Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
22.3. Tikinti kompleksind ə qiymətlərin əmələ gəlməsi Tikinti f əaliyyətində məhsulun istehsalı, başqa sözlə bina və qurğuların yaradılması prosesində tikinti işləri, istehsal avadanlıqlarının quraşdırılması, köm əkçi, nəqliyyat və s. işlər əsaslı tikintini əhatə edirlər. Tikilərək istismara q əbul edilmiş istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı obyektlər tikinti məhsulları adlanırlar. Qiyməti tikintidə əsasən resurslar formalaşdırırlar. Bununla yanaşı qiym ətin məbləğini və daxili quruluşunu müəyyən edən amillərə işçilərin ixtisas bacarığı və vərdişi, əməyin texnika ilə silahlanması, istehsalın və əməyin t əşkili, əməyin təbii şəraiti, tikinti obyektinin yerləşdirilməsi, məhsullara t ələbatın və təklifin həcmi və s. aid edilir. Digər iqtisadi fəaliyyət sahələrindən f ərqli olaraq tikintidə məhsul istehsalının tsikli uzunmüddətlidir. Bu da tikintidə qiym ətin formalaşmasına təsir edən amillərdən biridir. Planlaşdırma və statistik uçotlarda tikintid ə qiymət birbaşa xərclər, üstəlik xərclər və gəlir əsasında formalaşdırılır. Tikinti obyektinin qiyməti, bilavasitə aşağıdakı xərclərin öd ənilməsini özündə ehtiva edir: - əmək haqqı xərcləri; - material x ərcləri; - maşın-mexanizmlərin istismarı xərcləri; - avadanlıqların alınması xərcləri; - üst əlik xərcləri; - sosial ehtiyaclara ayırmaları; - əsas fondların amortizasiyası xərcləri; - dig ər xərcləri. Hazırda Azərbaycanda qüvvədə olan Tikinti Norma və Qaydaları 446 4.02.1984 v ə yaxud 4.02.1991, yəni Tikinti Norma və Qaydalarının IV hissəsi “Smeta norma v ə qaydaları” əsasında tərtib edilən smetalar, bilavasitə qiymətin, o cüml ədən əmək haqqının və s.-nin hesablanmasını özündə ehtiva edir. Belə ki, bu “Smeta norma v ə qaydaları” bilavasitə özündə tikintidə istifadə olunan əməyin, materialların və maşın-mexanizmlərin texniki normalaşdırılmasına müvafiq sur ətdə bunların haqlarının ödənilməsi formalarını özündə birləşdirir. Tikinti- quraşdırma proseslərinin tədqiqi üçün tətbiq edilən texniki norma- laşdırma normativ müşahidə metodlarından ibarətdir. Müşahidə metodunun seçilm əsi tədqiqatın məqsədindən asılıdır. Məsələn, yeni tikinti normalarının hazırlanması, qüvvədə olan normaların səviyyəsinin təyini, iş vaxtından istifad ənin yaxşılaşdırılması və s. zamanı bu metodlardan istifadə edilə bilər. fotohesab, xronometraj v ə texniki-hesab kimi müşahidə metodları mövcud- durlar. Tikinti prosesinin normalı iş prosesinin xarakteristikası olub onun əsasında müvafiq məsrəflər müəyyənləşdirilir. Tikinti işlərinə tətbiq edilən maşın və mexanizm, alət və üsulların xarakterləri, material. Məmulat və detalların tərkibləri, işin tərkibi, əməyin təşkili, iş metodları, işçilərin sayı və əmək haqqı sistemi, təhlükəli və zərərli amillərin varlığı, əmək şəraiti və s. bu normalda öz əksini tapırlar. Normalın dəyişdiyi halda normaların da d əyişdirilməsi lazımdır. Mütəxəssis müşahidəçilərin olmadığı təqdirdə özüfotoqraflama metodu il ə də normalaşdırma aparmaq mümkündür. Texniki normalaşdırma əməyin elmi təşkilinin tərkib hissələrindən biridir. Əməyin texniki normalaşdırılması işçilərə tapşırılmış iş həcmlərinin müvafiq istehsalat şəraitində texniki təşkilatlanma ilə yerinə yetirilməsi və müəyyən zamanda tikinti m əhsulu vahidinin hazırlanması məsrəflərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Mütərəqqi əmək normaları həmişə işin təşkilinin yaxşılaşdırılması, əmək məhsuldarlığının artırılması və istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə xidm ət edibdir. İndiyədək əməyin normalaşdırılması muzdla haqqı ödənilən işlərlə məhdudlaşdırılıbdır. Tikintidə vaxtamuzd işlər isə normalaşdırılmadığı v ə belə işlərdə işləyən işçilərin sayı kifayət qədər əsaslandırılmadığından, n əticədə onların iş vaxtlarından səmərəli istifadə edilməyibdir. İndiyədək tarif sistemi əmək haqqının təşkilinin əsasını təşkil edibdir. Əmək haqqına tətbiq edil ən əlavələr, yəni mükafat və s. də tarif sisteminə daxil edilibdir. Əmək haqqının ödənilməsinin əsas prinsiplərindən biri isə onun müxtəlif tarif d ərəcələri ilə ixtisaslaşan işçilər arasında differensiallaşdırılması ilə s əciyyələnibdir. Müasir şəraitdə istehsalın səmərəliliyini artırmaq üçün bəzi m əsələlərin də həlli zəruridir. Məsələn: - işlərin normalaşdırma sferası bütün işləri əhatə etməlidir; - indi yeni texnika, texnologiya v ə əməyin təşkili səviyyəsinə görə işin normalı dəyişdiyindən qüvvədə olan normalar təzələnməlidirlər; - indi əmək haqqına tikinti məhsulunun maya dəyərində dəyişən xərclər kimi baxmaq lazımdır; - bazar iqtisadiyyatı şəraitində işçilərə veriləcək əmək haqlarının, 447 bilavasit ə işlərin əməktutumuna mütənasib olaraq onların işə sərf etdikləri vaxt üzr ə müəyyənləşdirilməsi daha məqsədə müvafiqdir. Qeyd etm ək lazımdır ki, tikintidə material ehtiyatlarının bu və ya digər hesabat tarixin ə təchizatının müəyyənləşdirilməsi zərurəti yaranır. Bu zaman obyektin materiallarla t əchizatında qeyri-stabil qiymətlər yaranır. Belə ki, bir q ədər gec alınan materialların qiymətləri ola bilsin ki, əvvəlki qiymətlərdən baha başa gəlsin. Nəticədə material ehtiyatlarının son qiymətlər üzrə hesab- lanması lazım gəlir. Bir sıra qərb ölkələrində ya birinci dəfə gələn qiymətlərlə (FİFO metodu) və ya son dəfə gələn qiymətlərlə (LİFO metodu) materiallar obyektin tikintisin ə silinirlər. Bizim fikrimizcə isə: - cari (orta) qiym ət əsasında material məsrəfləri hesablanmalıdır; Tikinti- quraşdırma işlərində material məsrəflərinin aşağı salınması bazarda r əqabət mübarizəsində onun maya dəyərinin aşağı salınmasına şərait yaradar. Bu zaman materialların çəki göstəricisində texniki-texnoloji həllər hesabına material, detal və konstruksiyaların məsrəf normalarının aşağı salınması və müqayisə etibarilə layihə-smeta sənədlərində nəzərdə tutulmuş material, detal v ə konstruksiyaların qiymətlərinin azaldılması tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinin azalmasına zəmin yaradar. Tikinti m əhsulunun maya dəyərinin əsas elementlərindən olan tikinti maşın-mexanizmləri üzrə ödənilən xərclər də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. İndiyədək maşın-mexanizm xərcləri də müvafiq Tikinti Norma və Qaydalarına əsasən müəyyənləşdirilərdi. Hazırda iqtisadi ədəbiyyatlarda maşın-mexanizm- l ərin istismar xərcləri onlardan istifadə olunma müddəti, həmçinin lizinq, icarə v ə s. üzrə bir maşın-saatın müvafiq qiyməti haqqında məlumatlar nəzərə alınmaqla təyin olunduğu qeyd edilir. Bu səbəbdən Tikintinin Təşkili Layihəsi v ə İşlərin İcra Layihəsinə lazım olan variantların müqayisə edilməsi m əqsədəuyğundur. Keyfiyy ətli tikinti isə tikintiyə çəkilən xərclərin ödənilməsinə və istis- marda yararlılığına mühüm zəmin yaradır. Bu məqsədlə tikintidə əməyin yaxşı t əşkili, tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinin aşağı salınması, əmək m əhsuldarlığının yüksəldilməsi, mütərəqqi tikinti-quraşdırma üsullarından istifad ə edilməsi və işlərin mexanikləşdirilməsinin təkmilləşdirilməsi həmişə prioritet istiqam ətlər hesab olunublar. Tikinti prosesləri üçün həmişə texnoloji x əritələr tərtib olunurlar. İşlərin tərkibi, material təchizatı, əmək şəraiti (iqlim, relyef, iş növbəsinin sayı və s.) bu xəritələrdə göstərilirlər. texnoloji xəritənin t ətbiq edildiyi tikinti prosesinin texnologiyası ardıcıl surətdə yerinə yetirilən işlərlə müşahidə olunur. Tikinti prosesinin texnoloji xəritəsinə daxil olan t əqvim planı və sikloqramını tərtib etməzdən əvvəl əmək sərfi və əmək haqqı kalkulyasiyaları tərtib olunur. Bu zaman iş prosesinə daxil olan bütün işləri n əzərə almaq lazımdır. Tikintinin əmək resursları, materiallar və maşın- mexanizml ərlə təchizatı, tikintinin təqvim planına uyğun həyata keçirilir. Bütün tikinti- quraşdırma işləri üçün əmək və maşın tutumları hesablanaraq sistemləş- 448 dirilir. Alınan göstəriciləri müvafiq normativlərlə müqayisə etməklə buraxılan s əhvləri aşkar etmək olur. Tikinti- quraşdırma işləri özündə tikinti və quraşdırma işlərini birləş- dirirl ər. Bina elementlərinin hazırlıq səviyyəsi və mühəndis avadanlıqlarının t əqdim edilmiş parametrlərinin iş rejiminin saxlanılması üzrə işlər kompleksi texniki is tismarı əhatə edirlər. Tikinti müddətində investorun nümayəndəsi t ərəfindən binanın konstruktiv hissələrinin (örtük, pilləkən qəfəsi və s.) və tikinti başa çatdıqda isə tikinti normalarına uyğun olaraq işçi və dövlət komissiyaları tərəfindən binanın özünün istismara qəbul edilməsi prosesi həyata keçirilir. Podratçının təqsiri üzündən buraxılmış səhv və nasazlıqların onun hesabına vaxt müddətinə görə (bu müqavilədə öz əksini tapmalıdır) aradan qaldırılması dövrünü əhatə edən müddət binanın zəmanət müddəti hesab olunur. Z əmanət müddəti ərzində podratçının təqsiri ucbatından yaranan nasazlıqlar üzr ə bütün xərclər podrat müqavilə qiymətinə mütənasib olaraq podratçının hesabına həyata keçirilir. Binanın texniki, planlı-həcmi, sanitar-gigiyenik və estetik göst əriciləri binanın istismar keyfiyyətlərini ifadə edirlər. Binanın uzunömürlülük, oda davamlılıq və s. əlamətləri binanın kapitallığını əks etdirirl ər. texniki xidmət müddəti və qaydalarının qorunması şərti ilə əsaslı t əmirə qədər bina elementlərinin normativ sənədlərlə təsdiq edilmiş dövrü xidm ətin normativ müddəti hesab olunur. Bina, qurğu və s-nin elementlərinin t əyinatı üzrə əhatəli istifadəsinin təminatının fiziki-texniki və funksional t ələbləri kompleksi onların istismar tələbləri ilə səciyyələnirlər. Elementin pozuntusu onun istismar t ələblərindən hər hansı birinin qeyri-işlək vəziyyəti ilə müşayiət olunur. Elementin nasazlığı hazırlanma və quraşdırılma vaxtı tikinti norma v ə qaydalarının, texniki şəraitin pozulması ilə əlaqədar bina elementinin pozulmasından yarana bilər. Xarici təsirlər (hadisələr) və daxili nasazlıqlardan bina elementinin pozulması ilə də element zədələnə bilər. Bunlar adətən bina və qurğuların konstruksiyalarının birləşmə yerlərindəki pozulmalarla əlaqədar ola bil ərlər. binanın əsas yükdaşıyan elementlərindən hər hansı birinin qəzası və bünövr ənin əyilməsi ilə əsasın məhdud vəziyyəti binanın qəza vəziyyətində olduğunu göstərir. Müasir yaşayış məntəqələri kompleks təyinatlı müxtəlif bina v ə qurğuların memarlıq və konstruktiv həllinə uyğun olaraq istehsalat, yaşayış, m əişət və sosial-mədəni funksiyaları yerinə yetirən vəhdətindən ibarətdirlər. İnsanların yaşamaq və yaxud qalmaq, həmçinin müxtəlif növ istehsalat prosesl ərini yerinə yetirmək üçün sanitar-texniki iqlimin təmin edilməsi ilə daşıyıcı və qoruyucu konstruksiyalardan ibarət həcmli yerüstü tikinti sistemləri binaları xarakterizə edirlər. sanitar-texniki iqlimin təmin edilməməsi isə (metropolitend ən başqa) daşıyıcı və bəzi hallarda isə qoruyucu konstruksiya- lardan ibar ət həcmli, geniş və yaxud xətti yerüstü tikinti sistemləri isə qurğuları xarakteriz ə edirlər. müxtəlif növ istehsalat proseslərinin yerinə yetirilməsi, insanların müvəqqəti qalması, materialların, məmulatların, avadanlıqların qorunması üçün qurğular nəzərdə tutulurlar. Məsələn, dəmir yolları, avtomobil 449 yolları, tüstü boruları, televiziya qülləsi, hasarlar, yeraltı və yerüstü anbarlar, tunell ər və s. H ər bir bina və qurğu bir-birindən özünəməxsus istismar keyfiyyətləri ilə f ərqlənirlər. Yəni: - ölçül əri, planlaşması, mühəndis avadanlıqları və s. üzrə funksional t əyinatına uyğun olması; - t ələb edilən möhkəmliyi, uzunömürlülüyü, etibarlılığı əldə etməsi; - estetik t ələblərə cavab verən müəyyən memarlıq keyfiyyətləri ilə f ərqlənməsi; - yaradılmaqda və istismarda səmərəli olması. Bu keyfiyy ətlərdən hər hansı birinə uyğun olmamaq bina və qurğuların istehlak qiym ətini azalda bilər. Az ərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı fərman və sərən- camlar, Milli M əclisinin qəbul etdiyi qanun və qərarlar, Nazirlər Kabineti və m ərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının qərar və sərəncamları və s. tikintidə qiym ət əmələ gəlməsinin normativ-hüquqi bazasını təşkil edirlər. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “İnşaatda Tikinti norma və qaydalarının, dövl ət standartlarının tətbiq edilməsi haqqında” 15 aprel 1992-ci il tarixli, 217 nömr əli qərarına əsasən keçmiş SSRİ-nin tikinti sahəsində mövcud olan bütün normativ, metodiki v ə rəhbəredici sənədlər Azərbaycan Respublikası ərazisində qüvv ədə saxlanılmış və hazırda respublikanın tikinti sahəsində tətbiq olunurlar. H əmin qərara və keçmiş Azərdövləttikintikomun (Dövlət Tikinti və Arxitektura Komit əsinin) 24.06.1994-cü il tarixli 1 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Az ərbaycan Respublikası Dövlət Tikinti normativ sənədləri sisteminin Əsas müdd əalarına (konsepsiya)” müvafiq olaraq müxtəlif növlü və çoxsaylı tikinti normativ v ə rəhbəredici sənədlərini nizamlamaq, onların təsir dairəsini d əqiqləşdirmək və respublikada tətbiq olunan bu sənədlər üzrə məlumat kitab- çasının olması zəruri hesab olunmuşdur. Bu məqsədlə keçmiş Azərdövləttikin- tikomun 3 sentyabr 1999-cu il tarixli 139 nömr əli əmri və Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin 3 sentyabr 1999-cu il tarixli 36 nömr əli əmri ilə “Azərbaycan Respublikasında qüvv ədə olan tikinti normativ sənədlərinin SİYAHI” sı təsdiq edilmişdir. 2004 v ə 2011-ci illərdə də mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən yeniləş- dirilmiş variantda təsdiq olunaraq dərc edilmişdir. AZDTN 1.1-1 Dövlət Tikinti Normalarının 1.6-cı bəndinə əsasən “SİYAHI”nın tərkibi müəyyən dövr üçün d əqiqləşdirilməlidir. Hazırda “SİYAHI”-ya daxil edilən tikinti normativ, metodiki v ə rəhbəredici sənədlərin tətbiqi zamanı ortaya çıxan bütün suallara Az ərbaycan Respublikası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və Fövq əladə Hallar Nazirliyinin Tikintidə Təhlükəsizliyə Nəzarət Dövlət Agentliyi t ərəfindən baxılıb izah və şərh edilir. Tikinti Norma və Qaydaları (TN v ə Q) dövlət normativ sənədi olmaq etibarı ilə bütün növ bina və qurğuların (titulsuz müv əqqəti tikililər istisna olmaqla) layihələndirilməsi və tikintisinə 450 olan t ələbləri özündə əks etdirir. Əvvəllər o, dörd hissədən ibarət idi: I hissə - “Tikinti materialları, məmulatları, konstruksiyaları və avadanlıqları”, II hissə - “Tikintinin layih ələndirilməsi normaları”, III hissə - “Tikinti işlərinin istehsalatı v ə qəbulu qaydaları” və IV hissə - “Smeta normaları və qaydaları”. TN və Q 2.03.01 – 84 dedikd ə, 2 hissəni, 03-bölməni, 01-başlığı, 84 isə onun 1984-cü ild ə təsdiq olunduğunu göstərir. İndi Tikinti Norma və Qaydaları təzələn- m əkdədir. Məsələn, AzDTN 1.6.1-2000 “Tikinti işlərinin təşkili, aparılması və tikintisi başa çatmış obyektlərin istismara qəbulu qaydaları”, AzDTN 1.5.2- 2000 (VSN 38-82 –nin əvəzinə) “Şəhərsalma sənədlərinin tərkibi, tərtibatı, razılaşdırılması, dövlət ekspertizası aparılması və təsdiq olunması qaydaları”, AzDTN 2.6.1.- 2001 “Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin plan- laşdırılması və tikilib abadlaşdırılması” kimi Tikinti Norma və Qaydaları t əzələnmişdir. Ancaq tikinti məhsuluna qiymət əmələ gəlməsində mühüm əhəmiyyətə malik “Smeta normaları və qaydaları” indiyədək təzələnməmişdir. Smeta normativl əri ayrı-ayrı toplularda birləşdirilən smeta sənədləri üzrə iş norma v ə qiymətlərinin kompleks formada ümumiləşdirilmiş adlarıdırlar. Tikinti normativi tikinti, quraşdırma və s. işlərin qəbul edilmiş ölçüsü üzrə on- lara istifad ə olunan resursların qəbul olunmuş ifadəsidir. Smeta normativləri xarici amill ərlə mürəkkəbləşməyən işlərin standart şəraitdə həyata keçirildiyi zaman mü əyyənləşdirilə bilərlər. Əgər işlərin yerinə yetirilməsi darısqal, qazlı hava, müxt əlif iqlim və relyefli yerlər olarsa, normativlər toplularında müəy- y ənləşdirilmiş müvafiq əmsallar bu smeta normativlərinə tətbiq oluna bilərlər. Tikintid ə 1984-cü ildən qüvvəyə minmiş ESN müəyyən tikinti konstruk- siyaları və bina hissələrinə uyğun olaraq 16 min addan ibarət olmaqla 50 topluda verilmişdi. Bunlar bütün tikinti-quraşdırma işlərinin birbaşa xərclərini mü əyyən etməyə imkan verirdi. Bu smeta normativləri konstruktiv elementlərə t ətbiq edilərkən çoxlu vaxt itkisinə səbəb olurdu. Ona görə də vahid ölçülərə istiqam ətləndirilmə ilə işçi cizgilərində böyük konstruktiv həcmlərin smeta qiym ətlərinin müəyyən alternativi də seçilmişdi. Belə konstruktiv elementlərdə t ətbiq olunan İSN (iriləşdirilmiş smeta normativləri) hesabına bu normativlərin sayı 20-yə endirilmişdi. Başlıca problem iriləşdirilmiş normativlərdəki parametrl ərin tikilən obyektlərin layihə parametrlərindən kənara çıxmalarla t əzahür etməsində idi. Ona görə İSN bir qayda olaraq birtipli layihələr üzrə sadə obyektl ər üçün hazırlanırdı. İSN-də üstəlik xərclər və smeta gəliri nəzərdə tutulmurdu. Preyskurantlar da İSN olmaqla ölkənin müvafiq regionundakı bina v ə qurğuların variantları əsasında hazırlanırdı. Preyskurantlar əsasən sadə tikintil ər üçün hazırlanırdı. Preyskurant yerli şəraiti nəzərə alan birtipli layih ələrdə nəzərdə tutulmuş obyektlərin kütləvi ayardılmasının tam komp- leksini əhatə edir. İndi preyskurantları Bakı şəhərində tikilən yüksək mərtəbəli monolitkarkas binalar üçün d ə hazırlamaq olar. Əvvəllər preyskurantlarda ancaq birbaşa məsrəflər nəzərə alınırdılar. İndi isə vacib xərcləri də belə preyskurantlarda n əzərə almaq olar. Bu səbəbdən preyskurantların da təkmilləş- 451 dirilm əsi zəruriyyəti yaranıb. Tikintidə iriləşdirilmiş göstəricilər (İG) isə ümumi tikinti işləri, daxili santexnika işləri, elektrik təchizatı, avadanlıqların quraşdırılması da daxil olmaqla binaların yaradılması üzrə tam kompleks işləri n əzərə alırlar. İSN ilə müqayisədə tikinti dəyərinin iriləşdirilmiş göstəriciləri bir q ədər də iriləşdirilmiş normativlər olmaqla sahənin xüsusi normativini (1 m 3 tikinti h əcmi, 1 m 2 tikinti sah əsi, 1 km mühəndis şəbəkəsinin uzunluğu və s.) n əzərə alan iriləşdirilmiş ölçü vahidi ilə təyin olunurlar. İG müəssisə gücləri ilə d ə xarakterizə olunurlar. Məsələn, buraxılış gücü 1 ton və yaxud 1000 ədəd. Bu zaman köm əkçi sahələr nəzərə alınmırlar. Tikinti dəyərinin İG birbaşa xərcləri, üst əlik xərcləri və smeta gəlirini də özündə əks etdirirlər. Bu göstəricilərdə aşağıdakıları nəzərə almaq olmur: - limitl əşdirilmiş xərcləri; - texniki v ə müəllif nəzarəti üzrə xərcləri; - istismaredici kadrların hazırlığı üzrə xərcləri; - layih ə-axtarış işləri üzrə xərcləri; - göz ə görünməyən işlərə sərf olunan xərcləri və s. Eyni zamanda İG obyektin plan həllərinin müxtəlif variantlarında konstruktiv h əllərin qarşılıqlı əvəz edilməsini təmin etməklə ayrı-ayrı konstruktiv elementl ər və iş növləri üzrə də ola bilərlər. onlar həm də özlərində x ərc elementlərini birləşdirməklə natural ölçüdə də verilə bilərlər (məsələn, sütunlar, örtükl ər və s.). Bel əliklə, əgər tövsiyyə edilən dövlət smeta normaları və qiymətlərindən istifad ə edilərsə: - tikinti normativl ərinin, yəni ESN, İSN və İG-nin yeni texnika, texnologiya v ə tikinti istehsalatının təşkilinin dəyişməsi ilə əlaqədar təzələn- m əsi məqsədə müvafiqdir. Smeta sənədləri mövcud Tikinti Norma və Qaydalarına görə lokal, obyekt, xüsusi iş növləri üzrə smeta, icmal smeta və x ərclər məcmusundan ibarətdirlər. İndiyədək lokal smeta ilk smeta sənədi olmaqla cizgi s ənədlər əsasında özündə ESN-nin tərkibindəki elementlər üzrə bütün x ərcləri və smeta gəlirini birləşdirməklə tərtib olunublar. Obyekt smeta hesabatında 1 m 3 h əcmə, 1 m 2 sah əyə, 1m şəbəkə uzunluğuna və s. vahid dəyər göst əricisi üzrə hesabat aparılıb. Tikinti dəyərinin icmal smeta hesabatı tikin- tinin maliyy ələşdirmə hesabının açılması və kapital qoyuluşlarının limitini mü əyyənləşdirmək üçün xidmət göstərib. Smeta hesabatında titullu müvəqqəti tikilil ər üzrə investora qaytarılmalı məbləğ də nəzərdə tutulub. Xərclər m əcmusu isə inşaat bazası olmayan uzaq məsafəli məniMCənilməyən yerlərdə, iri mü əssisələrin və s. tikintisində tərtib olunubdur. Ayrı-ayrı iş və obyektlərə aid olan x ərclər müvafiq olaraq lokal və obyekt smetalarında nəzərə alınıblar. Dünya t əcrübəsində tikintinin dəyərinin müəyyən edilməsinin mövcud metodlarını şərti olaraq iki qrupa - layihələşdirmənin yekun mərhələlərində t ətbiq edilən qiymətlərin ünsürlər üzrə, investisiya prosesinin ilkin mərhələ- l ərində isə qiymətlərin əsas göstəricilər üzrə hesablanması metodlarına bölmək 452 olar. H ər iki halda tikintinin bazar dəyərinin hesablanması fərdi qaydada, firma - layih əçi və ya mühəndis – konsaltinq şirkətləri tərəfindən tərtib edilən smeta əsasında konkret tikintinin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Bazar iqtisadiyyatına malik və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə smetaların işlənib hazırlanması üçün informasiya bazası qiymətlərin proqnoz s əviyyəsinin real qeyd olunmasına və hesablamalarına əsaslanır. Belə ki, inform asiya firmaları tərəfindən nəşr edilən, investor smetalarının işlənib hazır- lanması üçün nəzərdə tutulan qiymət məcmuələri qiymətlərin bazis səviyyəsinin deyil, onların gələn ildə gözlənilən orta mal səviyyəsini əks etdirir. Podratçı- ların smetaları işlərin yerinə yetirilməsinə sərf olunan xüsusi məsrəflərin və istifad ə edilən resursların qiymət səviyyələrinin təhlilinə və nəticələrinə əsaslanır. Xarici ölk ələrdə tikintidə fərdi tarif mənbələri kimi əvvəllər bağlanmış kontraktlar üzr ə tarifləri, rəsmi milli statistikanı, habelə firmaların illik məlumat kitabçalarını götürürlər. Məsələn, ABŞ-nın “MİNZ” firmasının məlumat kitabça- sında tikinti işlərinin demək olar ki, bütün növlərinə baxılır və materialların, işçi qüvvəsinin, maşın istismarının dəyəri, bilavasitə iş icraçısının əlavə xərcləri və mənfəəti nəzərə alınmaqla 50 - 60 min fərdi tariflər təqdim olunur. Burada, eyni zamanda, regional v ə digər düzəliş əmsallarının məqsədli siyahısının tətbiq olunması şərtləri verilir. Bundan başqa, hər bir fəhlə ixtisası üçün əmək haqqı məsrəfləri saatlıq tarif maaşları əsasında aparılır. Bu zaman konkret şəhərlər üçün həmin maaşlar sahibkarların assosiasiyaları və həmkarlar t əşkilatları arasında bağlanmış illik müqavilələrə görə müəyyən edilir. Saatlıq tarif maaşlarının kəmiyyəti əməyin iqlim şəraitində, həyatın dəyərindən, habelə əməyin tələb və təklifi arasındakı nisbətdən asılı olaraq götürülür. Smetalarda f əhlələrin əmək haqqı məsrəfləri tikinti firmasının fəhlələrlə hesablaşmalarında olan normalar üzr ə müəyyən edilir. Bu, iş prosesində maya dəyərinin verilmiş maddəsini asanlıqla planlaşdır- mağa və ona nəzarət etməyə imkan verir, inşaatçıları xüsusi olaraq əmək m əsrfələri və əmək haqqı kalkuləsiyaları işləyib hazırlamaqdan azad edir. Tikinti işlərinin qiymətlərinə aid məlumat kitabçalarında bir qayda olaraq, ABŞ və Kanadanın 162 - dən çox daha iri şəhərlər üçün müəyyən edilmiş konkret material növl ərinin bütün ölkə üzrə orta dəyəri və regional əmsalları verilir. Qeyd etm ək lazımdır ki, bütün xarici ölkələrdə olduğu kimi, ABŞ - da da əlavə xərclərin və mənfəətin investor və podratçı smetalarında nəzərdə tutulan k əmiyyəti başlıca olaraq inşaatçı fəhlələrin və inşaat maşınları operator- larının əmək haqqından asılı olaraq götürülür. Xarici ölk ələrdə tikintidə qiymət əmələ gəlməsinin geniş surətdə istifadə olunan metodik üsulu inşaatçıların və maşın operatorlarının əmək haqqından başqa maşın istismarı məsrəfləri, əlavə xərclər və mənfəət nəzərə alınmaqla 453 briqadanın 1 adam-saatlıq işinin orta dəyərinin müəyyən edilməsi sayılır. Əməyin mexaniki cəhətdən silahlanmış, idarə edilməsi və sosial müdafiəsi t əmin olunmuş vahidlərinin bu cür inteqral qiymət göstəriciləri hər il nəşr edilir. Tikinti d əyərinin müəyyən edilməsində xarici təcrübənin xüsusiyyətlərin- d ən biri də ondan ibarətdir ki, orada “tikinti-quraşdırma işləri” anlayışı yoxdur. Tikinti m əhsulu dedikdə, bir qayda olaraq yalnız tikinti işləri başa düşülür. Texnoloji avadanlıqların quraşdırılması dəyəri isə praktiki olaraq həmişə avadanlıqların daşınması və sazlanması dəyəri ilə birləşdirilir. Dünya t əcrübəsi və bazar münasibətlərinin konkret inkişaf şəraiti nəzər alınmaqla tikinti kompleksində qiymət əmələ gəlməsinin yeni sisteminin qurulmasının əsas prinsiplərinin aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. 1. Tikinti d əyərinin müəyyən edilməsi həm investorlar, həm də podratçılar tərəfindən həyata keçirilir. 2. İnvestor smetaları (hesablaşmalar) qiymətlərin iki səviyyəsində tərtib olunur: - mövcud smeta normaları və qiymətləri, habelə topdansatış qiymətləri və tarifl əri əsasında; - smetalar ın tərtib edilməsi və yaxud tikintinin həyata keçirilməsi dövrünə proqnozlaşdırılan qiymətlər əsasında müəyyən edilən cari səviyyədə. 3. Əlavə məsrəflərin, normativ mənfəətin və sair limitləşdirilən xərclərin smeta k əmiyyətlərinin hesablanması üçün bazis dövrünə tikintidə istifadə edilən materialların, məlumatların və konstruksiyaların dəyəri daxil edilmir. 4. İnvestor smetalarında (hesablamalarında) tikinti dəyərinin cari (proq- nozlaşdırılan) səviyyəsinin müəyyən edilməsi tikintidə qiymətlərin səviyyəsinin d əyişməsi üzərində aparılan statistik müşahidənin yekunları əsasında işlənib hazırlanan və yaxud qiymət tənzimlənməsini aparan orqanlar tərəfindən təsbit edil ən qiymət indeksləri sistemindən istifadə etməklə bazis səviyyəsinə müvafiq olaraq h əyata keçirilir. İndekslər sistemində qiymətlərin sahə və obyekt indeksl əri, ayrı-ayrı iş növlərinə, tələb olunan resurslara və ya ayrı-ayrı xərc madd ələrinə görə indekslər daxildir. Göstərilən indekslər regionlar və zonalar üzr ə differensiallaşdırılır. 5. İnvestor smetalarının işlənib hazırlanmasında tikintinin bazis dəyərinin əsas göstəricilərindən, habelə əvvəllər tikilmiş obyektlər üzrə intqeral indeks- l ərin hesablanması yolu ilə cari qiymət səviyyəsinə gətirilmiş bazis dəyəri haqqında məlumatlardan istifadə olunur. 6. Bazar i qtisadiyyatı şəraitində podratçı tərəfindən tikintinin dəyərinin daha d əqiq müəyyəqn edilməsi resurs metodundan istifadə əsasında müm- kündür. Bu zaman podratçı smetasının işlənib hazırlanmasının əsasını aşağıdakılar təşkil edir: - tikinti t əşkilatlarının materiallara, əmək ehtiyatlarına və inşaat ma şınlarına müvafiq müəyyən edilmiş layihə tələbatı; - material, m əlumat və konstruksiyaların real qiymətləri; 454 - real n əqliyyat məsrəfləri (materialların istehsalçı zavoddan podrat t əşkilatının anbarına, eləcə də buradan inşaat meydançasına daşınarkən sərf edil ən tədarük-anbar məsrəfləri daxil olmaqla; - mexanikl əşdirmə trestləri və ya balansında müvafiq textika olan t əşkilatların inşaat maşınları və mexanizmlərini maşın-saat ərzində istismar d əyəri haqqında faktiki maya dəyəri və normativ rentabellik əsasında hazırladığı məlumatlar; - əsas inşaatçı peşələri üzrə əməyin ödənilməsinin real səviyyəsi haqda müsibatlığın hazırladığı məlumatlar. 7. Smetaların tərtib olunması metodunun (normativ-kalkulyasiya, resurs v ə s.) seçilməsi hər bir halda investor və podratçı tərəfindən müqavilə şərtlərindən və ümumi iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq həyata keçirilir. 8. Bazar iqtisadiyyatına malik ölkələrin təcrübəsinə uyğun olaraq əsaslı tikinti m əhsulunun qiymətləri haqda müqavilənin əsas predmetləri aşağıda- kılardır: - kapital qoyuluşunun tikinti hissəsi (mühəndis avadanlıqları ilə birgə bina v ə qurğuların tikintisi); - kapital qoyuluşunun texnoloji hissəsi (texnoloji avadanlıqların istehsalı, əldə edilməsi, daşınması, saxlanması, quraşdırılması və sazlanması). 9. Sifarişçi və podratçılar qarşısında duran şərt və məqsədlərdən asılı olaraq tikinti m əhsulunun aşağıdakı müxtəlif qiymətlərindən istifadə edilir: - tikintinin bütün dövründ ə dəyişməz sayılan son qiymətlər; - inflyasiya h esabına əvvəlcədən bahalanmanın rəsmi surətdə təsdiq olunmasını nəzərdə tutan açıq qiymətlər; - yuxarı limitli açıq qiymətlər; - tikinti quraşdırma işlərinin nəşr olunan qiymət indekslərindən istifadə etm əklə hər rüb üçün düzəlişi nəzərdə tutulan dəyişən qiymətlər və s. Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|