerli  əhalinin  kifayət  qədər  inkişaf  

etmədiyini‖  [62]  bəhanə  gətirərək,    şəhərlərin  idarəsini    polisin  əlində  saxlamağı,  

şəhər  dumalarını  isə  polisin  yanında  məşvərətçi  orqan  kimi    yaratmağı    təklif 

edirdi. O, 1870-ci ildə şəhər əsasnaməsini təcrübə kimi ancaq bu şəkildə və özü də 

təkcə Bakıdan tətbiq etməyi mümkün hesab edirdi. 

Yelizavetpol  qubernatoru  da  eyni  bəhanə    ilə    şəhər  təsərrüfatı  işlərinin 

polis  idarələri  vasitəsilə  idarə  olunmasında,  Nuxa  və  Şuşada  o  zaman  fəaliyyət 

göstərən qaydanın saxlanılmasında təkid edirdi [63]. 

Qubernatorun mövqeyi canişin tərəfindən bəyənildi. 1874-cü il 28 oktyabr 

tarixli  fərman  canişinin  təkliflərini  nəzərə  alaraq,  diyarın  müxtəlif  şəhərlərində 

özünüidarə orqanların tətbiq etməyin ardıcıllığlını təyin etməyi Qafqaz hakimiyyət 

orqanlarının ixtiyarına verdi. 

1870-ci il şəhər əsasnaməsi ancaq 1878-ci ildə, yəni təsdiq edildikdən 8 il 

sonra Azərbaycan şəhərlərinin təkcə birində - Bakıda tətbiq olundu. 

Şəhər ―özünüidarə‖ orqanları həddən artıq məhdud səlahiyyətə malik idi. 

Bu  səlahiyyət  şəhər  vergi  və  rüsumlarını  qoymaq,  bazarları  açmaq,  şəhərin 

sanitariya vəziyyətini təmin etmək, yanğınlarla mübarizə və s. hüquqlardan kənara 

çıxmırdı. 

Şəhər  islahatını  keçirmək  zərurəti  qarşısında  qalan  çar  hökumət  şəhər 

―özünüidarə‖ orqanlarını real hakimiyyətdən məhrum etmək və onları mütləqiyyət 

siyasətinə qarşı müqavimət göstərməsi üçün hər cür imkanı aradan qaldırmaq üçün 

əlindən  gələn  hər  şeyi  etdi.  Bu  məqsəd  təkcə  şəhər    ―özünüidarə‖  orqanlarının 

səlahiyyətlərini  məhdudlaşdırmaq  və  onların  üzərində  inzibati  nəzarət  qoymaqla 

deyil,  həm  də  elə  seçkilər  sistemi  tətbiq  etməklə  əldə  olunurdu  ki,  həmin  sistem 

―əlverişli‖ tərkibi təmin edir və fəhlələri seçki hüququndan məhrum edirdi. 

Seçkilərdə  iştirak  etmək  hüququ  ancaq  müəyyən  əmlak  senzinə  malik 

olanlara və şəhər vergilərinin ödəyənlərə, yəni ev sahiblərinə, tacirlərinə, fabrik və 

zavod  sahiblərinə  verilirdi.  Xüsusi  şəxslərdən  başqa  vergiləri  ödəyən  idarələr, 

müəssisələr,  cəmiyyətlər,  şirkətlər,  monastırlar  və  kilsələrdə  seçki  hüququndan 

istifadə edirdilər. 

Şəhər  ―özünüidarəsi‖ndə  iştirak  etmək  səviyyəsi  ödənilən  şəhər 

vergilərinin  məbləğinə  müvafiq  idi.  Bütün  seçicilər  üç  dərəcəyə    (kateqoriyaya) 

bölünürdü.  Bu  dərəcədən  hər  birinin  payına  düşürdü.  Birinci  dərəcəyə  adətən  bir 

neçə  iri,  ikinci  dərəcəyə  yüzlərlə  orta,  üçüncü  dərəcəyə    isə  minlərlə  xırda  vergi 

verənlər daxil edilirdi. Hər bir dərəcə xüsusi seçki məclisi təşkil edir və bu məclis 

qlasnıların (şəhər duması üzvlərinin) üçdə bir hissəsini seçirdi. Nəticədə bu    bir  

ovuc  varlı  yüzlərlə,  hətta  minlərlə  xırda  tacirlər,  prikazçiklər  və  ev  sahiblərinin 

seçdiyi qədər qlasnı seçirdi.  Beləliklə, seçicilərin dərəcələrə bölünməsi seçkilərdə 

iri ev sahibləri, sənayeçilər və tacirlərə üstünlüyü təmin etmək məqsədini güdürdü. 

Əgər  fəhlələr,  xırda  qulluqçular  və  sənətkarlar  şəhərin  xeyrinə    yığılan 

vergilər  qoyulan  binalara  malik  deyildirlərsə,  şəhər  əsasnaməsi  onlara  seçki 

hüququ  vermirdi.  Qadınlar  və  25  yaşına  çatmamış  cavanlar    seçici    korpusundan 

tamamilə  kənar  edilmişdilər.  Bütün  bu  məhdudiyyətlər  ona  gətirib  çıxarırdı  ki, 

qlasnıların  seçilməsinə şəhər əhalisinin cəmi 2-3 faizi buraxılırdı. 

1870-ci  il  şəhər  əsasnaməsi  seçicilərin  milli  qeyri-bərabərliyini  də  təsdiq 

edirdi. Xristian olmayan seçicilərdən  seçilən nümayəndələr   özgə dindən olanlar 

kimi  qlasnıların  50  faizdən  çoxunu  təşkil  etməməli  idilər.  Qlasnıların  seçilməsi 

üçün    səslərin  mütləq  çoxluğunu  almaq  tələb  olunurdu.  Lakin  nəzərdə  tutulana 

nisbətən  az  sayda  qlasnı  seçildiyi  təqdirdə,  qalan  qlasnıların  nisbi  səs  çoxluğu  ilə 

seçilməsinə icazə verilirdi. Belə qəbildən olan seçkilərin nəticəsində  ilk Bakı şəhər 

dumasına  seçkilərdə    şəhərin    ―ataları‖    sırasına  başlıca  olaraq,  iri      neft 

sənayeçilərinin,  fabrikçilər  və  tacirlər  (V.Lalayev,  H.Z.Tağıyev,  Krasilnikov, 

M.Nağıyev,  Lianozov  və  b.)  düşdülər.  Şəhər  dumasının  qlasnıları,  hətta  formal 

olaraq  belə,  seçicilər  qarşısında  məhsuliyyət  daşımırdılar.  Qlasnıların  əksəriyyəti 

―özünüidarə‖ orqanlarının işində passiv iştirak edirdilər. Əgər müzakirə olunan işin 

nəticəsi  ilə  maraqlı  deyildilərsə,  onların  çoxu  dumanın  iclasına  gəlməyi  belə 

özlərinə rəva bilmirdilər. 

Şəhər  dumasının  icraedici  orqanları  şəhər  qlavası  (bələdiyyə  idarəsinin 

başçısı)    və  onun  başçılıq    etdiyi  bələdiyyə  idarəsi  idi.  Onların  seçkisi  ikiqat  

səsvermə yolu ilə keçirilirdi. Birinci səsvermə zamanı namizədlərin irəli sürülməsi,  

ikinci  səs    vermə  isə  konkret  şəxslərin  seçilməsi    məqsədini  güdürdü.  Bələdiyyə 

idarəsinin  tərkibi  qubernator  tərəfindən  təsdiq  olunmalı  idi.  İlk  dəfə  və  təkrarən 

seçilmiş  şəxslər  təsdiq  edilmədiyi  təqdirdə  boş  vəzifələri  qubernator  və  ya  daxili 

işlər  nazirinin  təyin  etdiyi  adamlar  tuturdular.  Şəhər  bələdiyyə  idarəsinin  başçısı 

yerli  burjuaziyanın  nüfuzlu  qrupları  və  hökumət  orqanlarının  gizli  razılaşmasına 

əsasən seçilirdi. 

Bütün  nöqsanlarına  baxmayaraq,  1870-ci  il  şəhər  əsasnaməsi  hər  halda 

mütərəqqi  addım  idi,  çünki  Rusiyanın  kapitalist  inkişafının  tələbatına  cavab 

verirdi.  Bu  əsasnamə  Bakı  kimi  iri  şəhərlər  üçün  daha  mühüm  əhəmiyyətə  malik 

olan xüsusi  şəhər idarə  orqanlarının təşkil edilməsini  nəzərdə  tuturdu. Bakı şəhər 

təsərrüfatı, abadlıq və başqa işlərlə şəhər əsasnaməsini tətbiq edənlərdən, heç kim 

məşğul olmurdu. 

Lakin,  1870-ci  il  şəhər  əsasnaməsi  əsasında  tətbiq  olunan,  hətta  məhdud 

və  yarımçıq  şəhər  özünüidarəsi  belə,  burjuaziyanın  özünün  ―toxunulmaz‖ 

hüquqlarına qarışması ilə barışmaq istəməyən zadəganları qıcıqlandırırdı. 

1892-ci  ildə  III  Aleksandr  şəhər  ―özünüidarə‖  orqanlarının  onsuz  da 

məhdud  olan  hüuqularını  daha  da  məhdudlaşdıran  və  şəhərlərin  bu  idarədə 

iştirakını xeyli ixtisara salan yeni şəhər əsasnaməsini təsdiq etdi [64]. Buna görə də 

yeni əsasnamə əslində ―şəhər əksislahatı‖ idi. 

1892-ci  il  şəhər  əsasnaməsinə  görə  qubernatorun  şəhərin  vəzifəli 

şəxslərini  işdən  azad  etmək  də  daxil  olmaqla,  inzibati  məsuliyyətə  cəlb  etməyə 

qədər  bütün  şəhər  ―özünüidarə‖  işlərinə  qarışmaq  hüququ  genişləndirilirdi.  Şəhər 

dumasının, hətta şəhər idarəsinin icra  orqanları üçün  göstərişləri,  şəhər  əmlakının 

idarə  olunması  qaydaları  və  s.  sənədlər  belə  ancaq  qubernator  tərəfindən  təsdiq 

edildikdən sonra qüvvəyə minə bilərdi. 

Yeni  şəhər  əsasnaməsi  quberniya  və  iri  qəza  şəhərlərində  tətbiq  edilən 

ictimai idarələrlə  yanaşı,  kiçik şəhərlərdə sadələşdirilmiş şəhər idarəsinin  təşkilini 

nəzərdə tuturdu. 

Belə  şəhərlərdə  şəhər  dumasının  əvəzinə  12-15  nəfərlik  şəhər 

müvəkkilləri təsis olunurdu.  Şəhər rəisi başda  olmaqla  şəhər bələdiyyə  idarəsinin 

əvəzinə icra orqanı – ―özünüidarəsi‖ bir və ya iki köməkçisi olan şəhər starostası 

idi.  Sadələşdirilmiş  şəhər  ictimai  idarəsinin  orqanları  şəhər  dumalarına  nisbətən 

daha məhdud hüquqlara malik idi. Onlar hətta şəhərin abadlığı və ticarət üzərində 

nəzarət kimi sahələrdə belə hakimiyyətə malik deyildilər. 

Gəncədə  tam  həcmli  şəhər  ―özünüidarəsi‖  və  Lənkəran,  Nuxa,  Şamaxı, 

Quba,  habelə  Azərbaycanın  digər  bəzi  qəza  şəhərlərində  sadələşdirilmiş  ictimai 

idarələr ancaq 1897-ci ildə tətbiq olundu. Lakin bundan sonra da şəhər idarəsi qəza 

polis idarələrinin əlində qalmaqda davam edirdi. 

Həddən  artıq  yüksək  əmlak  senzi  və  1892-ci  il  şəhər  əsasnaməsi 

tərəfindən  seçki  hüququna  qoyulan  digər  məhdudiyyətlər  üzündən  seçicilərin  sayı 

kəskin surətdə ixtisara düşdü. 

1892-ci  il  şəhər  əsasnaməsi  ―özünüidarə‖  orqanlarının  təşkili  və 

fəaliyyətində milli qeyri-bərabərliyi daha da güclənirdi. Məsələn, Bakı dumasında 

qeyri-xristian (əsasən azərbaycanlı) qlasnıların sayı qlasnıların ümumi sayının üçdə 

birinə qədər azaldıldı [65]. 

Yüksək  əmək  senzi  və  seçki  sisteminin  digər  məhdudiyyətləri,  habelə 

seçkilərdə yol verilən qanunsuzluqlar üzündən ―özünüidarə‖ orqanlarına əsasən iri 

ev  sahibləri,  sənayeçilər  və  tacirlər  daxil  olurdu.  Məsələn,  Şamaxı  ictimai  şəhər 

idarəsinin 18 müvəkkili və bu müvəkkiliyə namizədlər içərisində 10 nəfər tacir, 2 

nəfər  torpaq  sahibi,  2  nəfər  fabrik  sahibi,  3  nəfər  məhkəmə  məmuru  və  1  nəfər 

həkim vardı. 

İctimaiyyətin  digər  nümayəndələri  ancaq  tək-tək  hallarda  qlasnıların 

tərkibinə  düşürdülər.  Görkəmli  ictimai  xadim  və  maarifçi  Həsən  bəy  Məlikov 

(Zərdabi) bir neçə dəfə Bakı şəhər dumasına üzv seçilmişdi. O, Bakı şəhər duması 

məktəb  və  tibb  komissiyalarının,  habelə  su  təchizatı  komissiyasının  üzvü  kimi 

məktəb  şəbəkəsinin  genişləndirilməsini,  məcburi  ümumi  təhsilin  tətbiqini  tələb 

edir, müəllimlərin müdafiəsinə qalxır, onların iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, əmək 

haqqının artırılması tələbilə çıxış edir, mədən, zavod rayonlarında  yeni məktəblər 

açılmasını  lazım  bilir,  qızğınlıqla  korrupsiyaya  və  şəhəör  idarəsi  işçilərinin 

özbaşınalıqlarına qarşı çıxırdı. 

H.V.Mahmudbəyov  da  Bakı  Şəhər  dumasının  demokratik  ruhlu  üzvləri 

sırasında idi. 

―Özünüidarə‖  orqanları  iri  kapitalist  mənafelərini  ifa  və  müdafiə  edərək, 

polisin və tətillərin yatırılması üçün istifadə olunan qoşunların saxlanılmasına külli 

miqdarda  vəsait  xərcləyirdi.  90-cı  illərin  sonunda  Gəncədə  polisin  saxlanılmasına 

çəkilən  illik  xərclər  100  min  manata  bərabər  idi;  Lənkəranda  gəlirlərin  üçdə 

birindən  çoxu  polisin  saxlanılmasına  və  qoşunların  məskunlaşdığı  mənzillərə 

xərclənirdi.  Bununla  bərabər,  abadlıq,  xalq  təhsili,  səhiyyə  və  mənzil  tikintisinə 

buraxılan vəsait çox az miqdarda idi. 

Bakı şəhər ―özünüidarə‖sinin səlahiyyəti Bakı sənaye kompleksinin xeyli 

hissəsinə  -  mədən,  zavod  rayonlarına  şamil  edilmirdi.  Bu  rayonların  və  şəhərin 

özünün demokratik ictimaiyyətinin təkidli tələblərinə baxmayaraq, çar hakimiyyət 

orqanları və sənayeçilər mədən rayonlarını şəhərin hüdudlarına daxil etməkdən hər 

vasitə  ilə  imtina  edirdilər.  Onlar  bu  neft  sənayesi  proletariatının  şəhər  işlərinə 

təsirinin  güclənməsinə  gətirib  çıxaracağından  ehtiyat  edirdilər.  Özü  də  neft 

sənayeçiləri  –  kapitalistlər  mədən  rayonlarına  öz  malikanələri  kimi  baxaraq,  onu 

ayrıca inzibati vahid kimi ayırmaq istəyirdilər. 

Bakı  burjuaziyasının  mənafeləri  çar  hökuməti  tərəfindən  müdafiə 

olunurdu.  Çünki  Bakı  nefti,  Abşeron  neft  rayonu  imperiyanın  iqtisadiyyatı,  çar 

xəzinəsi  üçün  çox  böyük  əhəmiyyətə  malik  idi.  1890-cı  ilin  mayında  daxili  işlər 

naziri Bakı şəhərinin mədən rayonlarında ―özünüidarəyə‖ bənzər hər hansı orqanın 

yaradılması  təklifini  rədd  etdi  və  orada  xüsusi  Balaxanı-Sabunçu  polis  idarəsini 

yaratmağı,  yerli  təsərrüfatların  idarəsini  də  onun  üzərinə  qoymağı  zəruri  saydı. 

Neft  sənayeçiləri  polisə  fəhlə  çıxışlarına  qarşı  mübarizədə  etibarlı  dayaq  kimi 

baxaraq,  onun  saxlanılması  üçün  vəsaiti  əsirgəmirdilər.  Neft  sənayeçiləri  mədən 

rayonlarının  abadlaşdırılmasına,  məktəb  və  xəstəxanaların  tikilməsinə,  yanğın 

əleyhinə tədbirlərə vəsait ayırmaq məsələsinə gəldikdə, xəsislik göstərərək, 1897-ci 

ildə  yaradılmış  Balaxanı-Sabunçu  polismeysterliyinin  saxlanılması  üzrə  külli 

xərcləri danışıqsız öz üzərlərinə götürürdülər. 

Lakin  etiraf  etmək  lazımdır  ki,  şəhər  ―Əsasnamələri‖nin  bütün 

çatışmazlıqlarına,  onun  müəlliflərinin  mürtəce-müstəmləkəçi  ruhuna  və 

məqsədlərinə baxmayaraq, bu islahata müvafiq olaraq yaradılmış şəhər özünüidarə 

orqanları  abadlaşdırılma,  təhsil,  səhiyyə  və  s.  mədəniyyət  sahələrinin  inkişafında 

müəyyən müsbət rol oynamışdır. 

1870-ci  il  şəhər  islahatı  və  60-70-ci  illərin  digər  islahatları  özlərinin 

obyektiv, sosial-iqtisadi məzmununa görə burjua islahatları idi. Çar hökuməti ayrı-

ayrı  güzəştlər  yolu  ilə  bütöv  dövlət  sisteminin  mütləqiyyət-zadəgan  xarakterini 

qoruyub saxlamağa nail oldu. 

 

§ 4. ĠNZĠBATĠ ĠDARƏDƏ DƏYĠġĠKLĠKLƏR 

 

Çarizmin Azərbaycanda və digər milli ucqarlarda yeritdiyi siyasət onlarda 

dövlətçiliyin  cüzi  inkişafına  belə  imkan  vermirdi.  Qafqazda  ali  hakimiyyət  çar 

canişininə məxsus idi. 

60-70-ci  illər  Cənubi  Qafqaz  diyarının  idarə  olunmasında  canişinin  rolu 

daha da yüksəlməsi ilə xarakterizə olunur. II Aleksandrın 1856-cı ildə bu vəzifəyə 

təyin  edilmiş  uşaqlıq  dostu  general-feldmarşal  A.İ.Baryatinski  diyarın  inzibati 

idarə  edilməsində,  canişinin  keçirtdiyi  islahatların  qeydiyyatçısına  çevrilmiş 

imperator nəzdindəki Qafqaz  komitəsinin  ―nəzərinə çatdırmaqla‖  müstəqil olaraq, 

istənilən dəyişiklikləri həyata keçirmək hüququ aldı. 

Canişin aparatı ciddi yenidənqurmaya məruz qaldı. 1859-cu ildə yanvarın 

1-dən  qüvvəyə  minmiş  ―Baş  idarə  və  Qafqaz  canişini  Şurası  haqqında 

Əsasnamə‖yə uyğun olaraq, canişin dəftərxanası və dövlət əmlakı ekspedisiyasının 

əvəzinə,  maliyyə,  dövlət  əmlakı  nazirliklərinin  və  digər  mərkəzi  orqanlarının 

rolunu  yerinə  yetirən  bir  sıra  depardamentlər,  xüsusi  idarələr  (ümumi  işlər, 

məhkəmə, maliyyə, dövlət əmlak departamentləri, kənd təsərrüfatı və mühacirlərin 

koloniyalarının xüsusi idarəsi) meydana çıxdı [66]. 

Baş idarə şurası canişin Şurasına çevrildi. 

Qafqazın  inzibati  idarəsinin  yenidən  qurulması  əvvəlcə  üç  il,  sonra  isə 

yeddi il üçün nəzərdə tutulmuş təcrübə formasında həyata keçirilirdi. 

1862-ci  ildə  Baryatinskini  canişin  vəzifəsində  əvəz  böyük  knyaz  Mixail 

Nikolayev (1862-1882) işə başlayan kimi öz sələfi tərəfindən Qafqazda yaradılmış 

çar  inzibati  aparatını  ciddi  şəkildə  dəyişdirməyə  başladı.  1865-ci  ilin  əvvəlində 

yeni  canişin  diyar,  quberniya  və  qəzalardakı  idarələrin  bütün  əsasnamə  və 

ştatlarına  yenidən  baxmaq  üçün  Xüsusi  Komitə  yaratdı  [67].  Komitə  tərəfindən 

hazırlanmış  layihə  II  Aleksandrın  1867-ci  il  9  dekabr  tarixli  ―Qafqaz  və  Cənubi 

Qafqaz diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında fərmanı ilə təsdiq edildi [68]. 

―Əsasnamə‖  baş  idarə  rəisinə  tabe  edilməklə  ümumi,  maliyyə  və 

məhkəmə işləri departamentlərinin bir departamentə birləşdirməyi nəzərdə tuturdu. 

Baş idarə rəisi canişin şurasından və daha geniş hüquqları olan baş idarə şurasına 

çevrilmiş şuraya da başçılıq edirdi. 

1881-ci  ildə  II  Aleksandrın  öldürülməsindən  sonra  Rusiyada  irtica 

qüvvətləndi. Qafqazın idarəsinin daha da mərkəzləşdirilməsi onun təzahürlərindən 

biri oldu. Qafqaz idarəçiliyinin hər hansı müstəqilliyi ilə daha barışmaq istəməyən 

çar  hökuməti  1883-cü  ilin  aprelində  canişinliyi  ləğv  edərək,  Qafqaz  diyarının 

idarəsini  eyni  zamanda  dairə  ordu  komandanı  olan  Qafqazdakı  mülki  hissə  üzrə 

baş rəisə tapşırdı [70]. 

Fəhlə  və  kəndlilərin  amansız  istismara  və  zülmə  qarşı  getdikcə  güclənən 

mübarizəsi şəraitində Azərbaycanın inzibati-ərazi quruluşunda edilən dəyişikliklər 

inzibati-polis  nəzarətini  gücləndirmək  tələblərinə  uyğunlaşdırıldı.  1859-cu  ildə 

Şamaxıda  baş  verən,  böyük  dağıntılara  gətirib  çıxaran  güclü  zəlzələ  ilə  əlaqədar 

quberniya  mərkəzi  Bakıya  köçürüldü.  Şamaxı  quberniyası  Bakı  quberniyası 

adlandırıldı [71]. 

Dağıstan və Şimali Qafqaz xalqlarının milli-azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan 

sonra  çar  hökuməti  1860-cı  il  martın  5-də  ―Dağıstan  vilayətinin  idarə  olunması 

haqqında  ―Əsasnamə‖  verdi.  Bu  ―Əsasnamə‖yə  görə,  Dərbənd  quberniyası  ləğv 

edildi,  Quba  qəzası  Bakı  quberniyasının  tərkibinə  verildi.  Car-Balakən  hərbi 

dairəsi isə başda artıq canişinə deyil, ―Ali Dağıstan hərbi rəisinə‖ tabe edilən dairə 

rəisi  duran  Zaqatala  hərbi  dairəsinə  çevrildi  [72].  1867-ci  il  9  fevral  fərmanı  ilə 

sahələrə bölgü ləğv edildi və qəzalar xırdalandı. 

İnzibati-ərazi bölgüsündə ən ciddi dəyişiklik 1868-ci ildə mərkəzi Gəncə 

(Yelizavetpol)  olmaqla  Yelizavetpol  quberniyasının  yaranması  oldu.  Bakı 

quberniyasından  Şuşa  və  Nuxa  qəzaları,  Tiflis  quberniyasından  Qazaxla  birlikdə 

Yelizavetpol  qəzası,  İrəvan  quberniyasınhdan  ləğv  edilmiş  Ordubad  qəzasının  bir 

hissəsi  ona  verildi.  Ordubad  qəzası  ərazisinin  digər  hissəsi  Naxçıvan  qəzasının 

tərkibində  əhalisinin  çox  böyük  əksəriyyəti  azərbaycanlılardan  ibarət  olan  Şərur-

Dərələyəz qəzaları İrəvan quberniyasının tərkibində qaldı. 

Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölgədə aparılmış inzibati ərazi dəyişiklikləri 

əzəli  Azərbaycan  torpaqlarının  gələcəkdə  ermənilər  tərəfindən  zəbt  olunmasında 

müəyyən rol oynadı. 

1874-cü ildə Nuxa qəzasının cənub hissəsi hesabına Ərəş qəzası yaradıldı. 

Sonralar Bakı quberniyasının tərkibində iki yeni qəza – Cavad və Göyçay qəzaları, 

Yelizavetpol  quberniyasının  tərkibində  isə  Qazax  və  Zəngəzur  qəzaları  yaradıldı 

[79]. 1883-cü ilin iyulunda Şimali Azərbaycanda daha yeni iki qəza – Cəbrayıl və 

Cavanşir qəzaları təşkil edildi. 

Şimali  Azərbaycanda  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarının,  eləcə  də 

digər yeni inzibati-ərazi vahidlərinin yaradılması irəliyə doğru addım olsa da, onlar 

Azərbaycan  torpaqlarının  siyasi-inzibati  baxımdan  bütövlüyünə  gətirib  çıxarmadı. 

Şimali  Azərbaycanın  ərazisi  Zaqafqaziyanın  müxtəlif  quberniyaları  arasında 

pərakəndə şəkildə qalmaqda davam edirdi. 

Sahələrin  ləğv  edilməsi  ilə  bütün  yerli  inzibati-polis  hakimiyyəti  qəza 

rəislərinin əlində toplandı.Bütün qəza mərkəzlərində qəza idarələrinin ştatına polis 

vəzifələri – şəhər pristavı, onun köməkçisi və s. daxil edildi. Bəzi şəhərlərdə onlar 

əvvəllər də var idi. Gəncədə qəza idarəsi komissiyası tərəfindən xüsusi şəhər polisi 

təşkil olundu. Qəzanın sinfi mübarizəsinin daha kəskin xarakter aldığı ―həyəcanlı‖ 

hissələrində  polis  nəzarətini  gücləndirmək  üçün  qəza  rəislərinə  tabe  edilən  xüsusi 

pristavlıqların  təsis  edilməsinə  icazə  verildi.  Yelizavetpol  quberniyasında  belə 

pristavlıq Samuxda da yaradılmışdı. 

Çar  hakimiyyət  orqanlarına  və  yerli  mülkədarlara  qarşı  çevrilmiş  və 

güclənməkdə olan kəndli hərəkatı çar hökumətini Cənubi Qafqazda sahələri bərpa 

etməyə  məcbur  etdi.  1888-ci  il  mayın  10-da  III  Aleksandr  ―Cənubi  Qafqaz 

quberniyalarında qəza polisinin yenidən qurulması haqqında‖ fərman verdi [74]. 

1864-cü  ildə  Rusiyada  xüsusi  hərbi  orqanların  yaradılmasına  gətirib 

çıxaran hərbi dairə islahatı nəticəsində hərbi qubernatorlar hərbi işlərə rəhbərlikdən 

azad edildilər və quberniya rəisləri qubernator adlandırıldılar [75]. 

Bu dəyişiklik bir neçə il ərzində Bakı, İrəvan və Kutaisi quberniyalarında 

tətbiq  edilmədi.  Yalnız  1872-ci  ildə  Bakı  quberniyasının  idarəsi  Rusiyada  qəbul 

edilmiş ümumi əsaslarla, Bakı hərbi qubernatoru və mülki hissə üzrə rəis rütbələri 

Qafqaz canişininə tabe olmaqla, Bakı qubernatoru rütbəsi ilə əvəz edildi [76]. 

Quberniya  hakimiyyət  orqanları  kəndlilərin  pay  torpaqlarının  çar 

məmurları  və  bəylər  tərəfindən  özbaşına  zəbt  edilməsinə  göz  yumur,  kənd 

idarəsinin polis və vəzifəli şəxslərinin qanunu zidd hərəkətləri ilə bağlı olan çoxlu 

şikayətləri cavabsız qoyurdular. 

XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısında  qəza  inzibati  idarəçiliyinin  tərkibi  və 

vəzifələrində ciddi dəyişiklik baş vermədi. Hətta sahələr bərpa edildikdən sonra da, 

qəza rəisi fəal inzibati-polis idarəsi orqanı kimi qalmaqda davam edirdi [77]. 

Azərbaycanda  inzibati  polis  aparatının  ən  aşağı  həlqəsi  sahə  pristavı  idi. 

O,  sahənin  bütün  sakinlərini  tanımalı,  onların  siyasi  sədaqətinə  əmin  olmalı,  ilkin 

istintaq  aparmalı,  xəzinə  və  yerli  mükəlləfiyyətlər  üzrə  vergilərin  toplanmasını 

izləməli və onlardan bir çoxunu özü toplamalı, kənd idarələrinə göz qoymalı idi. 

1852-ci ildən hərbi idarə üsulu tətbiq edilən Car-Balakən dairəsinin idarə 

edilməsinin yenə də əvvəlki kimi bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi [78]. 

Bu, o  demək idi  ki, burada idarə, Qafqazın işğal edilmiş dağ rayonlarında olduğu 

kimi,  əlində  hərbi-inzibati  və  məhkəmə  hakimiyyəti  toplamış  hərbi  rəisə  etibar 

edilirdi. 

Qafqazda  hərbi  əməliyyatların  başa  çatması  ilə  Car-Balakən  dairəsində 

hərbi  idarə  ―hərbi-xalq‖  idarə  üsulu  ilə  əvəz  edildi.  O,  Cənubi  Qafqaz 

quberniyalarında  qəbul  edilmiş  mülki  idarə  üsulundan  fərqlənirdi.  Burada 

quberniya idarəsinə bənzər kollegial təsisatlar yox idi. Onların funksiyalarını xeyli 

dərəcədə  canişin  dəftərxanaları,  o  cümlədən  Tiflis  quberniyasının  quberniya 

təsisatları yerinə yetirirdilər. Dairənin zabitlərdən ibarət olan rəhbərləri yalnız idarə 

deyil, həm də məhkəmə funksiyalarını həyata keçirirdilər. 

Şimali  Azərbaycanda  kənd  idarəsi  kəndlilərin  tabeçiliyini  daha  da 

möhkəmləndirməli,  onu  polis-mütləqiyyət  dövlətindən  hərtərəfli  asılı  vəziyyətə 

salmalı idi.  1865-ci  il avqustun 11-də  canişin tərəfindən təsdiq edilmiş  ―Tiflis  və 

Kutaisi quberniyalarında kənd cəmiyyətləri haqqında Əsasnamə‖ [79] və 1866-cı il 

avqustun  23-də  təsdiq  edilmiş  ―Bakı  quberniyasında  kənd  cəmiyyətləri,  onların 

ictimai  idarəsi,  dövlət  və  ictimai  mükiəlləfiyyətlər  haqqında  ―Əsasnamə‖  bu 

məqsədə xidmət edirdi [80]. Sonuncu əsasnamə 1870-ci ilin aprelində Yelizavetpol 

quberniyasına da şamil edildi [81]. 

Bakı quberniyasında cəmisi 423 və Yelizavetpol quberniyasında 325 kənd 

icması yaradıldı [82]. 

Kənd  icmalarının  orqanları  kənd  yığıncaqları  və  kətxudalar  idilər.  Kənd 

yığıncaqlarında yalnız ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmış məsələlərə; kənddə vəzifəli 

şəxslərin  seçilməsi,  hökm  çıxarılması,  ―ziyankar  və  pozğun  üzvlər‖in  kənd 

icmalarından  uzaqlaşdırılması,  qəyyum  və  himayədarların  təyin  edilməsi  və  s. 

məsələlərə baxıla bilərdi. 

Kənd  inzibati  orqanlarının  seçkili  olmasını  tətbiq  edən  hökumət 

kətxudaların  qubernator  tərəfindən,  onun  köməkçilərinin  isə  qəza  rəisləri 

tərəfindən təsdiq edilməsi tələbini irəli sürürdü. Kətxudaya inzibati-polis hüquqları 

verilirdi. 

Hökumət  orqanları  kənd  icmalarında  siyasi  ―sakitliyin‖  bərqərar  olması 

üçün  böyük  canfəşanlıq  göstərir  və  ―etibarsızlıqda‖  azacıq  şübhə  doğurduqda 

onları kətxuda seçmək hüququndan məhrum edirdilər. Yalnız 1870-ci ildən 1888-ci 

ilə  qədər  təkcə  Bakı  quberniyasının  65  icması  kətxuda  seçmək  hüququndan 

məhrum  edilmiş  və  onlar  tərəfindən  təyin  edilmişdi  [83].  1877-ci  ildə  Zaqatala 

dairəsində  güclənməkdə  olan  kəndli  çıxışları  ilə  əlaqədar  bütün  kənd  icmalarında 

kətxudaların  və  onların  köməkçilərinin  seçilməsi  ləğv  edilmiş  və  burada  kənd 

icmalarının  məmurları  XIX  yüzilliyin  sonuna  qədər  dairə  rəisi  tərəfindən  təyin 

edilirdi [84]. Azərbaycan kəndli təsərrüfatlarının taleyində mühüm əhəmiyyət kəsb 

edən suvarma suyunun bölüşdürülməsini tamamilə öz  əlində toplayan  mirablar da 

kənd  məmurları  sırasına  daxil  idilər.  Azərbaycanda  əkinə  yararlı  torpaqların, 

demək olar ki, üçdə iki hissəsi yalnız suvarma şəraitində məhsul verə bilərdi. 

Hökumət nəzarətindən kənarda qalan mirablar bir neçə onnilliklər ərzində 

tam özbaşınalıq edir, kəndliləri sıxışdırır, su ilə alver edirdilər. Yalnız 70-ci illərin 

əvvəllərində Bakı, Yelizavetpol və İrəvan qubernatorlarının sərəncamı ilə mirablar 

yerli  hakimiyyət  orqanlarına  tabe  edildilər.  Lakin  bundan  sonra  da  onlar  əslində 

nəzarətsiz hərəkət edirdilər. 

Kənd icmalarının idarə olunması haqqında əsasnamələr kəndliləri bəylərin 

məhkəmə  və  polis  özbaşınalığından  xilas  etdiyindən  və  kənddə  vəzifəli  şəxslərin 

seçkili olmasını təmin etdiyindən müəyyən obyektiv mütərəqqi əhəmiyyətə  malik 

idi.  Lakin  bu  əsasnamələrin  verilməsindən  sonra  da  bəylər  kənd  hakimiyyəti 

orqanlarına təsir göstərə bilərdilər. Lakin onlar, təbii ki, kəndlilər üzərində əvvəlki 

hökmranlıqlarını itirmişdilər. 

Seçki  sistemini  həyata  keçirən  ―Əsasnamə‖  çar  müstəmləkəçilərinin 

idarəsindən asılı olmayaraq və onun ziddinə kəndlilərin şüurunu müəyyən dərəcədə 

fəallaşdırdı,  onların  çoxəsrlik  ətalətdən  xilas  olmasına  və  feodalların 

hakimiyyətinin ―əbədiliyinə‖ olan inamlarının sarsılmasına yardım etdi [85]. 

XIX  yüzilliyin  son  rübündə  çar  hökuməti  bütün  polis  aparatını  xeyli 

genişləndirdi, ona əlahiddə səlahiyyətlər verdi. Jandarmlar korpusu haqqında 1867-

ci  il  9  sentyabr  əsasnaməsinə  görə,  bir  çox  qəza  mərkəzlərində  özlərini  daimi 

əməkdaşları olan Bakı və Yelizavetpol quberniya jandarm idarələri yaradıldı [86]. 

Jandarmlara  siyasi  işlər  üzrə  istintaq  apararkən  lazımi  ifadə  almaq  üçün  hər  cür 

vasitədən,  o  cümlədən  müttəhimi  uzun  müddət  istintaq  etməkdən,  ona  psixoloji 

təsir göstərməkdən, fitnədən və s. istifadə etməyə icazə verilirdi [87]. 

Daxili  işlər  nazirindən  başlayaraq  qəza  rəisinə  qədər  polis  hakimiyyət 

orqanlarına  çox  geniş  səlahiyyət  verən  14  mart  1881-ci  il  tarixli  ―Dövlət 

təhlükəzliyini  və  ictimai  asayişi  qorumaq  üzrə  tədbirlər  haqqında  Əsasnamə‖nin 

tətbiq edilməsi irticanın parlaq ifadəsi oldu. 

1882-ci  il  martın  12-də  açıq polis  nəzarəti  haqqında  yeni  qaydalar  təsdiq 

edildi  [88].  Polisin  açıq  nəzarəti  altında  olan  şəxslərdən  onun  rütbəsi  və  yaşayış 

tərzi  haqqında  sənədlər  alınır  və  əvəzində  müəyyən  yerdə  yaşaması  haqqında 

şəhadətnamə verilirdi. Nəzarət altında olan şəxslərin hökumət orqanlarının icazəsi 

olmadan  yaşayış  məntəqəsini  tərk  etməyə,  pedoqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olmağa, 

mühazirələr  oxumağa,  elmi  cəmiyyətlərin  yığıncağında  iştirak  etməyə,  mətbəə, 

fotoqrafiya, kitabxana açmağa ixtiyarları yox idi. Onlar dövləti və ictimai xidmətə 

buraxılmırdılar. 

Daxili  İşlər  Nazirliyi  tərəfindən  1882-ci  il  martın  1-də  təsdiq  edilmiş 

məxfi – polis nəzarəti haqqında əsasnamə 1886-cı ildə Cənubi Qafqazda da tətbiq 

edilməyə başladı [89]. Məxfi və yaxud gizli nəzarət daxili işlər nazirinin icazəsi ilə 

polis  departamentinin  öz  mülahizəsinə  və  yaxud  yerli  hakimiyyət  orqanlarının 

tələbinə əsasən ―siyasi etiqadca şübhəli‖ şəxslərə qarşı tətbiq edilirdi. 

İslahat  dövründə  Şimali  Azərbaycanda  maliyyə,  ticarət  və  statistika 

orqanları  sistemi  yaradıldı.  1872-ci  ilin  avqustunda  vergi  və  mükəlləfiyyətlərin 

toplanmasına ümumi nəzarət edən, tabeliyində olan quberniya və qəza xəzinələrini 

təftiş  edən  Bakı  Xəzinə  Palatası  təsis  edildi.  1873-cü  ilin  yanvarında  fəaliyyəti 

Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarına,  Dağıstan  vilayətinə  və  Zaqatala  dairəsinə 

yayılan  Bakı  Nəzarət  Palatası  yaradıldı.  ―Zaqafqaziyada  statistika  bölməsini 

dəyişdirmək haqqında‖ 2 iyun 1899-cu il qanunu əsasında qubernatorların sədrliyi 

ilə  bilavasitə  Daxili  İşlər  Nazirliyinin  Mərkəzi  Statistika  Komitəsinə  tabe  olan 

quberniya statistika komitələri təsis edildi. 

XIX  yüzilliyin  sonunda  çar  hökuməti  fəhlə  hərəkatının  təzyiqi  altında 

Şimali Azərbaycanda mədən və fabrik nəzarəti orqanları təsis etməyə məcbur oldu. 

1887-ci  ilin  fevralında  Bakıda,  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarındakı  mədən 

sənayesi,  neft,  duz  və  digər  xüsusi  müəssisələrin  işinə  nəzarət  etmək  üçün  II 

Qafqaz  mədən  dairəsi  mühəndisinin  dəftərxanası,  1899-cu  ilin  iyununda  isə  Bakı 

quberniyasının fabrik müfəttişliyi yaradıldı. 

Fabrik  qanunvericiliyinə  əməl  edilməsinə  nəzarət  üçün  yaradılmış  fabrik 

müfəttişliyi və mədən nəzarəti əslində sahibkarların mənafeyini medafiə edir, onlar 

tərəfindən  əmək  qanunvericiliyi  haqqında  çar  qanunlarında  olan  çox  məhdud 

qaydaların  belə  kobudcasına  pozulmasına  göz  yumurdular.  Digər  tərəfdən,  fabrik 

müfəttişliyinin nəzarəti Bakı quberniyasındakı müəssisələrin çox az hissəsinə şamil 

edilmişdi [90]. 

Beləliklə,  çarizm  digər  ucqarlar  kimi,  Cənubi  Qafqazın  əhalisini  idarə 

edərkən  diyarın  milli  tərkibini,  iqtisadi  həyatının  və  məişətinin  xüsusiyyətlərini 

nəzərə  almırdı.  Milli  ucqarların  əhalisi  idarə  işlərində  iştirak  etmək  hüququndan 

məhrum  edilmişdi.  Azərbaycanlıların  çoz  az  bir  qismi  quberniya  və  qəza 

mərkəzlərindəki  çar  idarələrinə  və  polisə  daxil  ola  bilmişdi.  Çar  idarələri  qatı 

irticaçı  məmurlarla  doldurulmuşdu.  Bu  məmurların  özbaşınalığına  qarşı  edilən 

şikayətlər heç bir nəticə vermirdi. 

Həm  rəsmi  hökumət  idarəsi,  həm  də  imperiyanın  razılığı  ilə  yaradılmış 

yerli,  özünüidarə,  bələdiyyə  və  s.  orqanlar  ilk  növbədə  çarizmin  mənafeyinə 

xidmət edib müstəmləkəçi siyasətin icraçıları rolunu yerinə yetirməli idilər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

V FƏSİL 

 

ĠSLAHATDAN SONRAKI DÖVRDƏ 

KAPĠTALĠST MÜNASĠBƏTLƏRĠNĠN ĠNKĠġAFI