AZƏrbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırki dövrdə auditor yoxlamaları aparılmasının əsas elementi olan analitik prosedurlar audit aparılan təsərrüfat subyektlərinin uçot və qeyriuçot informasiyaları arasında nisbətin müəyyən edilməsini aşkar edir. Müasir iqtisadi çağırışlar zəmnində təşkilat və təsərrüfat subyektlərində analitik prosedurların müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsində çox ənənəvi olan təşkilatın və təsərrüfat subyektlərinin milli mühasibat və maliyyə hesabatlarının mövcud vəziyyətinin mütləq və nisbi parametrlər üzrə qiymətləndirilməsi bazar iqtisadiyyatının prinsiplərindən irəli gəlir. Bu baxımdan hesablanmış və yaxud müəyyənləşdirilmiş parametrlərin əsasında hesablanmış əmsalların müqayisə edilməsi analitik prosedurların qiymətləndirilməsinə tam şərait yaratmış olur. Hazırki şəraitdə, auditor prosedurlarının işlənilməsi və onların həyata keçirilməsi göstərilən ardıcıllıqla aparıla bilər :

1. 
   Analitik prosedurların əsas məqsədinin müəyyən edilməsi ;
   
2. 
   Qarşıdakı məqsədə çatmaq üçün səmərəli prosedur növünün seçilməsi ;
   
3. 
   Müasir məlumat bazasının müəyyən edilməsi ;
   
4. 
   Optimal qərarların qəbul edilməsi üçün əsas ölçülərin müəyyən edilməsi .
   

I . İqtisadi islahatlar şəraitində prosedurların məqsədinin müəyyən edilməsi; Ona görə əhəmiyyətlidir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində tətbiqi məqsədlərinə görə əsas olan analitik prosedurlar kompleksinə göstərilənlər daxildir:

-tələbin biznes fəaliyyəti ilə tanışlıq eləcə onun işgüzar aktivliyinin müəyyən olunması;

-milli mühasibat və maliyyə hesabatlarında vacib düşünülmüş və təsadüfi səhv istiqamətlərinin müəyyən olunması;

-geniş testləşdirmənin ixtisar edilməsi;

-təşkilatın fəaliyyət qabiliyyətinin audit qiymətləndirilməsi; -zamanın seçilməsi.

Məlumdur ki, hazırkı şəraitdə auditorun maliyyə məlumatlarına təsir edə biləcək hadisənin eləcə əməliyyatın xüsusiyyətlərini müəyyən elmək üçün sifarişçinin bazar fəaliyyəti və onun mənsub sayılan sahə haqqında lazımi biliklər elementinə malik olması zəruri şərt sayılır^-. Bizim fikrimizcə, həmin, biliklər elementi özündə aşağıdakıları birləşdirir:

- Təşkilatın fəaliyyət göstərdiyi kommersiya strukturunun haqqında ətraflı və obyektiv xüsusi məlumat toplusu;

-Təşkilatın istehsal və kommersiya imkanı haqqında tam təsəvvürün formalaşması.

Bundan başqa, audit prosesində çox real nəticə əldə etmək məqsədilə auditor ümumiyyətlə keçmiş yoxlamaların məlumatlarım nəzərə alır və onlardan istifadə edir. Belə bir şəraitdə, müxtəlif həcmli mütləq və nisbi göstəricilərin aşkarlanması və dəyişikliklərin qiymətləndirilməsi cari təhlilin yekun prosedurası hesab edilir. Fikrimizcə, həmin kənarlaşmalar auditor yoxlamalarının planlaşdırılması vaxtı nəzərə alınması vacib olan ölçü, və spesifik hadisələri əks etdirir. Aydındır ki, müasir şəraitdə

auditin aparılması üçün vacib olan məlumat göstərilən mənbələr hesabına reallaşa bilər:

-təsdiq edilmiş milli mühasibat eləcə maliyyə hesabatı;

-direktorlar şurasının ümumi iclaslarının protokolları;

-ötən ilin üzləşmələri və digər auditor faylları;

-real auditor faylları (dəyişməz məlumat);

-idarəetmə tərkibində və uçot sistemlərində gözlənilən kənarlaşmalar, haqqında

Azərbaycan Respublikası Hökümətinin, Azərbaycan Respublikası Maliyyə

orqanlarının, Auditorlar Palatasının və Milli Bankın sərəncamları və Əsasnamələri.

Təşkilatın imkan qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiqi nəzərə alınmaqla analitik prosedurlar artıq auditin tənzimlənmə mərhələsində təsərrüfat subyektlərinin əsas maliyyə çətinlikləri ilə üzləşməsi vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Onda auditor riskinin qiymətləndirilməsi vaxtı auditor təsərrüfat subyektlərinin zəifləməsi ehtimalını nəzərə alır və bu zaman audit prosesində istifadə olunan analitik prosedurlar həmin imkanı qabaqcadan görməyə əlverişli mühit yaradır. Yoxlamanın son mərhələsində auditor tərəfindən təşkilatın fəaliyyət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi

“ahəngdarlığın araşdırılması prosedurası” adlanır. Ahəngdarlığın qiymətləndirilməsi mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarının düzgünlüyü haqqında auditorun son rəyinin formalaşmasına müsbət təsir göstərir.

Məlumdur ki, hazırkı şəraitdə analitik prosedurların həyata keçirilməsinin əsas məqsədlərindən biri sifarişçinin mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarında mümkün düşünülmüş eləcə təsadüfi səhv zonalarının müəyyən olunması hesab edilir. Nəzəriyyədə, hazırkı ildə auditə cəlb edilməyən maliyyə informasiyaları ilə onların müqayisə edildiyi digər informasiyalar arasındakı gözlənilməz kəskin dəyişikliklər

«qeyri-adi koııarlaşma» adı ilə tanmır. Əgər qeyri-adi kənarlaşmanın miqyası çoxdursa, onda auditor bunun səbəbini öyrənir, onun təsadüfi səhv eləcə ya maliyyə hesabatının düşünülmüş formada təhrif edilmədiyini və vacib iqtisadi hadisə olduğunu araşdırır.

Təcrübədə analitik prosedurların bu aspekti bəzi vaxt «diqqət isliqaməti» adlandırılır. Çünki, onlar tədqiqatçının səhv eləcə ya qeyri-dəqiqliyin tapılması mümkün sayılan auditin spesifik sferalarında çox müfəssəl prosedurların həyata keçirilməsinə yönəldilir. Auditor qeyri-adi kənarlaşmaların məbləğini təhlil edərkən firmadaxili təlimatlara əsas götürülür və özünün ekspert rəyi əsaslı təsdiq edilmiş ölçülərdən istifadə edir. Təcrübədə qeyri-adi kənarlaşmaların vəziyyəti nəzəriyyə və praktikada məqbul olunmayan həddən yüksək olduqda, belə dəyişikliklərin həcmi auditor tərəfindən araşdırılır. Əgər bu kənarlaşmanı mütləq meyarda göstərmək mümkün deyildirsə, onda nisbətlərlə ifadə olunmuş nisbi kəmiyyətlərdən yararlanmaq məqsədəuyğun sayılır.

Aydındır ki, praktikada müfəssəl auditor prosedurlarının ixtisar olunması məqsədilə analitik prosedurlar öyrənilə bilər. Əgər analitik prosedurlar vasitəsilə vacib kənarlaşmaları aşkar etmək çətindirsə, onda bu ciddi səhv eləcə ya qeyri-dəqiqlik ehtimalının aşağı olduğu anlamına gəlir. Fikrimizcə, təcrübədə bir qayda olaraq həmin analitik proseduranın yekunu mühasibat hesabları üzrə qalıqların araşdırılması və onların düzgünlüyünün təsdiqinə istiqamətlənir. Bu isə, öz növbəsində, araşdırılan mühasibat və maliyyə hesabatlarının iqtisadi təhlili zamanı az miqdarda geniş testlərlə kifayətlənməyə imkan verir. Müasir şəraitdə, analitik prosedurların tətbiqi nəticəsində əldə edilən faktların eləcə sübutların yararlıq səviyyəsi konkret mühitdə onların etibarlılıq səviyyəsindən asılı olur. Audit prosesində bəzi problemlərin həll edilməsi zamanı onların ümumi prosedur növlərindən daha effektli olması ehtimalı yüksəkdir. Digər şəraitdə analitik prosedurlar çox yaxşı halda auditorun diqqətini loyal faktların və sübutların toplanılmasına istiqamətləndirə bilər.

2. 
   Analitik prosedur növünün seçilməsi. Məlumdur ki, müasir şəraitində auditin aparılması vaxtı istifadə edilə biləcək analitik prosedur növünün seçilməsi bunun təşkili məqsədindən və eyni zamanda auditorun müstəqil ekspert qiymətləndirməsindən asılıdır.
   
3. 
   İnformasiya bazasının müəyyən edilməsi. Fikrimizcə, söhbət sifarişçinin mühasibat eləcə maliyyə hesabatları növünün araşdırlmasından getmir. auditor analitik prosedurların keçirilməsi üsulunu və onun informasiya bazasını götürməklə, praktiki olaraq auditin araşdırılmasını məqsədəuyğun dövrdə vaxtı seçmiş olur. Məlumdur ki, audit nəzəriyyəsində cari dövrlərinin sayı və auditorun araşdıra biləcəyi informasiyanın miqdarı haqqında vacib meyarlar yoxdur. Nəzəri cəhətdən o da əsasdır ki, təhlil üçün götürülmüş cari dövrlərinin sayı çox olduqda iqtisadi təhlilin nəticələri daha obyektiv eləcə inandırıcı olur. Başqa sözlə desək, dinamika tipləri nə qədər dərin və müxtəlif olarsa iqtisadi təhlilin effektivliyi də bir o qədər çox olar. Təcrübədə, bəzi hallarda auditor çoxsahəli hesabat dövrlərinin məlumatlarının müqayisəsi vaxtı nəzərə alınması vacib olan rəqabət göstəricilərlə rastlaşır və onların vacibliyi kompleks təhlil və subyektivizim strumentlərinin daxil olmasını labüd edir. Ona görə də iqtisadi
   

ədəbiyyatlarda hesabat dövrlərinin sayı eləcə təhlilə cəlb ediləcək informasiyanın həcmi haqqında problemlərin həllinin professional hissiyyatdan eləcə auditorun ixtisas səviyyəsindən asılılığı bir daha vurğulanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda təşkilatların auditi zamanı auditor tərəfindən tələblərin «maliyyə-təsərrüfat tarixi»nin təhlilinin dərinləşdirilməsi eləcə ona daha çox maraq fikir verilməsi auditin keyfiyyətini yüksəltmir eləcə bəzi hallarda onun effektivliyini aşağı salır. Çünki, hüquqi cəhətdən ölkə təşkilatların «tarixi»nin 5-6 ildən artıq olmaması eləcə həmin dövrlərdə xeyli makroiqtisadi çətinliklərin baş verməsi onların müqayisə olunması, uçotu və iqtisadi təhlili işlərinin “əsassız yaradıcılığa” çevirir, hazırda , analitik prosedurlar üçün auditorun qərarlarında iki illik mühasibat balansı eləcə maliyyə nəticələri haqqında milli hesabat forması olduqda, belə bir vəziyyət səmərəli variant hesab edilə bilər.

2. 
   Qərarların qəbul olunması üçün ölçülərin müəyyən edilməsi. Təcrübədən məlumdur ki, auditor tam təhlil zamanı maliyyə hesabatlarının parametrlərinə əsasən hesablanmış müxtəlif əmsalların avropa və ölkə təcrübəsində qəbul olunmuş normativ kəmiyyətlərinə istinad edir. Audit aparılan dövrün faktiki parametri ilə auditor prosedurunun tələblərinin ikinci mərhələsində müqayisə üçün götürülmüş baza parametri arasında kritik fərq bu problemin həllində əsas variant hesab olunur. Bununla yanaşı, auditor tərəfindən maliyyə hesabatının əsas maddəsi üçün müəyyən edilən real göstərici də müqayisə üçün dayaq rolunu oynaya bilər. Ona görə də, müasir şəraitdə auditor tərəfindən müqayisə dayağı kimi seçilmiş kritik fərq eləcə ya mütləq kəmiyyətin yüksəlməsi audit aparılan obyektin geniş testləşdirilməsi haqqında nəticənin qəbul edilməsini zəruri hesab edir.
   
3. 
   Auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsi eləcə nəticələrin ümumiləşdirilməsi. Aydındır ki, bu mərhələnin əhəmiyyətini iqtisadi təhlil, onun nəticələrinin şərhi eləcə auditor tərəfindən aşkar olunmuş qeyri-adi kənarlaşmaların ümumiləşdirilməsi prosesi əhatə edir. Bu zaman analitik prosedurların icrası və onun layihələşdirilməsi üsulunun seçilməsi qarşıya qoyulmuş vəzifələr tamlığından asılı olaraq həyata keçirilir. Auditor təhlilin ardıcıllığı baxımından birinci növbədə maliyyə (mühasibat) hesabatının araşdırılması metodunun seçilməsi eləcə ondan istifadə olunması məsələnin həllini məqsədəuyğun sayır. Bu üsul təşkilat kapitalının və əldə edilmiş mənfəətin formalaşması mənbələrinin müəyyən edilməsi məqsədilə əks olunan hesabatlarda
   

mövcud parametrlərin real kəmiyyətlərinin, uçot siyasətinin əsas məqamlarının və illik hesabata edilmiş formaların öyrənilməsi eləcə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman maliyyə formalarındakı qeyri-adi kənarlaşmalara eləcə məbləğlərə xüsusi diqqət yetirilir. Bundan başqa, analitik prosedurların icrası prosesində auditor iqtisadi təbiilin fərq, interpolyasiya, korrelyasiya. reqressiya metodlarından, iqtisadi-riyazi üsullardan və digər evristik qaydalardan istifadə edə bilər. Məlumdur ki, hazırkı şəraitdə analitik prosedurların həyata keçirilməsinin əsas məqsədlərindən biri sifarişçinin mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarında mümkün düşünülmüş eləcə təsadüfi səhv zonalarının müəyyən olunması hesab edilir. Nəzəriyyədə, hazırkı ildə auditə cəlb edilməyən maliyyə informasiyaları ilə onların müqayisə edildiyi digər informasiyalar arasındakı gözlənilməz kəskin dəyişikliklər «qeyri-adi koııarlaşma» adı ilə tanmır. Əgər qeyri-adi kənarlaşmanın miqyası çoxdursa, onda auditor bunun səbəbini öyrənir, onun təsadüfi səhv eləcə ya maliyyə hesabatının düşünülmüş formada təhrif edilmədiyini və vacib iqtisadi hadisə olduğunu araşdırır. Təcrübədə analitik prosedurların bu aspekti bəzi vaxt «diqqət isliqaməti» adlandırılır. Çünki, onlar tədqiqatçının səhv eləcə ya qeyridəqiqliyin tapılması mümkün sayılan auditin spesifik sferalarında çox müfəssəl prosedurların həyata keçirilməsinə yönəldilir. Auditor qeyri-adi kənarlaşmaların məbləğini təhlil edərkən firmadaxili təlimatlara əsas götürülür və özünün ekspert rəyi əsaslı təsdiq edilmiş ölçülərdən istifadə edir. Təcrübədə qeyri-adi kənarlaşmaların vəziyyəti nəzəriyyə və praktikada məqbul olunmayan həddən yüksək olduqda, belə dəyişikliklərin həcmi auditor tərəfindən araşdırılır. Əgər bu kənarlaşmanı mütləq meyarda göstərmək mümkün deyildirsə, onda nisbətlərlə ifadə olunmuş nisbi kəmiyyətlərdən yararlanmaq məqsədəuyğun sayılır.

Məlumdur ki, hazırkı şəraitdə analitik prosedurların həyata keçirilməsinin əsas məqsədlərindən biri sifarişçinin mühasibat eləcə maliyyə hesabatlarında mümkün düşünülmüş eləcə təsadüfi səhv zonalarının müəyyən olunması hesab edilir.

Nəzəriyyədə, hazırkı ildə auditə cəlb edilməyən maliyyə informasiyaları ilə onların müqayisə edildiyi digər informasiyalar arasındakı gözlənilməz kəskin dəyişikliklər

«qeyri-adi koııarlaşma» adı ilə tanmır. Əgər qeyri-adi kənarlaşmanın miqyası çoxdursa, onda auditor bunun səbəbini öyrənir, onun təsadüfi səhv eləcə ya maliyyə hesabatının düşünülmüş formada təhrif edilmədiyini və vacib iqtisadi hadisə olduğunu araşdırır.

Təcrübədə analitik prosedurların bu aspekti bəzi vaxt «diqqət isliqaməti» adlandırılır. Çünki, onlar tədqiqatçının səhv eləcə ya qeyri-dəqiqliyin tapılması mümkün sayılan auditin spesifik sferalarında çox müfəssəl prosedurların həyata keçirilməsinə yönəldilir. Auditor qeyri-adi kənarlaşmaların məbləğini təhlil edərkən firmadaxili təlimatlara əsas götürülür və özünün ekspert rəyi əsaslı təsdiq edilmiş ölçülərdən istifadə edir. Təcrübədə qeyri-adi kənarlaşmaların vəziyyəti nəzəriyyə və praktikada məqbul olunmayan həddən yüksək olduqda, belə dəyişikliklərin həcmi auditor tərəfindən araşdırılır. Əgər bu kənarlaşmanı mütləq meyarda göstərmək mümkün deyildirsə, onda nisbətlərlə ifadə olunmuş nisbi kəmiyyətlərdən yararlanmaq məqsədəuyğun sayılır.

III FƏSİL. AUDITIN ANALITIK PROSEDURLARININ