Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

25.4.Aqrar-s
ənaye kоmpleksində qiymətlərin əmələ gəlməsi 
Son ill
ərdə aqrar sferanın ümumilikdə və regionlar üzrə dinamik inkişafa 
istiqam
ətləndirilmiş dövlət əhəmiyyətli qərarlar və hüquqi normativ aktlar da 
q
əbul edilmişdir. Qəbul edilmiş qanun, qərar və normativ aktlar, təbii ki, 
birinci növb
ədə obyektiv reallıqlara əsaslanmalı, respublika iqtisadiyyatının 
xarakterin
ə uyğun olmalı və digər tərəfdən beynəlxalq standartlara cavab 
verm
əlidir.
Müxt
əlif ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının müxtəlif bazarlarından 
istifad
ə olunur ki, orada satılan məhsulun keyfiyyəti ilə əlaqəli olaraq qiymətə 
əlavələr və güzəştlər sistemi tətbiq olunur. Məsələn, dəri xammalı ilə 
beyn
əlxalq ticarətdə qiymətlər həmin xammalın mənşəyi, regionu, qalınlığı, 
sah
əsi, rəngi və digər keyfiyyət göstəricilərinə görə dəyişir.
455 

---

B
əzən kənd təsərrüfatı xammalının qiymətləri hazır məhsulların 
qiym
ətlərindən çıxış etməklə müəyyənləşdirilir. Bu qayda üzrə tünd və ağ 
q
əndin qiymətləri hesablanılır. Dəridən olan yarımfabrikatların qiymətləri hazır 
d
əri məhsulunun qiymətlərindən çıxış etməklə müəyyənləşdirilir.
Dünya xammal bazarlarının qiymətləri məhsulda olan faydalı kom-
ponentl
ərin hesabı ilə differensiallaşdırılır. Məsələn, buğdanın qiyməti onun 
t
ərkibində olan proteinə görə müəyyən olunur.
K
ənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin milli tənzimlənməsinin 
özün
əməxsus sistemi Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində tətbiq olunur. Bazar 
qiym
ətəmələgəlməsi mexanizmi müxtəlif qiymət müdafiələrindən istifadənin 
t
ətbiqi ilə saxlanılır. Bu qiymətlar məhsulun növündən və regiondan asılıdır. 
H
ər bir məhsul üzrə müxtəlif qiymət növlərinin seçilməsi ilin əvvəlindən Aİ 
Nazirl
ər Kabineti tərəfindən həyata keçirilir. Bu, Aİ iştirakçı dövlətləri və 
komissiyaları arasında uzunmüddətli razılaşmaların predmetidirlər. Bu, ərzağın 
qiym
ət dinamikasına və milli kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirlərinin 
formalaşmasına müəyyənləşdirici təsir göstərir.
Aİ-da qiymətlərin əmələgəlmə və formalaşma mexanizmində həlledici 
rolu üç 
əsas qiymət növü oynayır: 
1.
İndikativ qiymətlər; 
2.
İntervent qiymətlər; 
3.
Ticar
ət qiymətləri. 
İndikativ qiymətlərə Aİ təşkilatları arzuolunan qiymətlər kimi baxılır və 
bu qiym
ətlər buğda, süd, şəkər, zeytun yağı, günəbaxan və s.məhsullarına tətbiq 
olunur. Bir çox m
əhsullara, o cümlədən iribuynuzlu mal-qara, buzovlara 
t
əyinatı xarakterinə görə qiymətlər müəyyənləşdirilir və ya tütünə məqsədli 
qiym
ətlər qoyulur. 
İntervent qiymətlər- bu, minimal satış qiymətləri istehsalçılara zəmanət 
verir ki, Aİ ölkələri tərəfindən fermer məhsulları alınacaqdır. Bu qiymətlər 
alışların qütbləşdirilməsini əlaqələndirir və regionlar üçün təyin oluna bilər.
İxrac olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının minimal qiyməti məhsul 
növl
ərinə görə astana qiymətləri tətbiq olunur. Astana qiymətəri indikativ 
qiym
ətlərdən yüksəkdir.
Qiym
ətlərin əmələ gəlməsinə birbaşa və dolayı yolla ən müxtəlif faktorlar 
öz t
əsirini göstərir. Bu faktorların sırasında xammal resursları ilə təmin edilmə 
s
əviyyəsini, siyasi vəziyyəti, həmçinin dünya bazarında həmin ölkənin yerini 
xüsusil
ə qeyd etmək lazımdır. 
İndi isə gəlin müxtəlif ölkələrdə qiymətəmələgəlmənin həyata keçirilməsi 
il
ə tanış olaq. 
XX 
əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində inflyasiya prosesi, yəni daxili 
bazarda qiym
ət artımı yavaş-yavaş çox kəskin inflyasiyaya gətirib çıxara 
bil
ərdi. Buna görə də 1971-ci ildə ABŞ-ın o zamankı prezidenti R.Niksonun 
s
əyi ilə əməkhaqqının dondurulması ilə birgə qiymətlərə birbaşa 
456 

---

m
ərkəzləşdirilmiş nəzarət təyin edildi. 
1972-
ci ilin payızı üçün ABŞ-da qiymət artımının sürəti aşağı salındı 
(h
əm topdansatış, həm də pərakəndəsatış), işsizlik azaldı. Amma bununla 
yaranan kapital qoyuluşunun perspektivi az olan sahələrdən daha perspektivli 
sah
ələrə yönəldilməsi məhdudlaşdı, investisiya tormozlandı və ümumiyyətlə 
aktivlik aşağı endi. Son hesabda gəlirlərin artımı ləngidi. Buna görə də 1974-cü 
ilin may ayında Lord hakimiyyəti qiymətlər üzərində birbaşa nəzarəti ləğv etdi. 
Son ill
ərdə ABŞ-da birbaşa tənzimləmə cəhdləri daxili bazarda yalnız 
enerjidaşıyıcılarının qiymətlərinə aid edilirdi, çünki bu qiymət idxal edilən neft 
v
ə qazın qiymətlərinin artımı ilə yanaşı olaraq artırdı. 
Bel
ə bir şərait ona gətirib çıxarırdı ki, inflyasiya prosesi ləngidildi, eyni 
zamanda neft v
ə neftemalı sənayesinə, həmçinin bütövlükdə energetika 
sah
əsinə investisiya qoyuluşunu çox samərəsiz etdi. Nəticədə dünya 
qiym
ətlərinin artımına baxmayaraq ABŞ-a neft idxalı yüksək illik sürətlə 
artmaqda davam edirdi. 
1991-ci ild
ə ABŞ prezidenti R.Reyqan neft və neft məhsulları üçün daxili 
qiym
ətlər üzərində nəzarəti ləğv etdi, belə ki, bu nəzarət istehsalı ləngidən 
t
ələbatı stimullaşdırır, ABŞ-ı enerji daşıyıcıları idxalından asılı vəziyyətə 
g
ətirib çıxarırdı. 
Son ill
ərdə ABŞ hakimiyyəti qiymətlərin birbaşa dövlət tənzimlənməsi 
metodundan çox m
əhdud miqdarda istifadə etməyə başladı, amma bununla 
yanaşı dolayı tənzimləmədən çox geniş və aktiv istifadəni seçdi. Bu mərhələdə 
qiym
ətlərin dolayı yolla tənzimlənmə siyasətinin əsas istiqamətləri 
aşağıdakılardır: 
1)
perspektiv, y
əni məhdud pul-kredit siyasətinin aparılması; 
2)
fede
ral ehtiyat banklarının qoyduğu pulların uçotunun tənzimlənməsi; 
3)
dövl
ət büdcəsindəki kəsirlərin azaldılması; 
4)
diferensiallaşdırılmış və ünvanlıq vergi siyasətlərinin aparılması. 
N
əticədə hal-hazırda ABŞ-da dövlət tərəfindən qiymətlərin 5-10%-nə 
n
əzarət olunur. 
Aqrar sektorun m
əhsulları üçün ABŞ-da qəbul edilmiş tənzimlənmə 
metodları böyük maraq doğurur. Dənli bitkilərin istehsalının inkişafı üçün 
dövl
ət fermerlərə məqsədli səhmlər verir. Fermerlər istehsal etdikləri taxılın 
mülkiyy
ətçisi olaraq çalışırlar və məhsulu bazar qiymətləri üzrə satırlar. Əldə 
edilmiş mənfəətin bir hissəsini onlar aldıqları səhmlərin ödənilməsi üçün 
istifad
ə edirlər. Əgər taxıl üçün bazar qiymətləri kongres tərəfindən qəbul edilib 
n
əzarət qiymətlərindən aşağı olarsa, onda fermer öz taxılını dövlətə bazar 
qiym
ətləri üzrə deyil, təminatlı nəzarət qiymətləri üzrə verə bilər. 
Eyni hal süd, yağ, pendir kimi süd sənayesi qiymətlərinə də aiddir. Dövlət 
göst
ərişləri məhsulları əgər onların qiyməti bazar qiymətlərindən yuxarı olarsa 
n
əzarət qiymətləri üzrə alır. Bu halda məhsul mülkiyyətçiləri üçün məhsulu 
dövl
ətə təhvil vermək bazarda satmaqdan sərfəli olur. Alınan məhsulları dövlət 
457 

---

pulsuz yem
ək şəklində məktəblilərə verir, ərzaq köməkliyi kimi paylayır və s. 
1985-ci ild
ən ABŞ-da fəaliyyət göstərən aqrar qanunvericiliyinə uyğun 
olarq fermerl
ərə verilən kreditlərin əvəzinə qoyulan girovların məbləği aşağı 
salındı. Beləliklə, dövlət kənd təsərrüfatı məhsullarına kredit üçün standartlar və 
faiz m
əbləğini təyin edərək qiymətlərin köklü çəkildə tənzimlənməsini həyata 
keçirir. 
Qiym
ətəmələgəlmənin uyğun prinsipləri İngiltərə və Almaniya üçün də 
xarakterikdir. 
Kanadada qiym
ətlərin vahid əmələgəlmə sistemi yoxdur, qiymət 
siyas
ətini uyğun nazirlik və idarələr idarə edir. Dövlət tərəfindən tənzimlənən 
qiym
ətlərin payı 10 %-ə çatır. 
Avstraliyada qiym
ətlərin əmələ gəlməsi üçün xüsusi bir sistem yoxdur. 
Çör
ək, süd və yumurta üçün maksimal qiymət səviyyəsi ştatların xəzinə 
t
əşkilatları tərəfindən təyin edilir. Qalan kənd təsərrüfatı məhsulları üçün 
minimal alış qiymətləri təyin edilir. 
Yaponiyada 1973-cü ild
ən başlayaraq iqtisadi planlaşdırma idarəsinin 
qiym
ətlər bürosu fəaliyyət göstərir ki, bu büro da antiinhisar qanuna-
uyğunluqlarına əməl edilməsinə nəzarəti, digər funksiyalarla yanaşı tələb və 
t
əklif arasındakı münasibətlərin öyrənilməsini həyata keçirir. Bütövlükdə 
Yaponiyada dövl
ət orqanları tərəfindən istehlak qiymətlərinin 20 %-ə qədəri 
t
ənzimlənir. Buraya düyü və taxılın, ət və süd məhsullarının qiymətləri, su, 
istilik, elektrik enerjisi v
ə qaz üçün tariflər, həmçinin dəmiryol tarifləri, məhsul 
v
ə səhiyyə xərcləri daxil edilir. 
Xarakterik olaraq Yaponiyada yüks
ək inhisar, həmçinin aşağı inhisar 
qiym
ətlərinin təyin edilməsi qadağandır. İş burasındadır ki, aşağı səviyyəli 
inhisar qiym
ətləri rəqibləri bazardan sıxışdırıb çıxartmaq məqsədi kimi başa 
düşülür. Burada istehsalçı həyata gələcəkdə bazara tam yiyələnib sonra öz 
bildiyi kimi qiym
ət siyasəti keçirir. Bir neçə müəssisə tərəfindən qiymətlərin 
eyni zamanda, eyni d
ərəcədə bu prosesin səbəblərini açıqlayıb tədqiq etmək 
mümkündür. 
İqtisadi fəaliyyətdə dövlətin iştirakının nümunəvi misalı kimi Fransanı 
göst
ərə bilərik. Burada bütün qiymətlərin təxminən 20%-i dövlət tərəfindən 
t
ənzimlənir. 80%-i isə bazar mexanizminin fəaliyyəti nəticəsində yaranır. 
Xarakterik haldır ki, məhz Fransada artıq uzun müddətdir ki, qiymətlərin dövlət 
t
ənzimlənməsi üçün qəti siyasət, bir sadə “dirijizm” siyasəti aparılır. II Dünya 
müharib
əsində dağıdılmış iqtisadiyyatın yenidən bərpasının zəruriliyini nəzərə 
alaraq 1947-ci ild
ən Fransada “nəzrətdə olan azad qiymətlər” siyasəti həyata 
keçirilm
əyə başlandı. Bu siyasətə uyğun olaraq sahibkarlar qiymətləri dəyişə 
bilm
ək hüququ əldə etdilər, amma bu yalnız o şərt daxilində mümkün idi ki, dövlət 
orqanları bu haqda vaxtlı-vaxtında xəbərdar edilsin. Bu orqanlar özü bildiyi kimi 
ehtimal edil
ən qiymət dəyişikliklərinə qadağa qoya bilər. 
1948-ci ilin
əvvəllərindən qiymətlər üçün tam və ya (təsadüfi hallarda) 
458 

---

qism
ən təyinat rejimini təyin etdi. 1949-1957-ci illərdə Fransada qiymət 
artımını məhdudlaşdıran qanunlar qəbul edildi. 1960-1962-ci illərdə demək olar 
ki, bütün s
ənaye məhsulları qiymətləri “buraxıldı”. Artıq 1963-cü ildən 
hakimiyy
ət “inflyasiyasız inkişaf” siyasətinə keçdi. Bu bir sıra qiymətlərin, 
birinci növb
ədə qida məhsulların və bəzi xidmətlərin qiymətlərinin fiksasiyası 
dem
əkdir. 
1965-1972-ci ill
ərdə dövlət qiymətəmələgəlmə prosesini “sabitlik sazişi”, 
“proqramlaşmış sazişlər” və “qiymət artımına əks göstərən sazişlər” adı almış 
xüsusi s
ənədlər vasitəsilə qiymətəmələgəlmə prosesini tənzimlədi. Sabitləşmə 
vasit
əsilə dövlət əsas istehlakçıların satdıqları məhsul üçün az və ya çox 
d
ərəcədə sabit qiymətlərin orta səviyyəsini saxlamağa sövq edirdi. 
Proqramlaşdırılmış sazişlər qiymətlərin dəyişilməsinə yalnız o qədər yol 
verir ki, bu qiym
ətlər beynəlxalq rəqabət şərtlərindəki dəyişikliklərə və 
sahibkarların mövqeyinə cavab verə bilsin. Bu məqsədlə müəssisə dövlət 
orqanlarında öz investisiya proqramları üzrə məşğulluq, xarici bazarlardakı 
perspektivl
ər və rəqabət şərtləri üzrə, əmək məhsuldarlığı mahiyyəti 
idar
əedilməsi metodları, öz məhsullarının parametrləri və s. üzrə bütün zəruri 
m
əlumatları çatdırmalıdır. Təqdim edilmiş məlumatlar elə olmalıdır ki, bu 
m
əlumatların əsasında proqram dəyişikliklərin qanunauyğunluqları, ilk 
növb
ədə, qiymətlərin yüksəlməsi haqda tam qərar qəbul etmək mümkün olsun. 
Qiym
ətlərin yüksəlməsinə əks-təsir göstərən sazişlər dövlətin və dövlət 
orqanlarının istehsal xərclərinin artımına gətirib çıxara biləcək heç bir qərar 
edilm
əsi haqda öhdəlikləri özündə cəmləmişdir. 
XX 
əsrin 70-ci ilindən başlayaraq Fransa hökuməti qiymətlərin əmələ 
g
əlməsində və dondurulmasına yönəldilmiş bir sıra tədbirlərdən istifadə etməyə 
başladılar. Elə vaxt olurdu ki, qiymətlərin 100 %-ə qədəri fiksasiya edilirdi. 
İstehsalçının mənfəətinin qeyri-proporsional şəkildə artması müəyyən olsa da, 
onda bu m
ənfəəti təmin edən qiymətlərə əlavə antiinhisar vergiləri qoyulur. 
Bununla bel
ə 1973-cü ilin mayında hakimiyyət sənaye məhsullarına 
qiym
ət liberallaşmasının başlanması haqqında elan etdi. Bu proses tədriclə 
r
əqabət mühitinin mövcud sahələrindən başlayaraq həyata keçirilirdi. Belə ki, 
bu sah
ələrdə nə istehsal xüsusiyyəti, nə də əhaliyə sosial təminatların verilməsi 
üzünd
ən kəskin qiymət sıçrayışları baş verməmişdi. Nəticədə 1986-cı il üçün 
s
ənaye məhsullarına qoyulmuş qiymətlərin bərabərliyi 90%, dövlət 
n
əzarətindən azad edilib və yalnız 10%-i dövlət tərəfindən tənzimlənmişdi. 
Bel
əliklə, XX əsrin II yarısı boyu Fransada “dirijizm” siyasətinin 
mahiyy
ətini təşkil edən qiymətlərin dövlət tərəfindən birbaşa tənzimlənməsi 
metodundan, QƏG prosesinə dövlətin dolayı yolla təsiri metodundan istifadə 
edilir. Amma bu şəraitdə istehsalın artımı ləngiyir, kapital əmək, məhsul və 
xidm
ət bazarında məhdudlaşır. Bu şərt, rəqabət faktorların fəaliyyətinin 
l
əngiməsi ilə izah olunur. Bundan əlavə, qeyd edilmişdir ki, XX əsrin 
ortalarında Fransada inflyasiyanın sürəti illik 9-10% təşkil edərək qiymətlərin 
459 

---

dolayı, iqtisadi metodlarla tənzimlənməsindən xeyli yüksək olmuşdur. Düzdür, 
birbaşa dövlət tənzimlənməsinin yuxarıda adı çəkilən metodlardan istifadə 
edilm
əsəydi, həmin müddətdə məhz Fransada inflyasiya sürətini dəqiqləş-
dirm
ək olmazdı. 
Qiym
ətəmələgəlmə prosesində birbaşa və dolayı dövlət tənzimlənməsi 
metodundan istifad
əni izləmək lazım olan digər bir ölkə qrupu da Skandinaviya 
ölk
ələridir. 
Danimarkada qiym
ətlərin əmələ gəlməsi çox məhduddur. Qiymətlər, bir 
qayda olaraq, bazar konyunkturasına uyğun olaraq təyin edilir. Bilavasitə olaraq 
t
əmir edilmiş “möhkəm” dövlət qiymətlərinin xüsusi çəkisi 6 %-dən yuxarı 
deyil. Dövl
ət, həmçinin vergi və dotasiyanın təyin edilməsinə diferensial 
yanaşma yolu ilə, bu və ya digər məhsulun satış həcminə (azalmasına və ya 
artırılmasına) təsir göstərməyə cəhd göstərir. Belə vəziyyətdə dövlətin rolu azad 
istehsalçının vicdanlı rəqabəti üçün şəraitin təmin edilməsindən ibarətdir. 
İsveçdə qiymətlərə nəzarəti həyata keçirmək üçün xüsusi orqan - qiymət və 
r
əqabətin dövlət idarəsi yaradılmışdır. Bundan başqa, burada qiymətlərin 
t
ənzimlənməsi haqda, qiymət və rəqabət şərtləri məlumatlarının təqdim 
edilm
əsi haqda qanunlaşma qəbul edilmişdir. Bir çox İsveç tədqiqatçı 
iqtisadçıların fikrinə görə qiymətlərin fiksasiyası kəskin qiymət artımını 
tormozlayaraq yalnız çox qısa müddətlərdə təsir göstərir. Qiymətlərin dövlət 
t
ənzimləməsi dövlətə qiymətlərin dondurulması hüququ yalnız müharibə 
şəraitində və ya onun başlanma təhlükəsi olduqda, yaxud da ümumi qiymət 
yüks
əlişi təhlükəsi ilə üzləşdikdə verir. İsveçdə qiymətlərin səviyyəsinə təsir, 
əsasən bəzi məhsullara dövlət inhisarı vasitəsi kimi həyata keçirilir. Məsələn: 
bel
ə inhisar spirtli içkiləri üçün, poçt əlaqələri üçün, isveç dəmiryol xidmətləri 
v
ə dövlət energetika konserni üçün həyata keçirilir. 
Dövl
ət kəskin şəkildə taxıl, süd, ət, yumurta və s. kimi kənd təsərrüfatı 
m
əhsulları üçün alış qiymətləri təyin edlir. Qiymətlər bu məhsulun fərdi 
istehsalçılarının marağına uyğun şəkildə dövlət və kənd təsərrüfatı istehsal-
çılarının birliyinin istehlakçılarının iştirakı ilə birgə hər il apardığı illik 
danışıqlar nəticəsində təyin edilir. Zəruri sosial təminatların təmin edilməsindən 
ötrü dövl
ət yaşayış üçün subsidiyalar və səhmlərin verilməsini həyata keçirir, 
ild
ə bir dəfə isə əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsini aparır. 
Norveçd
ə daxili bazar qiymətləri dünya bazarında yaranmış qiymətlərə 
əsasən təyin edilir. Bu qiymətlər qiymət üzərində nəzarət, mənfəət və rəqabətin 
m
əhdudlaşdırılmasına uyğun şəkildə olur.
Dövl
ətin səlahiyyətinə minimal və maksimal qiymətlərin təyin edilməsi, 
qiym
ətlərin hesablanması metodikasının təyin edilməsi, endirimlərin və artıq 
veril
ən pulların hesablanması, mənfəət səviyyəsinin təyin edilməsi, qiymətlərin 
dondurulmasının həyata keçirilməsi daxil edilir. Dövlət ət, süd, marqarin, 
kimy
əvi gübrələr, sement, dərmanlar və s. kimi məhsullara müəyyən səviyyədə 
qiym
ət həddi təyin edir. 
460 

---

Finlandiya XX 
əsrin 80-ci illərində iqtisadi inkişafın yüksək 
s
əviyyəsinin nəticəsi olaraq “Skandinav Yaponiyası” adı aldı. O, həmçinin 
dünyada 
əhalinin yaşayış səviyyəsinə görə birinci yerlərdən birini tutur. 
Finlandiyada iqtisadiyyat, 
əsasən fərdi və bazar münasibətlərinə əsaslandığına 
baxmayaraq, dövl
ət qiymətlərinin təyin edilməsində mühüm rol oynayır. 
Əsasən qiymətlərin planlaşdırılması və onlara nəzarət qida məhsulları, taxıl, 
enerjidaşıyıcıları, o cümlədən benzin, həmçinin şərabçılıq məhsulları üçün 
h
əyata keçirilir. Aşağı qiymətlər üzrə satışı həyata keçirən müəssisələr 
dövl
ətdən sərfəli kreditlər, yəni çox aşağı faizlərlə uzunmüddətli borclar alır. 
Finlandiyada p
ərakəndəsatış qiymətlər sistemi öz elastikliyi və variasıyası ilə 
xarakteriz
ə edilir və istehlakın stimullaşdırılmasına doğru yönəldilir. Bütöv-
lükd
ə Finlandiyanın bazar iqtisadiyyatı sosial cəhətdən istiqamətləmiş sayılır. 
Qiym
ətlərin və vergilərin tənzimlənməsinin köməkliyi ilə əhalinin həyat səviy-
y
əsinin yüksəlməsinə yönəldilmiş müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsi təmin 
edilir. 
Finlandiyada iqtisa
diyyatın əsas sahələrinin inkişafı milli proqramlarla 
nizamlanır. Bu proqramlar özləri də qiymətəmələgəlmənin plan-hesablama 
metodunun bazası əsasında qurulur. Proqnozlaşma, perspektiv inkişaf məsələlə-
rinin qurulması və texniki tərəqqinin təmin edilməsi üçün dövlət tənzimlənməsi 
metodlarından istifadə edilir, eyni zamanda bazarın tənzimlənməsi cəmiyyətin 
cari t
ələblərinin təmin edilməsi üçün çox səmərəli olur. 
İqtisadi vəziyyətin oxşarlığı ilə seçilən daha bir inkişaf etmiş ölkələr 
qrupu C
ənubi Avropa, ən əvvəl İspaniya və Yunanıstandır. 
İspaniyada qiymətlər üzərində dövlət nəzarəti rəqabətin qorunması 
haqda qanunvericilik 
əsasında həyata keçirilir. Məcburi qiymətəmələgəlmə bir 
sıra dövlət və şəxsi müəssisələrdə istifadə edilir. Şərti kəskin şəkildə yerinə 
yetirilm
əli olan məhsul və xidmətlərin, qiymətləri müntəzəm olaraq uyğun 
kommersiya-m
əlumat bülletenlərində dərc edilir. Qiymətlərin dövlət tənzimləş-
m
əsinin İspaniyada aşağıdakı növləri vardır: 
1)
İcazəli qiymətlərin təyin edilməsi – yəni yüksəldilməsi tələb edilən 
qiym
ətlər haqqında tələbnamə əvvəlcədən qiymətləri üzrə Ali Sovetə göndərilir. 
Bel
ə qiymətləri faktiki olaraq yalnız uyğun tələbnaməyə icazə alındıqdan sonra 
qaldırıla bilər. Məsələn: elektrik enerjisi, qaz, benzin, kerosin, dizel yanacağı, 
d
ərman preparatları, teleqraf xidmətlərini, ölkə daxilində dəmiryol, avtomobil, 
d
əmiryol və hava yolları ilə daşınma və s. üzrə qiymətləri buna misal göstərilə 
bil
ər. 
2)
Bildiriş qiymətlərinin təyin edilməsi – yəni bu qiymətlərin Qiymət 
üzr
ə Ali Sovetin icazəsi olmadan da yüksəldilə bilər. Amma bunun üçün bir ay 
əvvəlcədən bildirişlər verilməlidir. Məsələn: süd, bitki yağı və s. 
3)
Yerli qiym
ətlərin təyin edilməsi – yəni bu qiymətlərin təyin edilməsi 
Qiym
ətləri üzrə Əyalət Komissiyası tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn: əha-
linin su il
ə təchizatı şəhər nəqliyyatında sərnişindaşıma, klinikaların, sanato-
461 

---

riya
ların, xəstəxanaların xidmətləri və s. 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, son vaxtlar qiymətəmələgəlməsi dövlət tərəfin-
d
ən tənzimlənən iqtisadi sahələrin ümumi sahəsi xeyli azalmışdır. Hal-hazırda 
dövl
ət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərin ümumi çəkisi 10%-dən yuxarı 
deyildir. 
Yunanıstanda qiymətlərə dövlətin təsiri üçün hüquqi əsas 1989-cu ildə 
buraxılmış dövlət tənzimlənməsi kodeksidir. Bu kodeksə uyğun olaraq 
qiym
ətlərin tənzimlənməsi, bütün məhsul və xidmətlər iki yerə bölünür: 
I qrupa o xidm
ət və məhsullar daxil edilir ki, burada qiymətlər dövlətin və 
dövl
ət orqanlarının səlahiyyətinə daxil olsun. Məsələn: kütləvi istehsalı olan kənd 
t
əsərrüfatı məhsulları (taxıl, tütün, üzüm, həmçinin elektrik enerjisi, ictimai 
n
əqliyyat və əlaqə, aviosərnişin daşımaları və s.). 
II qrupa yerli hakimiyy
ətin cəlb edilməsi zəruriyyəti ilə Ticarət 
Naziliyinin t
ənzimlədiyi qiymətləri, olan-qalan bütün məhsul və xidmətlər aid 
edilir. II qrupun bütün m
əhsulları, öz növbəsində qeyri-qənaətbəxş, əhəmiyyətli 
q
ənaətbəxş və əhəmiyyətsiz məhsullara bölünür. 
Əhəmiyyətli qeyri-qənaətbəxş məhsullara əsas ərzaq məhsulları, məsələn, 
çör
əyi, pendiri, un və qəndin əsas növləri, həmçinin spirtsiz içkilər, restoran, 
bar v
ə qəlyanaltıxanaların xidmətləri, benzin, dizel yanacağı, taksi xidmətləri və 
s. aiddir. 
Əhəmiyyətli qənaətbəxş məhsullara, məsələn, yuyucu vasitələr, bəzi 
tikinti materialları (gips, azbest), mürəkkəb məişət texnikası avtodayanacaqların 
xidm
ətləri, yüksəksəviyyəli restoran və əyləncə müəssisələrin xidmətləri aid 
edilir. 
Əhəmiyyətsiz məhsullara zərurilik ehtiyacı çox olan məhsullar aid edilir. 
Bel
ə məhsullara qiymətlər azad şəkildə dövlət orqanlarının müdaxiləsi olmadan 
bazar faktorlarının şəraiti altında yaranır. 
XXI 
əsrin əvvəllərində Yunanıstanda 20 %-ə qədəri istehlak məhsulla-
rının və xidmətlərin adı dövlət tərəfindən tənzimlənirdi, qalan 80 % isə azad idi.
Regional qruplaşmalara gəldikdə isə Avropa Birliyi ölkələrində kənd 
t
əsərrüfatı məhsullarının əsas hissəsinin qiymətləri üzərində sabit nəzarət sabit 
əsaslarla milli оorqanların nəzarəti ilə həyata keçirilir. Belə məhsullara, 
m
əsələn, iribuynuzlu mal-qara, süd, rafinad–qənd aid edilir.
Bel
ə məhsullara maksimum və minimum qiymət səviyyəsi haqqında 
t
əklifləri Avropa Birliyi Cəmiyyəti hazırlayır, qərarı isə Avropa Birləşmiş 
Birliyinin Nazirl
ər Soveti qəbul edir.
Avropa Birliyi ölk
ələrində kömür, polad prokatı üzərində də bu nəzarət 
ç
ərçivəsində istehsal həmçinin milli tənzimlənmə yolu ilə yerinə yetirilir. Bazis 
qiym
ətləri (endirim və əlavələrin bazis ölçüsü) iri monopoliyaların 
preyskurantlarında dərc edilmişdir.
Bütövlükd
ə Avropa Birliyi çərçivəsində milli səviyyədə qiymətlərin
15 %-
ə qədəri təyin edilir. 
462 

---

Qiym
ətəmələgəlmədə hakimiyyəti və digər dövlət orqanlarının iştirakının 
müasir t
əcrübəsi ilə tanış olaraq biz aşağıdakı nəticəyə gələ bilərik: 
1) Müxt
əlif ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafı gedişatında dövlətin QƏG 
prosesin
ə müdaxiləsi dəyişikliklərə uğradı. Dövlətin qiymətəmələgəlmə 
prosesin
ə təsir metodları birbaşa və dolayı ola bilər, forma və məzmun üzrə 
f
ərqlənə bilər, müxtəlif orqanlar tərəfindən və müxtəlif əsaslarda həyata keçirilə 
bil
ər. 
2) Son yarım əsrdə müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, istehsalçının 
öz arzusu il
ə fəaliyyət göstərən sərbəst bazar, demək olar ki, heç bir yerdə 
yoxdur. Bel
ə bazarın əvəzində yaxşı təşkil edilmiş və tənzimlənən bazar 
f
əaliyyət göstərir. Bu bazarda bu və ya digər bir səviyyədə dövlət də iştirak edir. 
3) Xarici ölk
ələrdə qiymətəmələgəlmədə dövlətin təsir təcrübəsinin 
öyr
ənilməsi. Rusiya şəraitində onlardan istifadə üçün çox zəruridir. Bütün 
bunların həm müxtəlif milli bazarlarda qiymətəmələgəlmədə tendesiyaların və 
iqtisadi qanunauyğunluqların başa düşülməsi üçün, həm də keçid dövründə və 
çoxukladl iqtisadiyyat 
şəraitində qiymətəmələgəlmə prosesinin idarə edilməsi 
üçün böyük 
əhəmiyyəti vardır. 
Bel
əliklə, yuxarıda qeyd etdiklərimizi nəzərə alaraq inkişaf etmiş 
ölk
ələrin (İEÖ) aqrar sahədə qiymətəmələgəlmə təcrübəsindən ölkəmiz üçün 
aşağıdakı nəticələri çıxarmaq mümkündür:

Aqrar sektor yüks
ək inkişaf etmiş sənaye cəmiyyətlərinin formalaş-
ması üçün ilkin təkan olmuşdur. Güclü sənaye, sağlam şəhər həyatı 
yalnız güclü və sağlam aqrar sektorun, kənd məskunlaşmasının 
üz
ərində formalaşaraq inkişaf edir;

Aqrar sektorun 
inkişafında istehsal amilləri, xüsusilə torpaq üzərində 
s
əmərəli mülkiyyət münasibətlərinin qurulması mühüm əhəmiyyət 
k
əsb edir. Bu zaman torpağın onu becərənlərin əlində olması prinsipinə 
maksimum 
əməl edilməsi bu sektorun inkişafına böyük təsir göstər-
mişdir;

Qabaqcıl ölkələrdə yüksək inkişaf etmiş aqrar sektorun mövcudluğu 
bu sah
ədə elmi-texniki tərəqqinin geniş vüsət alması ilə birbaşa 
bağlıdır və bu işlərdə dövlət strukturlarının rolu həlledici olmuşdur;

Aqrar sektorla s
ənaye arasında qurulan qarşılıqlı, sağlam və fasiləsiz 
əlaqələr hər iki sektorun birgə inkişafını təmin etmişdir;

aqrar sektora istiqam
ətlənən səmərəli siyasətin qurulub həyata 
keçirilm
əsi idarəetmə strukturlarının effektliyindən çox asılı olmuşdur. 
Daim t
əkmilləşən bu strukturlar həmişə təsərrüfat subyektləri üçün 
“yolgöst
ərici” və himayəçi qismində çıxış etmişlər; 

inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar münasibətləri tənzimləyən mükəmməl 
qanunvericilik 
bazası olmaqla yanaşı həyata keçirilən aqrar siyasətin 
əsas istiqamətləri də daim parlament tərəfindən qəbul olunan müvafiq 
qanunlar vasit
əsilə təyin edilmişdir ki, bu da onların daha effektli və 
463 

---

demokratik olmasını təmin etmişdir;

inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar təsərrüfat subyektləri yüksək şəkildə 
t
əşkilatlanmışdır ki, bu da onların öz hüquq və vəzifələrini daha 
s
əmərəli şəkildə reallaşdırmalarına və aqrar siyasətin formalaşmasında 
yaxından iştirak etmələrinə şərait yaradır;

Aqrar siyas
ət ümumiqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olmaqla ərzaq, 
regional inkişaf, resurs, ekoloji və elmi-texniki siyasətlərəl qarşılıqlı 
əlaqə və vəhdətdə həyata keçirilir;

inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sektor kifayət qədər yüksək inkişaf etsə 
d
ə onun daşıdığı çox mühüm strateji əhəmiyyət və təbiətindən irəli 
g
ələn bir sıra spesifik cəhətlər bu sektorun hələ də dövlətin aktiv 
proteksionist siyas
ətinə ehtiyacı oldması və gələcəkdə də bunun 
davam ed
əcəyi təsdiqlənir; 

N
əhayət, inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sektorun ÜDM-də və ümumi 
m
əşğulluqdakı payı daim azalaraq hazırda təxminən faiz həddinə 
g
əlib çatmışdır. Bu ölkələrin aqrar sektorda strateji xəttlərindən biri də 
m
əhz kifayət qədər ağır fəaliyyt sahəsi olan bu sektorda ən son 
texnologiyaları tətbiq edərək daha az işçi qüvvəsi ilə daha məhsuldar 
istehsala nail 
olmaqdır. Bu zaman xüsusilə aqrobiznesin və güclü 
kooperasiya
əlaqələri olan iri aqrar təsərrüfatların geniş yayılması 
stimullaşdırılır.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin (İEOÖ) demək olar ki, hamısının aqrar 
sektoru 
İEÖ-də olduğu kimi uzun müddətdir bazar iqtisadiyyatı prinsipləri 
əsasında fəaliyyət göstərir. Lakin əsas fərqləri ondan ibarətdir ki, inkişaf etmiş 
ölk
ələrdə aqrar sektor daha yüksək inkişaf etmişdir və onlar aqrar siyasət 
mexanizml
ərini daha səmərəli şəkildə reallaşdırırlar. Çoxlu ölkələri özündə 
birl
əşdirən İEOÖ qrupunun da aqrar siyasət təcrübəsinə nəzər saldıqda 1980-cı 
ill
ərə qədər olan aktiv proteksionist və 1980-cı illərdən sonra, xüsusilə 1994-cü 
il ÜTT-nin Uruqvay Raundundan 
sonrakı liberallaşma dövrlərini ayırmaq 
mümkündür. Bu ölk
ələrdə həmçinin digər bir ümumi meyl ondan ibarətdir ki, 
liberallaşma dövrünədək əsasən idxalı əvəz edən məhsulların istehsalı 
d
əstəklənirdisə, liberallaşma dövründə ixrac yönümlü aqrar məhsulların 
d
əstəklənməsinə başlanmışdır. Hazırda müəyyən bir ümumiləşdirmə aparmalı 
olsaq h
əmin ölkələri aqrar qiymət əmələgəlmə təcrübəsi baxımından belə 
qruplaşdıra bilərik: 

Aqrar strukturu 
əsasən ailə təsərrüfatlarından ibarət olan Cənubi-Şərqi 
Asiyanın