AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

2.2. Maliyyə hesabatlarında analitik prosedurların istifadəsi metodu

Müasir şəraitdə təşkilat və təsərrüfat subyektlərində analitik prosedurların istifadə metodu öz müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Belə ki, təşkilat və təsərrüfat subyektlərinin çoxsahəli fəaliyyətinin kompleks öyrənilməsində maliyyə hesabatlarından geniş istifadə olunur. Çünki, təşkilatın maliyyə hesabatlarının mütləq və nisbi göstəricilərinin hesablanması metodikası və onların əsasında hesablanmış əmsalların analitik müqayisə edilməsi analitik prosedurların metodunu xarakterizə edir. Buna görə də müəssisə təsərrüfat subyektlərində maliyyə hesabatlarının əsası olan mənfəət və zərərləri haqqında hesabatının göstəricilərinin araşdırılıb və dəqiqləşdirilməsində maliyyə nəticələrindən istifadə etmək məqsədəuyğundur. Maliyyə nəticələri aktivlərlə bərabər mühasibat hesabatında daha səhv təhrif olunan göstəricilərdən biri hesab olunur.

Onların düzgünlüyünün təsərrüfat subyektləri və onun bölmələri arasında müqavilələrin iqtisadi təhlili eləcə digər analitik prosedurların köməyi ilə tətbiq olunmasına zəruridir.

Hazırkı şəraitdə maliyyə ( mühasibat ) hesabatlarında təhriflər başqa sözlə, mühasibat uçotunun təşkili eləcə aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qanunlarının pozulması səbəbindən mühasibat uçotu informasiyalarının qeyri-düzgün əks etdirilməsi eləcə təqdim olunması qəsdən və bilmədən ola bilər. Maliyyə ( mühasibat ) hesabatlarında bilmədən təhriflər təşkilatların məsul şəxslərin əvvəlcədən nəzərdə tutulmamış fəaliyyətinin nəticəsidir. Ona görə də uçot qeydiyyatlarında aparılan hesab , eləcə məntiqi səhvlərin, hesablamalardakı təhriflərin, uçotunun aparılmasına tam baxılmamasının təşkilat fəaliyyətini, əmlakın, öhdəliklərin mövcudluğu , eləcə vəziyyətə dair informasiyaların uçotda düzgün əks etdirilməməsi nəticəsində yarana bilər.

Təşkilatların təsərrüfatdaxili fəaliyyətində təhriflərin yaranmasına əsasən səbəb olan amillərə aiddir :

• 
  iqtisadiyyata iri məbləğdə maliyyə sərmayələrinin qoyulması ;
  
• 
  təşkilatların dövriyyə kapitalının həcminin sürətlə artımına , eləcə mənfəətin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsinə uyğun gəlməməsi ;
  
• 
  təşkilatların müəyyən illər ərzində müxtəlif sifarişlərdə, eləcə malgöndərənlərdən asılı olmaması ;
  
• 
  uçot siyasəti, eləcə müqavilə münasibətləri çərçivəsində edilən əlavələr nəticəsində gəlirin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ;
  
• 
  təşkilatların maliyyə göstəricilərinə təsir göstərən qeyri-qanuni sövdələşmələr ;
  
• 
  xidmətlərə görə mövcud ödənişlərin yerinə yetirilməsinə uyğun gəlməməsi ;
  
• 
  təşkilatların idarəetmə strukturunun xüsusiyyətləri, eləcə bu strukturda mövcud
  

olan nöqsanlar ;

• 
  kapitalın strukturunun , eləcə mənfəət bölgüsünün xüsusiyyətləri ;
  
• 
  mühasibat uçotunun aparılmasında , eləcə mühasibat hesabatlarının hazırlanmasının təşkilində müəyyən edilmiş qaydalardan kənarlaşmalar .
  

Ümumiyyətlə auditor maliyyə hesabatlarını yoxlayarkən hesabatlarda yaranmış təhriflərin və nöqsanların aşağıdakı növlərini mütləq nəzərə almalıdır :

• 
  mühasibat uçotu, eləcə hesabatların təşkili. Eləcə aparılmasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalarından kənarlaşmaları ;
  
• 
  hesabat ili ərzində ayrı –ayrı təərrüfat əməliyyatlarının eləcə əmlakın qiymətləndiirlməsinin mühasibat uçotunda göstərilməsinə dair qəbul olunmuş uçot siyasətinin qeyri – mümkün olmamasını və ya ona əməl edilməməsini ;
  
• 
  mülki, vergi, eləcə valyuta qanunvericiliyinin pozulmasını ;
  
• 
  maliyyə ( mühasibat ) hesabatlarında təhriflərə ciddi təsir göstərən digər nöqsanlar .
  

Hazırkı şəraitdə auditor maliyyə hesabatlarındakı mövcud təhrifləri aşkar etdikdə

audit prosedurlarına asılı olan bəzi düzəlişlər etməlidir.

• 
  Təşkilatlarda baş vermiş təhriflərin yaradan nöqsanların növlərindən ;
  
• 
  Aşkar edilmiş təhriflərin əhəmiyyətlilik səviyyəsindən ;
  
• 
  Gələcək yoxlama zamanı təhriflərin yaranması riskindən .
  

Göstərilən bütün bu analitik prosedurlar maliyyə hesabatının əsası olan maliyyə nəticələrinin araşdıırlmasına tam imkan vermiş olur. Maliyyə nəticələrinin təhrifi onların qeyridəyişkən bəyan olunmasına görə, təşkilatın gəlirinin bir-birindən asılı olan təşkilatlarda yerləşdirilməsi məqsədli istifadəsi yekununda baş verir. Gəlirin daxil olması üçün çox asılı olan təşkilatlar arasında qiymətlərin məqsədyönlü artırılması eləcə azalması mexanizmindən istifadə olunur. Onların köməyi ilə təşkilatın gəliri (itkiləri)

vergiqoymada güzəşt etməsi olan və onların yaranmasında əsas iştirak etməyən təsərrüfat subyektlərinə transfer edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, milli hesabatı vergi orqanlarına aid edən təsərrüfat subyektləri üçün aktivlərin eləcə gəlirin azaldılması, investorlara aid edən hesabatlarda isə əksinə aktivlərin eləcə gəlirlərin artırılması səciyyəvidir.

Gəlirin daxil olması ilə əlaqədar səhlənkar təşkilatlar iqtisadi təhlilin göstərilən parametrlərə diqqət yetirilməlidir:

• 
  əmtəəlik məhsulun satışından daxilolmaların azalması;
  
• 
  fəaliyyətin adi növlərinə görə məsrəflərin, həmçinin kommersiya və idarəetmə, eyni zamanda əməliyyat eləcə satış aid olmayan məsrəflərin artması;
  
• 
  lazım olan istehsal ehtiyatlarının azalması;
  
• 
  əsas fəaliyyətdən əldə edilən mənfəətin azalması;
  
• 
  müxtəlif əməliyyatlar (əməliyyat və real aid olmayan nəticələr) üzrə zərərlərin artması;
  
• 
  daxilolmaların quruluşunun qeyri-vergi tərkibinin (maddi məsrəflər, digər xərclər) artırılması mərhələsində dəyişikliklər.
  

Hesabatda səhv amillərinin aşkar olunması üçün (mənfəətin azaldılması nəticəsində) göstərilən analitik prosedurları həyata keçirilir.

1.Təsərrüfat subyektinin göstəricilərinin vacib tərəfmüqabilləri analoji göstəricilər

ilə üzləşməsi: təchizatçıların, istehlakçıların, icarəçi eləcə icarədarların, komisyonerlərin, xidmət göstərən xarici təsərrüfat subyektlərinin, kreditorların, sələm verənlərin şəxsi kapitalın gəlirliliyinin eləcə aktivlərinin müqayisəli iqtisadi təhlili. Təsərrüfat subyektinin mənfəətliliyi, kontragentlərin gəlirliliyinə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə azalması intizamsızlıq əlamətləridir, yəni təşkilatın gəlirinin transfer qiymətqoyması yolu ilə tərəf müqabillərdə yerdəyişməsidir.

2. Təşkilatda istehsal ehtiyatlarının nisbətinin iqtisadi təhlili (istehsalın pisləşmiş səhlənkarlıq əlaməti kimi qiymətləndirilir). Ehtiyat vermə göstəricilərin dinamikinin iqtisadi təhlili: istehsal gücü, natural eləcə dəyər ölçülərdə sahə vahidinə əsasən məhsulun buraxılışının, material veriminin, sərmayə kapitalının gəlirliliyinin azalması səhlənkarlıq halları kimi xarakteroizə olunur.

3.Məhsulun buraxılışının eləcə ehtiyatlardan istifadənin artım tempinin müqayisəli təhlili.

4.Təsərrüfat subyektinin əsas fəaliyyətinin mənfəətliliyin müqayisəli iqtisadi təhlili. Əsas fəaliyyətin yüksək (ümumi mənfəətə görə hesablanmış gəlirlilik) eləcə zəif mənfəətliliyin (vergiqoymaya qədər gəlirdən hesablanmış) olduğu halda kommersiya, icarə, əməliyyat və satışa aid etməyən xərclər hesabına ümumi gəlirliliyin saxta azaldılması imkanları var. Bunlar vergi yükünün azalmasına eləcə ya aktivlərin qeyriqanuni mənimsəməsinə istiqamətlənən nöqsanların nəticəsi ola bilər. Bunlar informasiya, məsləhət eləcə s. xidmətlərin göstərilməsinə görə ödənişlərə, nisbi ödənişlərinə, mənfi məzənnə fərqlərinə, sənədlər üzrə cərimələrə digər məsrəflərin ödənilməsinə gətirib çıxarır. Bu yekunlar bir-birindən asılı edilən şəxslər arasında olan müqavilələrin nəticəsi hesab edilir.

5.Marketinq iqtisadi təhlili. Marketinq təhlilinin əhəmiyyəti məhz təşkilatın bazar vəziyyətinin sabitliyinin qiymətləndirilməsi yanaşı, həm də qiymət siyasətinin eləcə məhsulun bölüşdürülməsi sisteminin təhlili yekununda vergi yükünün azalmasına eləcə gəlirin əldə edilməsinə istiqamətlənən vacib hərəkətləri aşkar etməyə şərait yaradır. Məsələn, məsrəflərə nisbətən qiymətlərin aşağı salınması, əmtəələrin paylanması sistemində çoxsaylı vasitəçilərin eləcə ya çoxdərəcəli kanalların istifadəsi satışda meydana çıxaraq tamamilə başqa əməllərə nail olunmasına yönəldilə bilər.

6.Xüsusi kapitalın, aktivlərin gəlirliliyinin eləcə biznesin inkişafı səviyyəsinin iqtisadi təhlili. Biznesin inkişafının yüksək dinamikası uzun müddətlər ərzində gəlirliliyinin pis eləcə ya mənfi səviyyəsi ilə icra edə bilməz və bu halda gəlirin saxta şəkildə aşağı düşməsi ehtimal edilir. Xalis gəliri xarakterizə edən vacib göstəricilərin (milli balans, mədaxil, personalın sayı) yüksək, inkişaf dinamikası, həmçinin maliyyə davamlılığı parametrlərnini aşağı tempi ilk növbədə sahibkarlığın inkişafının stimulunu sübut edirlər. İnkişafın özü bir-birindən asılı edilən xüsusi və əsas fəaliyyətdə növbəyə alınmamış gəlirlərin leqallaşmasını xarakterizə edən xarici mənbələrlə maliyyələşir.

7.Əldə olunan ehtiyatların qiymətinin realizə olunan məhsulun bazar qiymətinə satılan müvafiqliyinin iqtisadi təhlili. Təhlil prosesində əməkhaqqının, borc sərmayə üzrə faiz dərəcəsinin eləcə maddi ehtiyatların qiymət səviyyəsini, xarici təsərrüfatı subyektlərinin xidmətlərini iqtisadi təhlil etmək lazımdır.

8.Təşkilatların maliyyə davamlılığının iqtisadi təhlili. Bu zaman istiqrazların vacib öhdəliklər nəticəsində uzun müddət vaxtında maliyyə davamlılığının azalan parametrlər, uzunmüddətli ödənişləri olan kreditor ödəmələri satıla bilən aktivlərin təminatlığının kəskin səviyyəsi (gəlirin azalması) eləcə sonra isə onun istiqrazın yolu ilə leqallaşdırması araşdırılır.

9. “Vergihəcmli” mədaxilin quruluşunun iqtisadi təhlili. Maddi məsrəflər, digər məsrəflər, qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyasına imkan verən mədaxil quruluşu “qeyri-vergihəcmli” əhəmiyyətli, mədaxil quruluşu gəlir, əməkhaqqı xərcləri, sosial ehtiyaclara ödəmələr, əsas vəsaitlərin amortizasiyası isə pisləşmiş olacaqdır. Mədaxil strukturunun tərkib hissələri hesab edilən “qeyri-vergihəcmli” ünsürün payının çoxalması istiqamətində kəskin dəyişiklik edilə bilər ki, bu da təşkilatın vergi planlaşdırılması üzrə təşəbbüs imkanı kimi dəyərləndirə bilər. Analoji təhlil təsərrüfat subyektinin valyuta axınları üzrə də edilə bilər. Təhlil zamanı sadələşdirilmiş vergi şəbəkədən istifadə edən təsərrüfat subyektlərinin eləcə vergitutulana qədər gəlirə hesablanmış məsrəflərin artımına eləcə müvafiq olaraq mülki-hüquq xarakterli sənədlər üzrə fərdi sahibkarların ödənişlərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Əsas vəsaitlərin vəziyyətinin audit qiymətləndirilməsi. Sahibkarların uzunmüddətli kapital qoyuluşuna, eyni zamanda əsas vəsaitlərə münasibəti sahibkarın inkişafının və menecmentin keyfiyyəti prespektivlərinin uzunmüddətliyini xarakterizə edir. Əgər təşkilatların rəhbərləri eləcə sahibkarları əsas vəsaitləri lazımi əsasında qoruyub saxlamırlarsa və istehsal bazasının formasına uzunmüddətli investisiyalar həyata keçirmirlərsə, uzunmüddətli vəsaiti, nizamnamə kapitalına kredit, lizinq, investisiya cəlb etmirlər eləcə əhəmiyyətli məbləğləri bölüşdürülməmiş gəlir formada saxlamırlarsa, onların uzunmüddətli sahibkarlıq üçün məqsədləri yoxdur. Bu cür davranış adətən təşkilatlarda mədaxilin və yaxud aktivlərin məbləğinin azalması ilə müşayiət olunur.

Digər maliyyə hesabatlarının əsası olan kapitalda dəyişikliklər haqqında maliyyə hesabatı zamanı əsasən ümumi gəlir, elan edilmiş dividentlər, mənfəətdən istifadə, nəhayət əvəzsiz verilmiş əsas vəsaitlər nisbi və mütləq ifadədə müqayisə edilərək öyrənilir və qitmətləndirilir . Bu zaman analityik prosedurlardan istifadə etməklə bu hesabatlar üzrə istifadə olunmuş ehtiyatlar müəyyən edilərək tövsiyyə edilir.

Iqtisadi islahatlar şəraitində maliyyə hesabatlarının əsası olan pul vəsaitlərinin hərəkəti və onlardan istifadə analitik prosedurların köməyi ilə istiqamətlər üzrə öyrənilir və qiymətləndirilir. Bu zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır :

1. 
   əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti
   
2. 
   əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti
   
3. 
   pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri üzrə ilin sonuna olan qalıq.
   

Bu istiqamət üzrə analitik prosedurların köməyi ilə pulların daxil olması, xərclənməsi, səmərəlilik əmsalları müqayisəli şəkildə öyrənilir və qiymətləndirilir.

Təşkilat və təsərrüfat subyektləri tərəfindən birmənalı qəbul edilən maliyyə hesabatlarının əsası olan maliyyə vəziyyətinin analitik prosedurların vasitəsi ilə öyrənilməsi zamanı aşağıdakılara diqqət yetirilməlidir :

1. 
   uzunmüddətli aktivlər
   
2. 
   qısamüddətli aktivlər
   
3. 
   kapital
   
4. 
   qısamüddətli öhdəliklər
   
5. 
   uzunmüddətli öhdəliklər.
   

Bu istiqamətlər üzrə təşkilat və təsərrüfat subyektlərində analitik prosedurların həyata keçirilməsi nəticəsində bunların hər birinin müqayisə olunaraq nisbi və mütləq şəkildə öyrənilməsi təşkilatların maliyyə vəziyyətinin və maliyyə sabitliyinin yaxşılaşdırılmasına tam şərait yaratmış olur.

Hazırkı şəraitdə fəaliyyətdə olan maliyyə sənədlərinin əsası olan uçot siyasəti bunların yoxlanmasında və təhriflərin aşkar edilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Belə ki, uçot siyasətinin hazırlanması vaxtı özünün strateji inkişaf baxımından təşkilatların optimal son yekunlarına nail olmağa imkan verəcək. Mövcud siyasətin bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun formalaşmasına səy göstərir. Bu baxımdan uçot siaysəti zamanı aşağıdakı analitik proseslər görülməlidir :

• 
  Təşkilatın illik maliyyə vəziyyətinin iqtisadi təhlili ;
  
• 
  Təşkilatın uçot siyasətinin digər aspektlərinə təsir göstərən fəaliyyətdə olan qanunvericilikdə , eləcə başqa normativ aktlardakı dəyişikliklərin iqtisadi təhlili ;
  
• 
  Sonrakı maliyyə ilində təşkilatın strategiyasının , eləcə inkişaf prespektivinin audit qiymətləndirilməsi ;
  
• 
  Uçot siyasətinin təmin edəcəyi əsas məqsədlərin müəyyən edilməsi ;
  
• 
  Milli mühasibat uçotunun aparılmasının mövcud metodu və üsullarının təhlili, eləcə təsərrüfatçılığın real şəraitində onların tətbiqinin effektliyinin qiymətləndirilməsi ;
  
• 
  Təşkilatın strateji vəzifələrinin icrası, o cümlədən maliyyə dayanıqlığının möhkəmlənməsinə şərait yaratmaqdan daha effektli uçot üsullarının müəyyən edilməsi ;
  
• 
  Milli mühasibat uçotunun yaxşılaşdıırlması ilə bağlı problemli məsələlərin dəqiq araşdırılması.
  

Ümumiyyətlə uçot siyasətinin formalaşması zamanı çox ciddi tələblər gözlənilməlidir. Ona görə ki, bunlar analitik prosedurların müəyyən edilməsində və

həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır:

• 
  Tamlıq ;
  
• 
  Qanunilik ;
  
• 
  Ziddiyətlilik ;
  
• 
  Məzmunun formaca üstünlüyü ;
  
• 
  Dürüstlük ;
  
• 
  Səmərəlilik .
  

2.3.Auditdə istifadə olanan analitik prasedurların müasir