AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

1.2. Analitik prosedurların növləri

Azad bazar iqtisadiyyatı şəraitində təşkilat və təsərrüfat subyektlərinin timsalında analitik prosedurlar dedikdə milli mühasibat uçotunda real olmayaraq və təhrifin əks etdirilən maliyyə təsərrüfat imkanlarının həqiqətini aşkar etmək, habelə bu cür təhrifləri və yanlışlıqları aşkar etmək üçün müxtəlif auditorlar vasitəilə əldə edilən məlumatların iqtisadi təhlili və audit qiymətləndirilməsi , araşdırılan təsərrüfat subyektlərdə çox vacib maliyyə və iqtisadi parametrlərin həyata keçirilməsi prosesi başa düşülür.

Audit prosesində analitik proseslər aşağıdakı növləri ilə xarakterizə olunur :

1. Göstəricilərin qarşılıqlı əlaqələrinin iqtisadi təhlili yəni, :

• 
  müştəri – təşkilatın təcrübəsinə müvafiq, proqnozlaşdırılan nümunəyə müvafiq olması inam edilən informasiya elementləri, yəni sintetik registrlərin eləcə mühasibat hesabatlarının müxtəlif formalarının vəziyyəti haqqında informasiyalar arasında ;
  
• 
  maliyyə informasiyaları ilə eyni zamanda qeyri – maliyyə xarakterli informasiyalar arasında.
  
  2. 
     Faktiki informasiyaların ötən illər üzrə müqayisəyə gələn informasiyalarla müqayisə olunması ( balans yekunu, ayrı – ayrı elementlər, ötən illər üzrə mövcud əmsalların iqtisadi təhlili ) .
     

Hazırkı şəraitdə bu müqayisə vaxtı əldə olunan yekunlar yalnız o zaman ədalətli sayıla bilər ki, həmin dövrün vaxtı təşkilatda maliyyə və digər cəhətdən vacib dəyişikliklər baş verməmiş olsun. Məsələn, maliyyə dəyişikliklərinə yoxlanılan təsərrüfat subyektlərində istehsalın əhəmiyyətli dərəcədə dəqiqləşdirilməsi ilə nəticələnən investisiya qoyuluşunu eləcə nəticə etibarı ilə , nəticələrin müvafiq

dinamikasını aid etmək lazımdır.

Maliyyə dəyişikliklərinə aid edilir. Məsələn , təsərrüfat subyektlərinə investisiya qoyulub eləcə bu vəsaitlərin köməyi ilə , eyni zamanda şəxsi vəsaitləri hesabına təşkilat törəmə təsərrüfat subyektləri açır.

2. 
   Faktiki informasiyaların, müştəri – təşkilatın fəaliyyətinin gözlənilən yekunları ilə ( misal üçün, proqnozlarla, smetalarla, eləcə də ekspert rəyi ilə ) müqayisə olunması.
   

Bu vəzifəyə səciyyəvi məqamların araşdırılması üçün iki inam mövcuddur :

birincisi – planların qeyri – real formada tərtib olunmasından, ikincisi isə həqiqi informasiyaların planlaşdırılan məlumatlarla uzlaşdırılmasından ibarətdir.

Bu şərtlər əsasında, auditorun bu cür analitik prosedurlara nə səviyyədə əsaslana bilməsi, müştəri – sahibkarın planlarının tərtib olunması prosedurlarının qənaətlənmədən asılıdır :

• 
  əgər mövcud smeta tərtib olunarkən ümumi amillərin nəzərə alınmasına xüsusi
  

fikir verilərsə ;

• 
  əgər praktikada müştəri – təşkilatın planlarının mümkün qədər dəqiq olması qərarlaşdırılarsa eləcə auditorun smeta ilə müqayisə yekununda əldə etdiyi auditor sübutları çox etibarlı olarsa.
  

Auditor proqnozlaşdırılmış parametrlərdən müqayisə bazası qismində istifadə olması məqsədi ilə həmin parametrləri müstəqil formada hesablayarkən öz mülahizələrini, seçilmiş parametrlərin dinamikasına eləcə mövcud tendensiyalara əsaslanaraq qurmalıdır.

4. 
   Faktiki informasiyaların, müştəri – təşkilatın özü tərəfindən müəyyən olunan, yaxud qanunvericiliklə müəyyən olunan normativ informasiyalarla müqayisə olunması. Nisbi parametrlərin ölçülərini və dinamikasını iqtisadi təhlil edərkən auditor, nisbi parametrlərin müqayisəsinin mütləq ölçülərin müqayisəsinə əsasən daha nümunəvi olduğu qeyd edilməlidir.
   

Belə ki, əsas vəsaitlərinin dəyərinin zaman çərçivələrində baş verən kənarlaşmanı amortizasiya verimi ilə müqayisə etmək olar, lakin ikinci göstəricinin

birinciyə bölünməsi artım tempini, yəni zaman cəhətdən kifayət qədər mövcud olan amortizasiya veriminin payını nəzərə almaq daha düzgündür.

4. 
   İnformasiyaların analitik təşkilatlara dair eləcə ümumilikdə sahə üzrə informasiyalarla müqayisə olunması ( misal üçün, sahibkarın satışdan əldə etdiyi mənfəətlərin debitor borcunun nisbətinin, qalıq sahə göstəriciləri ilə , eyni zamanda əsas iqtisadi sahədə fəaliyyət göstərən, oxşar meyar üzrə təsərrüfat subyektlərinin göstəriciləri ilə müqayisə olunması ) .
   

Istehsal xüsusiyyətləri, sahibkarların formalarında fərqlər, müxtəlif sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarların eyni coğrafı məkandə eləcə təşkilatda yerləşməsi səbəbindən, auditin əsas məqsədləri üzrə auditor sübutları tamında bu cür müqayisələrin səmərəsi məhduddur.

Lakin bəzi hallarda əsas müqayisələr son dərəcə səmərəli də ola bilər :

• 
  milli mühasibat hesabatlarının bütöv icmalında ;
  
• 
  auditorun fikrinin izah olunmaz yayınmaların əsas olduğu ümumi sahələrə yönəldiyi audit tənzimlənmə mərhələsində.
  
  4. 
     Trendlərin iqtisadi təhlili ( milli mühasibat hsabatlarındakı informasiyalarda zaman müddətindəki dəyişikliklərin iqtisadi təhlili ).
     
  5. 
     Vaxt kənarlaşmasına əsaslanan çox sadə reqressiyadan istifadə, yəni 2016ci il üzrə informasiyalar = 2014 – 2015 – ci illərin reqressiyası .
     
  6. 
     Hesablar arasındakı məntiqli qarşılıqlı asılıqdan istifadə etməklə modelin tətbiq edilməsi , yəni satılan məhsulların proqnozlaşdırılan maya dəyəri, planlı mənfəətlə müqayisədə , faktiki ümumi mənfəətinin artım templəri haqqında informasiyalar əsasında müəyyən olunur.
     
  7. 
     Qeyri – adi yayınmaların eləcə onların nəticələrinin araşdırılması. Burada əsasən ciddi xarakter daşıyan yayınmalar nəzərə alınır. Təsir göstərmiş səbəblər analitik vasitə ilə yox, müfəssəl yoxlama üsulu ilə həyata keçirilir. Mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünə eləcə dəqiqliyinə bu cür yayınmaların təsir vəziyyətinin müəyyən olunması nəticə tədqiqat qismində çıxış edir.
     
  8. 
     Konkret araşdırma tarixində, əldə olunmuş likvidlik və mənfəətlik əmsallar əsasında aparılmış iqtisadi təhlilin yekunlarının qiymətləndirilməsi. İqtisadi təhlilin yekunları ayrı – ayrılıqda yox, təsərrüfat subyektlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, müxtəlif auditor prosedurlarının yekunları, bölünməz risk amilləri kimi başqa amillərlə qarşılıqlı əlaqədə nəzərə alınmalıdır.
     

Əldə olunmuş sübutların inamlılıq səviyyəsi eləcə icra mürəkkəbliyi nöqteyi – nəzərindən aşağıdakı analitik prosedurla ayrı-ayrılıqda hər biri analitik prosedurların növlərini xarakterizə edir :

• 
  analitik qeyri – kəmiyyət prosedurları;
  
• 
  analitik sadə kəmiyyət prosedurları ;
  
• 
  nisbətən mürəkkəb analitik kəmiyyət prosedurları .
  

Hazırda qeyri – kəmiyyət prosedurlarına, milli mühasibat uçotu sahəsində bütöv biliklərin tətbiqini nəzərdə tutan metodlar aiddir. Bu biliklər, həmçinin, hesabların vahidliyi, qanuniliyi eləcə dəqiqliyi və onların qarşılıqlı əlaqəsi haqqında müsbət rəy yaratmağa imkan verən imkan xüsusiyyyətlətini əhatə edir. Buraya xarici mənbələrdən əldə edilmiş məlumatların və daxili məlumatların yoxlanılması, məlumatların müqayisə olunması daxildir.

Müqayisənin mahiyyəti, iki eləcə ya daha artıq obyektin bütöv cəhətlərinin və

əlamətlərinin eyni vaxtda, nisbi şəkildə tədqiq olunmasından eləcə audit qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Bu cür metodların tətbiqi üçün aşağıdakı şərtlərə riayət edilməlidir :

• 
  müqayisə sahələri sübut predmeti ilə əlaqədar olmalıdır ;
  
• 
  bu cür özəl metodlardan istifadənin nəticələri üçün əhəmiyyəti olan eləcə müəyyən rəy yaratmağa imkan yaradan əlamət eləcə xüsusiyyətlər müqayisə olunmalıdır ;
  
• 
  hazırkı şəraitdə əldə olunmuş nəticələr, müəyyən nəticənin qəbul edilməsini əsaslandırılmalıdır ( məsələn, qeyri – maddi aktivlərin auditi vaxtı müxtəlif illərdə əldə olunmuş eyni növ imkanlar üzrə amortizasiyanın ayrılması qaydasının müqayisəsi ) .
  

Bu növ prosedurlar subyektiv səviyyə daşıyır. Onların əsasını, biznesin bütöv tendensiyası haqqında biliklər eləcə anlayışlar, eləcə də əsas auditor yoxlamaları ilə başqa təcrübələr təşkil edir eləcə onlar yalnız hər hansı vacibliyi dəyişikliklərə məruz qalmış elementləri aşkara çıxarmağa kömək edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik prosedurların yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əsas növlərindən biri də analitik sadə kəmiyyət prosedurlarıdır. Hazırkı şəraitdə sadə kəmiyyət prosedurları maliyyə hesabları arasındakı qarşılıqlı bağlılığı müəyyən etmək məqsədi ilə həyata keçirilir. Buraya əsas əmsalların, trendlərin eləcə ya fərqlərin iqtisadi təhlili, birinci sınaq prosedurları aiddir.

Bu növ prosedurlara, təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin ekspress – iqtisadi təhlil və geniş təhlil aiddir.

Ekspress – iqtisadi təhlil zamanı təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi potensialı ( mülkiyyət eləcə maliyyə vəziyyəti, hesabatlarda elementlərin mövcudluğu ) və onun maliyyə - təşkilat fəaliyyətinin effektivliyi ( iqtisadi potensialdan istifadənin səmərəliyi, dinamikliyi, mənfəətliyi ) qiymətləndirilir.

Geniş iqtisadi təhlil zamanı aşağıdakı istiqamətlər üzrə daha dərin araşdırmalar olunur :

• 
  təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi və maliyyə vəziyyətinin birinci müşahidəsi ( maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin bütöv istiqaməti eləcə hesabatdakı “qeyri – sağlam elementlərin aşkara çıxarılması ) ;
  
• 
  təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi potensialının audit qiymətləndirilməsi və iqtisadi təhlili :
  

• 
  mülkiyyət vəziyyəti ( təsərrüfatın sərəncamındakı təsərrüfat vasitələrinin miqdarı, əsas vəsaitlrin aktiv hissəsinin payı, köhnəlmə əmsalı, təzələnmə əmsalı və s. ) ;
  
• 
  maliyyə vəziyyətinin çoxsahəliyini nəzərə almaqla analitik prosedurlar həyata keçirilərkən aşağıdakı parametrlər ciddi nəzərə alınmalıdır. ( bu baxımdan, likvidliyin eləcə ödəmə qabiliyyətinin audit qiymətləndirilməsi ) :
  

1. 
   xüsusi kapitalın həcmi,
   
2. 
   ümumi ödəniş əmsalı ,
   
3. 
   sürətli likvidlik əmsalı ,
   
4. 
   mütləq likvidlik əmsalı,
   
5. 
   ehtiyatların ödənilməsi əmsalı ,
   
6. 
   xüsusi kapitalın toplanma əmsalı,
   
7. 
   maliyyə asılılığı əmsalı,
   
8. 
   xüsusi kapitalın manevr qabiliyyətinin əmsalı,
   
9. 
   xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlərin nisbilik əmsalı
   

 təşkilatın maliyyə - təşkilat fəaliyyətinin effektivlityinin audit qiymətləndirilməsi və iqtisadi təhlili :

• 
  işgüzar fəallıq ( avanslaşdırılmış kapitalın və dövriyyə kapitalının əmsalı, iqtisadi artımın sabitlik əmsalı ) ;
  
• 
  gəlirlilik ( avanslaşdırılmış kapitalın gəlirliliyi , xüsusi kapitalın gəlirliliyi ) ; - hazırkı şəraitdə bazarda fəallıq aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunur : a) səhmlərin gəlirliliyi ;
  

2. 
   səhmlərin dəyərliliyi ;
   
3. 
   səhmlərin mənfəətliliyi ;
   
4. 
   divident mənfəəti ;
   
5. 
   səhmlərə qiymət qoyulması
   
6. 
   səhmlərin divident çıxma əmsalı .
   

Azad bazar iqtisadiyyatı şraitində analitik prosedurların vacib növlərindən biri də nisbətən mürəkkəb analitik kəmiyyət prosedurları hesab edilir. Bu baxımdan nisbətən çoxsaylı analitik kəmiyyət prosedurları, kənarlaşmaların baş verməsinə səbəb olan fərqli kəmiyyətlərə və ya hesab qalıqlarına münasibətdə iqtisadi, statistik formaların istifadə olunmasına əsaslanır. Bu növ prosedurlar, vacib amillərin və mühit amillərinin sənədləşdirilmiş, vahid bir model üzərində ümumiləşdirilmiş yolu ilə maliyyə əməliyyatları haqqında informasiyaları əldə etməyə imkan verir. Bununla belə, çoxsaylı kəmiyyət prosedurları çox nadir hallarda həyata keçirilir, çünki onların həyata keçirilməsi, adətən, baha başa gəlməklə yanaşı, həm də auditorlardan xüsusi savad və vərdişlərə malik olmağı, artım surətdə irihəcmli informasiyaların araşdırılmasını tələb edir.

Strateji yol xəritəsinin tətbiqi şəraitində analitik prosedurlardan təşkilat və sahibkarlıq formalarında istifadə olunması və bu problemlərin bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğun tənzimlənməsi hər şeydən öncə kommersiya strukturlarından analitik prosedurların nəzəri əsaslarının açıqlanmasına, öyrənilməsinə və onların beynəlxalq standartlara uyğunluğunun müəyyən edilməsinə müfəssəl şərait yaratmış olur. Bu baxımdan təşkilatlarda, təsərrüfast subyektlərinə analitik prosedurların həyata keçirilməsinin və onların fəaliyyətində olan məlum növlərindən istifadə etməklə, komersiya təşkilatlarında, təsərrüfat subyektlərində, onların ayrı –ayrı bölmələrində bu növlərin köməyi ilə onların maliyyə vəziyyəti, maliyyə sabitliyi, maliyyə dayanıqlığını öyrənməklə əsas məıqsədin əldə olunmasına şərait yaradır.Bu baxımdan analoitik prosedurların mahiyyətinə böyük ehtiyac vardır. Azad bazar iqtisadiyyatı şəraitində təşkilat və təsərrüfat subyektlərinin timsalında analitik prosedurlar dedikdə milli mühasibat uçotunda real olmayaraq və təhrifin əks etdirilən maliyyə təsərrüfat

imkanlarının həqiqətini aşkar etmək, habelə bu cür təhrifləri və yanlışlıqları aşkar etmək üçün müxtəlif auditorlar vasitəilə əldə edilən məlumatların iqtisadi təhlili və audit qiymətləndirilməsi , araşdırılan təsərrüfat subyektlərdə çox vacib maliyyə və iqtisadi parametrlərin həyata keçirilməsi prosesi başa düşülür. Analitik prosedurlar – maliyyə eləcə qeyri – maliyyə göstəricilərinin öyrənilməsi eləcə müqayisəsi yolu ilə aralıq eləcə son nəticələrin qiymətləndirilməsi üsullarıdır. Auditor sübutlarının əldə edilməsi vaxtı həmin prosedurlardan istifadə olunur. Deməli, analitik prosedurlar auditor tərəfindən toplanmış informasiyaların təhlilini eləcə qiymətləndirilməsini, milli mühasibat uçotunda qeyri – adi eləcə ya düzgün olmayan təsərrüfat imkanı faktlarını, eləcə də səhvlərin və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək vasitəsi ilə mühüm maliyyə eləcə iqtisadi göstəricilərin tədqiq edilməsini vacib etdirir.

Analitik prosedurları yerinə yetirərkən çoxsaylı metodlardan – sadə müqayisədən , statistik üsullardan istifadə əsasında aparılan kompleks iqtisadi təhlil üsulundan istifadə oluna bilər.

1.3. Auditdə analitik proseslərin tənzimlənməsi normaları

Qeyd etdiyimiz kimi, analitik prosedurlar fərdi və ümumi göstəricilərə

əsaslanmaqla cari göstəricilərinin eyniləşdirilməsindən ibarət olan eləcə keçmişdə baş vermiş, yaxud proqnozda gözlənilən təsərrüfat həyatı faktlarını reallaşdırmağa və ya rəsmiləşdirilmiş qaydada əsaslandırmağa imkan verən məqsədyönlü auditor işidir.

Göstərilən istiqamətlərdə identifikasiya, hesabat göstəriciləri, təşkilat fəaliyyətinin faktları onların ortaya çıxması kimi anlayışlar öz yerini tapır.

İdentifikasiya latın mənşəlidir, uyğunluğun eləcə müvafiqliyin müəyyən olunmasını nəzərə alır. Onda mühasibat hesabatı göstəricilərinin aşağıdakı faktlara uyğundur :

1. 
   mövcud işlərin real vəziyyətinə ;
   
2. 
   standart sənədlərin tələblərinə .
   

Deməli , mühasibat hesabatının göstəriciləri standart sənədlərin tələblərinə uyğun olacaq, amma bu halda proseslərin mövcud vəziyyətini əks etdirə bilməyəcək.

Ümumi göstəricilər – hər hansı bir yekun haqqında yürüdülən fikri əsaslandıran ölçülərdir. Mühasibat hesabatının göstəriciləri, təsərrüfat fəaliyyətinin nədən ibarət olması haqqında aşkar etməyə imkan verir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin faktları – müştəri-sahibkarın təsərrüfat fəaliyyətinin halhazırda nədən ibarət olması eləcə keçmişdə nədən ibarət olması haqqında fikir yürüdülməsi üçün çox əhəmiyyət daşıyan amillərdir.

Hazırkı şəraitdə analitik prosedurlar, say göstəriciləri sırasında qarşılıqlı əlaqənin mövcud olmasının eləcə bunu inkar edən sübutların edilməməsi səbəbindən də mövcud olmaqda iştirak etməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmaqla həyata keçirilir.

Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik prosedurlar göstərilən

əməliyyatların həyata keçirilməsini nəzərə alır :

2) aşağıdakı göstəricilərlə müqayisədə, auditi işgüzar şəxs haqqında maliyyə eləcə digər informasiyaların nəzərdən keçirilməsi ;

• 
  əvvəlki illər üzrə müqayisəli informasiyalarla ;
  
• 
  auditi aparılan şəxsin vəziyyətinin gözlənilən nəticələri ilə ;
  
• 
  analoji fəaliyyət növü ilə əlaqədar olan təşkilatlar haqqında informasiyalarla.
  

3) aşağıdakı faktorlar arasındakı qarşılıqlı açıqlamaların nəzərdən keçirilməsi:

• 
  auditi aparılan şəxsin praktikasına əsasən, proqnozlaşdırılan nümunəyə uyğun olması ehtimal edilən informasiya elementləri ; - maliyyə eləcə digər informasiyalar.
  

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində auditin gedişində analitik prosedurlar təşkilat və təsərrüfat subyektlərinin məqsədləri üçün tətbiq olunur :

• 
  potensial risk imkanlarını müəyyən edən eləcə auditordan xüsusi diqqət çəkən təsərrüfat fəaliyyətinin qeyri – adi eləcə ya düzgün əks etdirilməmiş amillərin və nəticələrin vacib olub – olmamasının aşkarlanması ;
  
• 
  təsərrüfat subyektin fəaliyyətinin ciddi araşdırılması ;
  
• 
  təsərrüfat subyektin maliyyə vəziyyətinin eləcə onun fəaliyyətinin sabitlik proqnozluğunun qiymətləndirilməsi ;
  
• 
  milli mühasibat hesabatlarının səhv olunması faktların aşkarlanması ;
  
• 
  məzmunu üzrə aparılan auditor prosedurlarının miqdarının azaldılması ; - yaranmış vəziyyətə cavab almaq məqsədi ilə təcrübədən keçirilməsi.
  

Hazırkı şəraitdə analitik prosedurlar bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir :

• 
  audit prosedurun məqsədinin müəyyən olunması ;
  
• 
  nəticənin layihələndirilməsi ;
  
• 
  audit prosedurların yerinə yetirilməsi ;
  
• 
  audit prosedurların icrasının yekunun iqtisadi təhlili .
  

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində analitik prosedurlar maliyyə hesabatlarının, törəmə müəssisələrin, bölmələrin və seqmentlərin maliyyə hesabatlarının və maliyyə məlumatlarının ayrı – ayrı elementlərinin konsolidasiyasına münasibətdə həyata keçirilir. Analitik prosedurlar, mürəkkəb statistik üsullardan istifadə olunmaqla, adi müqayisədən kompleks təhlilədək müxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər.

cədvəl 1.1

Auditdə analitik prosedurların istiqamətlıri və məqsədləri

Istiqamət	Dövrülük	Əsas məqsədləri
Tənzimlənmə	Auditin başlanğıcında eləcə ümumilikdə yoxlama proseduru ərzində	Müştəri-sahibkarın biznesi eləcə fəaliyyət bölməsi ilə tanışlıq prosesində auditorun özünün müəyyən etdiyi əvvəlki informasiyaların tənzimlənmə informasiyalarına müvafiq olubolmadığının müəyyən edilməsi
Kompleks	Hesab	Vaciblilik sınaqlarının keçirilməsi
yoxlama	yekunlarının eləcə əməliyyatların məzmun üzrə yoxlanılması prosesində	yekununda əldə olunmuş faktlar eləcə daxili nəzarət vasitələrin işinin yekunları nəzərdən keçirilərkən bütöv auditor riskinin məqbul səviyyəyə açıqlanmasına dair auditorun rəy verə biləcəyinə vacibliyin kifayət dərəcədə təmin olunması
Milli Maliyyə (mühaisbat) hesabatlarının bütöv icmal yoxlanışı haqqında rəyin tərtib olunması	Mövcud yoxlanışının axırında	Milli mühasibat hesabatları ilə bağlı bütöv rəy verilməsi

Auditor tərəfindən prosedurların, onların metodların və tətbiq səviyyələrinin seçilməsi peşəkar səriştəli predmetidir.

Bazar iqtisadiyyatı şraitində analitik prosedurlar göstərilən hallarda həyata keçirilir :

• 
  auditor tərəfindən müxtəlif auditor prosedurlarının xarakteri, zaman çərçivələri eləcə həcmi tənzimləndikdə ;
  
• 
  məzmunu üzrə yoxlama proseduru qismində geniş araşdırma istiqamətində ;
  
• 
  auditin yekun mərhələsində maliyyə (mühasibat ) hesabatlarının bütöv icmal yoxlanışı qismində ( cədvəl 1.1 ) .
  

Analitik prosedurların həyata keçirilməsinin mümkünlüyü, eyni zamanda yoxlanılan hesabatların növü ilə əlaqədar çünki auditor firmalarının çox əksəriyyəti analitik prosedurların yalnız gəlir və itkilər haqqında hesabatların gözdən keçirilməsi vaxtı aparılmasına önəm verir.

Müasir şəraitdə auditdə analitik prosedurların həyata keçirilməsi aşağıdakı imkanlara malikdir :

• 
  analitik prosedurlar ayrı – ayrı hesabların eləcə ya hesab qruplarının reallığını sübut edən parametrləri təmin edir ;
  
• 
  analitik prosedurlar, həm dəqiq yoxlama vaxtında, həm də ötən illər üzrə likvidliyi eləcə gəlirliyi qiymətləndirməyə imkan verir ;
  
• 
  analitik prosedurlar auditorun fikrinin ən zəruri hallara, yaxud səciyyəvi cəhətlərə istiqamətlənməsinə imkan verir, bu isə icra olunan yoxlamaların həcmini eləcə müvafiq olaraq, onların aparılması vaxtlarını və auditor qonorarlarının miqdarını azaltmağa şərait yaradır ;
  
• 
  analitik prosedurlar, əldə olunmuş parametrlərin qarşılıqlı surətdə yoxlamağa şərait yaradır.
  

Analitik prosedurların səmərəliyini nail olmaq və onların nəticələrin gözlənilən nəticələrə müvafiq olması və ya olmadığını araşdırmaq üçün zəngin bilik eləcə təcrübə tələb olunur. Bu səbəbdən, analitik prosedurlar, icra rəhbəri tərəfindən tətbiq edilir, bu səlahiyyətlər onun müavininə həvalə olunduqda ondan analitik prosedurlara real nəzarət təmin olunmalıdır.

Hər bir xidmət növünün imkanı üçün qanunverici normativ hüquqi sənədlərin olması çox vacibdir. Çünki, hüquqi və təşkilati məzmunundan asılı olmayaraq hər bir iş növünün hüquqi vəzifələri, məsuliyyəti eləcə digər öhdəlikləri qanunverici standart hüquqi aktlarla tənzimlənir. Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi eləcə fiziki şəxs statusunda fəaliyyətdə olan audit xidməti Azərbaycan Respublikasının Yüksək Qanunvericilik Orqanı tərəfindən qəbul olunmuş qanunlara və Azərbaycan Respublikası Ali İcraedici orqanları tərəfindən qəbul edilmiş bir sıra qərar və fərmanlara əsasən təşkil olunur. Bu qanunverici standart sənədlərə “Auditor xidməti haqqında” Dövlətin 16 sentyabr 1994-cü il saylı Qanunu, DövlətinMilli Qanunvericiliyin 19 sentyabr 1995-ci il saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında “Auditorlar Palatası” haqqında əsasnamə, Dövlətin Milli Məcəlləsinin 12 mart 1996-cı il saylı qərarı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respiblikası auditorların eləcə audit təşkilatlarının qeydiyyatı” barədə sərəncam, Dövlətin Nazirlər Kabinetinin 11 aprel 1996-cı dövrlərdə “Azərbaycan Respublikası Auditor Palatasının başqa məsələlərinə edilən dəyişikliklər” haqqında sərəncamı eləcə Azərbaycan Respublikasında Auditorlar Palatası barəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti göstərilən verilmiş bir sıra qərarlar daxildir. Bu qanunverici eləcə normativ hüquqi sənədlər Dövlətin auditor fəaliyyətinin təşkilinin eləcə nizamlanmasının ümumi hüquqi bazasını əsaslı hesab edir.

Hazırda tənzimləyici sənəd kimi “Auditor xidməti haqqında” Dövlətin Qanunu ölkəmizdə audit xidmətinin təşkili eləcə nizamlanması üçün ilk eləcə əsas qanunudur.

Bu qanun əsas etibarilə Dövlətin audit xidmətini tənzimləyir. Daha doğrusu, Dövlətin audit xidməti ilə əlaqədar lisenziya verilməsinin əsas prinsipləri, müstəqil auditorların və auditor təşkilatlarının rəsmiyyət qanunları, auditor təşkilatlarının qeydiyyat qaydaları, auditorların hüquqları, vəzifələrinin eləcə onların məsuliyyətinin hüquqi obyektivliyi, audit xidməti ilə əlaqədar hüququ verən lisenziyaların geri

götürülməsi qaydalarının əsas prinsiplərini özündə göstərir.

Ümumiyyətlə “Auditor xidməti haqqında” dövlətin Qanununda dövlətin audit xidmətinin təşkilinin bütün qaydaları, o cümlədən təşkilatlarda audit xidmətinin təşkili subyektlərinin səviyyəsi eləcə hüquqları da öz əksini göstərməkdədir.

Qanunun 5-ci fəsli xüsusi elementlərin şərhinə həsr olunmuşdur ki, eyni zamanda audit xidməti sahəsində tətbiq edilən qadağalar, audit xidmətində mövcud mübahisələrin həll edilməsi qaydaları eləcə auditor təşkilatlarının fəaliyyətində

yoxlama-təftiş işinin təşkili prinsipləri açıqlanmışdır.

Dövlətin auditor fəaliyyətinin effektli təşkili dövlətin “Auditor xidməti haqqında” sərəncamla yanaşı bir sıra standart sənədlərin, o cümlədən dövlətin “Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə”nin vəzifələrinin düzgün icra olunmasından asılıdır. Bu əsasnamə dövlətin audit fəaliyyətinin təşkilinin prinsip eləcə qaydalarını tənzimləyən standart hüquqi sənəddir. Bu əsasnamə Azərbaycan Respublikası Milli Qanunların 1995-ci il 19 sentyabr saylı qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Milli Məcəllənin 1996-cı dövr 5 noyabr tarixli qərarı ilə münasib dəyişikliklər nəzərə alınmaqla ölkənin Auditorlar Palatası haqqında əsasnamə əsasən palatanın vəzifə eləcə funksiyaların, palataya riayət edilməsi qaydaları, palatanın idarə edilməsi qaydalarını, palatanın əmlak sənədləri, palatanın üzvləri arasında müvafiq surətdə əks etdirir.

Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyətinin normativ hüquqi bazasını təşkil edən standart hüquqi sənədlərdən biri də ölkə ərasizisində audit fəaliyyəti ilə işləmək üçün lisenziya verilməsi qaydalarıdır. Bu qaydalar ölkənin Nazirlər Kabinetinin 13 yanvar 1998-ci il dövr 9 saylı qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Həmin qaydalar adından göründüyü kimi, ölkənin ərazisində audit fəaliyyəti ilə əlaqədar lisenziya verilməsi prinsiplərini eləcə mexanizmlərini tənzimləyir. Bu qaydalar ölkə ərazisində audit fəaliyyəti ilə tənzimlənən xüsusi razılıq (lisenziya) anlayışını, bu lisenziyanın qüvvədə olması vaxtı, verilməsi və alınması üzərində təftiş, lisenziyanın verilməsinə dair aparılan analitik, lisenziya müddəti, lisenziyanın fəaliyyətinin dondurulması eləcə ləğv edilməsi prinsiplərini özündə biruzə verir. Qeyd olunan normativ hüquqi qanunlarla yanaşı, bir sıra təlimat növlü sənədlər də vardır ki, sənədlər Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası qərarı ilə qəbul edilmişdir. Bu sənədlər də standart hüquqi aktlara bərabər tutulur eləcə ölkənin audit fəaliyyətinin effektli təşkilinə xidmət edir. Bu standart sənədlər Auditor Palatası tərəfindən qəbul olunmuş “Auditorun Planlaşdırılması”-audit normativlərin həyata keçirilməsi barədə təlimat, banklarda auditin yoxlanılmasına dair proqram, audit standartları, ölkənin Auditorlar Palatasında ilin ən vacib, sərbəst auditorunu, auditor təşkilatını eləcə xarici auditor təşkilatını araşdırmaq üçün keçirilən yarış haqqında qanun və sair bu kimi əsasnaməlar aiddir. Bu standart sənədlər ölkənin Auditorlar Palatası tərəfindən hazırlanır eləcə onun katibliyinin qərarı ilə təsdiq edilir. Məsələn: “Auditin analitik planlaşdırılması” standartı dövlətin Auditorlar Palatası Şurasının 24 mart 1999-cu il dövrdə 32/2 saylı qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Həmin standartın əsas məqsədi təşkilatlar və təsərrüfat subyektlərində təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin audit analitik prosedurların işlərinə başlamazdan əvvəl auditor istiqamətindən tətbiq edilən planlaşdırma prosedurlarını zəruri edən vacib sənəddir. Təlimatın əsas vəzifələri auditin analitik planlaşdırılması eləcə onun ilkin mərhələsini zəruri etmək, auditin ümumi tənzimlənməsinin hazırlanması, audit aparılması üçün proqramın hazırlanması eləcə tətbiqi qaydalarını izah etməkdir. Bu təlimat auditorun bütöv plan formasını və auditin işinin formalarının maketini də təsdiq etmişdir. Bu təlimat eyni zamanda auditorin tənzimlənmə və ilkin fəaliyyət istiqamətlərini, auditorun ümumi planının hazırlanması eləcə tərtibatı qaydalarını, auditorun təqribi işlək proqramının hazırlanması qaydalarını göstərir. Respublikamızda audit xidmətinin effektli təşkili üçün standart aktlarla yanaşı, Auditorlar Palatası əsas metodik sənədlər də işləyib formalaşdırılmışdır. Bu metodik sənədlərdən biri də təşkilatlard və təsərrüfat subyektlərində audit yoxlamasına dair xüsusi proqramlardır. Bu proqramlar hər bir təşkilatların spesifik xüsusiyyətləri əsasən işlənib hazırlanır eləcə audit xidmətinin ölkəmizdə təşkilini zənginləşdirir. Ölkənin Auditorlar Palatası Şurasının 16 sentyabr 2000-ci il dövrü 61/2 saylı sərəncamı ilə “Banklarda audit aparılmasına dair proqram” təsdiq edilmişdir. Həmin proqramda mahiyyət baxımından ölkəmizdə fəliyyət göstərən bankların imkanının auditinə dair bütün prinsipial problemlər öz əksini tapmışıdr. Proqram bankların maliyyə hesablarının tərəfdaşlarına verilmiş kreditlərin audit qanunlarını özündə əks etdirməklə, sahibkar hesablarının inventarlaşma edilməsi qaydasını araşdırılmışdır. Proqramda pulun banklarda yerləşdirilməsi eləcə onların hərəkəti üzərində təftiş qaydalarını, qiymətli kağızlar, investisiyalar eləcə onlardan istifadə səmərəliliyinin audit qiymətləndirilməsinin üsulları da verilmişdir. Proqram həmçinin bankların özünəməxsus fəalları, əsas vəsaitlərdən effektli istifadənin qiymətləndirilməsini özündə əks olunmuş və xarici pulların banklar tərəfindən alınması eləcə onların müştərilərə verilməsi prosedurlarının iqtisadi təhlilini özündə əks etdirir. Bu formada təlimat proqramları ölkəmizdə audit xidmətinin təşkilində lazımi standart sənədlərin tətbiqi bazasını zənginləşdirir və analitik prosedurların həyata keçirilməsinə tam şərait yaradır.

II FƏSIL. AUDITDƏ ANALITIK PROSEDURLARIN MÜASIR