AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

VƏZIYYƏTI VƏ QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI

2.1 . Auditin planlaşdırılmasında analitik prosedurların tətbiqi

Müasir şəraitdə auditor analitik prosedurların auditor planlaşdırma eləcə nəticə mərhələlərində tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Bu baxımdan analitik planlaşdırma zamanı analitik prosedurla planlaşdırma istiqamətində analitik prosedurların tədqiqi müştəri – sahibkarın fəaliyyətinin başa düşülməsinə, vacib risk sahələrinin aşkara çıxarılmasına imkan verir. Analitik prosedurlardan istifadə bu zaman, auditor əvvəldən məlum olmayan təşkilat – sahibkarın fəaliyyət xüsusiyyətlərinin, vaxt çərçivələrinin və həcminin müəyyən edilməsində kömək edə bilər.

Planlaşdırma mərhələsində analitik prosedurlar çox – məhdud həcmdə həyata keçirilməsi eləcə auditorun diqqətini maliyyə hesabatının vacib araşdırılmalı olan sahələrinə yönəldir. Hesabatlarla əlaqədar olmayan metodlar daha dəyərli hesab olunur.

Auditin planlaşdırılması vaxtı tədqiq olunan analitik prosedurlarda göstərilənlərdən istifadə olunması tövsiyyə edilir :

• 
  zaman keçdikcə, milli mühasibat hesabatlarının göstəricilərində eləcə onlarla əlaqədar olan mütləq əmsallarda baş verən dəyişikliklərin iqtisadi təhlili, misal üçün, yoxlama vaxtı xüsusi diqqət tələb edən vacib dövrləri aşkara çıxarmaq yolu ilə
  

mühasibat uçotunun bu eləcə ya digər hesabları üzrə artım dinamikasının öyrənilməsi.

• 
  hesabatdakı informasiyaların düzgün təqdim olunmasının araşdırılmasından əlavə, uçotun problemli bölmələrinin, qeyri – səciyyəvi əməliyyatların, vacib fəaliyyət dövrlərinin aşkara edilməsidən da ibarət ola bilər.
  
• 
  təsərrüfat subyektinin hesabat uçotunda göstərilən debitor eləcə kreditor borcları haqqında informasiyaları əks etdirən maliyyə eləcə qeyri – maliyyə elementləri arasındakı bağlı əlaqənin öyrənilməsi ( məsələn, real satışın həcmi ilə satış məntəqələrinin ümumi sahəsi eləcə ya satılmış əmtəənin natural ölçüdəki miqdarı arasındakı qarşılıqlı əlaqənin yoxlanılması ; debitor ( kreditor ) borcun səviyyəsi haqqında müştəri – sahibkarın daxili hesabatlarındakı informasiyalarla balansa əlavə edilmiş hesabatlar haqqında parametrlər.
  

Ümumiyyətlə, əlavə auditor prosedurlarının gedişatını tələb edən araşdırılma sahələrini aşkara çıxarmaq mümkündür.

Ümumi audit planını eləcə proqramını həyata keçirərkən anlitik prosedurların həyata keçirilməsi digər auditor prosedurlarının sayının eləcə həcminin azadılmasına şərait yaradır.

Bu baxımdan mahiyyəti üzrə yoxlama prosedurları qismində həyata keçirilən analitik prosedurlar geniş yoxlama mərhələsində analitik prosedurların həyata keçirilməsi, mühasibat uçotunun hesabları üzrə real və əməliyyatların geniş şəkildə yoxlanılmasından daha effektli olduğu hallarda analitik prosedurlar məzmununu üzrə

yoxlama prosedurları əsasında həyata keçirilir.

Ümumiyyətlə, analitik yoxlama prosedurlarının həyata keçirilməsinin məqsədi, milli maliyyə (mühasibat ) hesabatlarının hazırlanmasına şərait yaradan müxtəlif amillərə münasibətdə aşkarlanmama riskini kiçiltməkdən ibarətdir ki, bu da məzmunu üzrə aparılan prosedurların əsas növlərinin sayını azaltmağa şərait yaradır.

Aşkarlanmama riskini azaltmaq vasitəsi ilə auditorun mahiyyəti üzrə araşdırma prosedurlarına nə dərəcədə etibar olması, mühasibat uçotunun hesabları üzrə real və əməliyyatların müfəssəl formada yoxlanılmasından, analitik prosedurlardan elə birinci mərhələdəcə istifadə olunması məhdudlaşdırıcı faktorlar qismində çıxış edir.

Mahiyyəti üzrə araşdırma prosedurların həyata keçirilməsi analitik prosedurlardan istifadə olunması zamanı auditor göstərilən faktorları nəzərə almalıdır :

• 
  analitik prosedurların məqsədləri eləcə onların nəticələrinə nə səviyyədə etibar edilməsi ;
  
• 
  müştəri – sahibkarın xüsusiyyətləri və məlumatların vacib dezaqreqasiya səviyyəsi (məsələn, analitik prosedurlar, müxtəlif fəaliyyət növləri üzrə maliyyə informasiyalarına) ;
  
• 
  maliyyə ( smeta, proqnoz ) eləcə qeyri – maliyyə (istehsal olunmuş eləcə ya satılmış əmtəə vahidlərinin miqdarı ) səciyyəli informasiyaların mövcudluğu ;
  
• 
  mövcud informasiyaların dəqiqliyi (məsələn, müştəri – sahibkarın işçiləri tərəfindən smeta eləcə proqnoz məlumatlarının kifayət qədər əsaslı şəkildə hazırlanmasının araşdırılması auditora tövsiyə olunur) ;
  
• 
  həqiqi informasiyaların məqsədəuyğunluğu (misal üçün, smetaların gözlənilən nəticələr əsasən hazırlanmasının, yaxud onların hazırlanmasında təşkilat – sahibkarın işçilərinin təşkilat – sahibkarın rəhbərliyi tərəfindən qoyulmuş nəticələrə əsaslanmasının auditor tərəfindən müəyyən edilməsi məqsədəuyğundur) ;
  
• 
  vacib informasiaların mənbələri (məsələn, təşkilat- sahibkardan asılı olmayan mənbələr, daxili işlərə nisbətən daha səmərəli olur və daha obyektiv informasiyalar təqdim edir) ;
  
• 
  hazırkı informasiyaların müvafiqliyi( məsələn, ümumi səciyyəli məlumatları, əsas növ məhsul istehsal edən eləcə ya satan müştəri – sahibkarın informasiyaları ilə müqayisə etmək üçün bütöv səciyyəli informasiyaları artırmaq eləcə onların təfsilatlarını göstərmək məqsədə uyğundur) ;
  
• 
  əvvəlki auditor yoxlamalarının aparılmasına əldə olunmuş biliklər, eyni zamanda, əvvəlki hesabat dövrləri üzrə milli maliyyə (mühasibat) hesabatlarının auditi vaxtı irad doğuran eləcə maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin yoxlanılmasını zəruri edən müştəri – sahibkarın səciyyəvi məsələlərin auditor tərəfindən başa düşülməsi.
  

Ümumiyyətlə, planlaşdırma auditin yekun mərhələsində ümumi müşahidənin aparılması zamanı həyata keçirilən analitik prosedurlar həmişə diqqət cəlb edir. Buna görə də auditin yekun mərhələsində, eləcə də auditin axırında analitik prosedurlar, bütünlüklə milli maliyyə (mühasibat) hesabatlarının , müştəri – sahibkarın fəaliyyəti haqqında auditorda əldə edilən rəyə uyğun olub – olmaması haqqında bütöv nəticə çıxarılması zamanı həyata keçirilir.

Bu mərhələdə bu prosedurların başlanğıc iki mərhələdə həyata keçirilməsi məhdudlaşdırıcı faktor qismində çıxış edir. Həmin prosedurların nəticələri əsasında əldə edilən rəy, milli maliyyə ( mühasibat ) hesabatlarının ayrı – ayrı elementlərinin yoxlanılması zamanı çıxarılan rəyləri müsbət qəbul edilməsi, eyni zamanda maliyyə ( mühasibat ) hesabatının lazımi hallarda hazırlanmasına dair bütöv nəticə çıxarmaqda auditora kömək olunmalıdır.

Ümumiyyətlə ,auditor, auditin yekun istiqamətində analitik prosedurların nəticələri əsasında digər auditor prosedurlarının həyata keçirilməsini vacib olan sahələrin aşkarlanmasına hazır olmalıdır.

Hazırda analitik prosedurlar vasitəsi ilə nəticələnən qanunauyğunluqlardan yayınmalar, yaxud digər informasiyalara zidd olan eləcə ehtimal edilən miqdarda fərqlənən qarşılıqlı əlaqələr müəyyən edilərsə, bu halda auditor həmin mürəkkəb araşdırmalı, müştəri – sahibkarın rəhbərliyindən həmin mürəkkəbləşmənin əsaslı şəkildə izahını eləcə müvafiq auditor sübutlarını tələb olunmalıdır.

Auditor qeyri – adi kənarlaşmaların iqtisadi təhlilinin yekunlarını, eləcə də analitik prosedurların planlaşdırılmasının eləcə icrasının yekunlarını , audit araşdırılmasının aparılmasına dair iş sənədlərində əks etdirməlidir.

Yuxarıda qeyd edilənlər nəzərə alınmaqla analitik prosedurların planlaşdırılması auditin planlaşdırılmasının əsas prinsiplərinə ( komplekslilik, fasiləsizlik və optimallıq ) əsaslanmaqla əsasən , aşağıdakı mərhələləri əhatə etməldir :

• 
  analitik prosedurların ilkin planlaşdırılması ;
  
• 
  analitik prosedurların ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi qaydaları
  
• 
  analitik prosedurlar üzrə vacib proqramların hazırlanması .
  

Ümumiyətlə, bu mərhələlərə əsasən analitik prosedurlar planlaşdırılarkən

aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır :

1. 
   sifarişçinin təsərrüfat subyektlərinin adı
   
2. 
   auditor prosedurlarının əhatə etdiyi dövr
   
3. 
   auditor prosedurlarının müddəti
   

Ümumiyətlə bütün bunlar təşkilat və təsərrüfat subyektlərində audit planlaşdıırlmasında analitik prosedurların hərtərəfli həyata keçirilməsini təmin etməlidir.