Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Uzunmüddətli aktivlərin beynəlxalq standartlara uyğun uçotunun
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Uzunmüddətli aktivlərin beynəlxalq standartlara uyğun uçotunun
araşdırılması 35 “Mühasibat uçotu haqqında” ölkəmizdə qəbul edilmiş Qanununda uçotla bağlı siyasətin mühüm qolları müəyyən edilmişdi. Qeyd edilən Qanunda nəzəri olaraq standartları baza alaraq uçotun təşkili qaydaları qeyd olunmuşdu. Bu Qanunda qeyd edilən tələblərə əsasən 2006-ci il versiyası üzrə maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların Beynəlxalq Standartları ölkəmizin dövlət dilinə tərcümə olunaraq rəsmi mətnlərin Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları Komitəsi Fondunun fəaliyyəti tərəfindən təsdiqlənməsi üzrə təşkil olunmuşdu. Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların Beynəlxalq Standartlarına həmin Fondun təyin etmiş olduğu prinsip və qaydalara görə beynəlxalq audit şirkətlərinin tərəfindən bir rəy və ya yanaşma verilmişdi. Son dövrlərdə, xüsusən də 2008-ci il tarixindən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların beynəlxalq standartlarına, ya da Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının vacib müddəalarına əməl edilməsinə kifayət səviyyədə diqqət artmağa başlamışdır. Bu cür marağın əsasə səbəbləri kimi bir neçə amili qeyd etmək mümkündür. Bunlardan ilki, qeyd edilmiş zaman kəsiyində Azərbaycan Respublikasında çox böyük miqdarda xarici investisiya axının olması olmuşdur. Belə ki, açıq şəkildə məlumdur ki, ictimai əhəmiyyətli təşkilatların maliyyə durumu və əldə etdikləri maliyyə nəticələrinə əsasən düzgün və dəqiq informasiyalara sahib olmadan beynəlxalq qurum və təşkilatlar ölkəmizə böyük həcmdə investisiya qoyuluşları etməkdə tərəddüd edə ya da bununla bağlı səmərəli qərraları qəbul etməkdə çətinlik çəkə bilirlər. Müasir dövrdə Azərbaycanda şirkətlər və müxtəlif təşkilatlara görə maliyyə resurslarıyla zəngin maliyyə birjalarına çıxış birbaşa olaraq onların apardıqları uçotlar ilə hesabatlar sisteminin qurulması Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarının dünya miqyasında istifadə edilən beynəlxalq standartlarına görə tərtib edilməsi ilə mümkün olmaqdadır. Mühasibat uçotlarının və maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların beynəlxalq səviyyədəki standartlara uyğun formada tərtibi ölkədə təşkilatların beynəlxalq miqyaslı kapital bazarına qovuşması fürsətlərini ön plana çıxarda bilməkdədir. Başqa bir səbəb isə müxtəlif Maliyyə 36 əməliyyatları üzrə hesabatlarda beynəlxalq standartlarına əsaslanmış strukturun olması, habelə onun təqdimi ilə əlaqədardır. Konkret qaydada demək mümkündür ki, hazırda təşkilatların bəzilərində tərtib edilən Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatları isə sahib olduqları şəffaflıq, açıqlıq istifadəçilər, habelə də investisiya qoyacaq sahibkarlar üçün effektivliyi aspektindən çağdaş tələblərdən müəyyən səviyyədə geridə qalmış və ya bəzi xüsusiyyətlərdə əksik olmuşdur. Beynəlxalq səviyyədə istifadə edilən standartlar istifadə edildiyi vaxtdan etibarən konkret olan istifadəçi qrupuna istinad etməkdədir, həm də bu istifadəçilərin verəcəkləri iqtisadi sahədə qərarların və siyasətin qəbulu prosesi ilə bağlı vacib və əhəmiyyətli görülən maliyyə informasiyalarının effektivliyi faktorundan irəli gəlmişdir. Başqa bir vacib səbəb isə odur ki, zəruri olan maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların tələb edilən beynəlxalq standartlardan istifadə edərək mühasibat uçotunun tətbiqi məqsədilə mahiyyəti etibarilə yeni milli prinsiplərin hazırlanmasına görə lazım olan müddətlə resursların faydalı səviyyədə ixtisarına fürsət yaradır. Azərbaycan Respublikasında birbaşa olaraq bu qaydaya üstünlük verilərək yeni qəbul edilmiş Milli Uçot üzrə Standartların Beynəlxalq Standartlara mümkün qədər uyğunlaşmışdır. Bir neçə nöqsan və əksikliklərinə baxmadan milli sahədə mühasibat uçotuna görə hazırlanmış standartlarında MHBS-na uyğunlaşdırılmış qaydada tərtibi respublikamızda azad bazar iqtisadiyyatının qaydalarına uyğun olan effektiv mühasibat uçotunda uğurlu sistemi qurmaqla bağlı çətinliklərin həlli üçün çox mühim addım olaraq görülür. Ölkəmizdə MHBS ilə MMUS-nın tətbiq edilməsinin vacib səbələrindən biri də ölkə ərazisində olan mühasiblərin vəzifə və səlahiyyət çərçivəsinin genişlənərək artması, onların biliklərinin, vərdiş və qabiliyyətlərinin yüksəlməsi üzrə bilavasitə əlaqəlidir. Nəticədə bütün bunlar maliyyə uçotunun düzgünlüyünün və vacibliyinin, həm də bütünlükdə ölkəmizin iqtisadi inkişafının stabilliyinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. MHBS-nin dünya səviyyəsində zəruri Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarının təkmilləşib, onların qarşılıqlı olaraq harmonizasiyasının təşkili baxımından görüləcək böyük işlərin effektiv bir nəticəsi 37 olaraq dəyərləndirilməlidir. Bundan əlavə, qeyd olunmalıdı ki, Respublikamızda mühasibat uçotu üzrə vahid sisteminin təşkili üçün aparılacaq reformların əsas məqsədi odur ki, milli səviyyədə hazırlanacaq uçotların bazar iqtisadiyyatının zəruri tələblərinə, həmdə maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların açıq oxunması üçün onların beynəlxalq standartları uyğun formalaşsın. Bu standartlara uyğun olaraq 37 adda kommersiya təşkilatları və müəssisələrinin fəaliyyətini sənədləşdirmək məqsədilə Milli Mühasibat Uçotu Standartı, 27 adda kommersiya təşkilatı və müəssisələrini hədəfləmiş Milli Mühasibat Uçotu Standartının istifadə edilməsi haqqında Şərhlər və Tövsiyələr, həm də İctimai Sahə üçün Mühasibat Uşotunun Beynəlxalq Standarta uyğunlaşması 24 adda Büdcə müəssisələrinə yönəlmiş Milli Mühasibat Uçotu Standartı, 1 adda qeyri-hökumət birlikləri və təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartı, habelə kiçik sahibkarlıq (təsərrüfat) subyektlərində sadələşdirilmiş qaydada uçotun hazırlanması qaydaları hazırlanmışdı. Milli standartlar; “Mühasibat uçotu haqqında” mövcud Qanunun yeddinci maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasında Nazirlər Kabinetində verilmiş, 25.09.2005-ci il və 250 nömrəli Sərəncamıyla formalaşmış Muhasibat Uçotun hazırlanmasına əsaslanmış Məsləhət Şurasının verdiyi rəydən sonra təsdiq edilmişdi. Qanunda 6.0.2 və 6.0.3 nömrəli maddələrə görə Milli Mühasibat Uçotunun hazırlanması üzrə Standartlar maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların Beynəlxalq Standartları əsasında hazırlanmaqdadır; maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların tərtibi ilə bağlı Beynəlxalq Standartlarla tənzimlənməli olan məsələlərin hamısını əhatə etməlidi. Lakin milli səviyyədəki standartlarla müqayisəsi aparılan beynəlxalq səviyyəli standartların arasında konseptual olaraq fərq görülməsə də müəyən texniki fərqlər var. Beynəlxalq standartlarda olan maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların nümunəvi şəkli göstərilməmiş, təkcə bu hesabatlarla əlaqəli minimum şərtlər göstərilmişdi. Bu səbəbdən də Milli Standartları hazırlamış mühasiblərə dəstək olmaq üçün maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların hazırlanması üzrə zəruri forma və şəkillərin nümunəvi formasını hazırlamaq və 38 standartlara bunları əlavə etmək lazımdır. Mühasibat balansının, mənfəət və zərərlərin əks olunduğu hesabatın, pul vəsaitlərində aparılan hərəkətin hesabatı və s. olaraq hesabatların formaları hazırlanmışdır. Yeni Hesablar Planı haqqında qeyd etmək lazımdır ki, sintetik hesablar planının artıq təsdiqlənməsi prosesi başa çatmışdır. Əməliyyatların uçotunda istifadə edilmiş köhnə hesab planında mövcud subhesablar Yeni Hesablar Planında yoxdur, bundan başqa bu sahədə təşkilatların özlərinə sərbəstlik verilmişdir. Bu təşkilatlar uçot siyasətində və apardıqları işlərin xüsusiyyətlərində görülən spesifikaya əsasən təşkilatların özlərinin istifadə etdiyi subhesablar müəyyənləşəcəkdir. Təşkilatlar əvvəllər 3 və ya 5 səhifə həcmində uçot siyasəti hazırlayırdılar. İndi isə bundan fərqli olaraq, bu sənəddə istifadə edilən amortizasiya və qiymətləndirmə metodu, habelə istifadə edilən standartlarla bağlı daha geniş və əhatəli məlumat verirlər. Məsələn, istehsalla məşğul olan müəssisəsilər uçot siyasəti hazırladıqlarında Kənd təsərrüfatı haqqında 41 saylı standartını daxil etməyəcəkdir. Bu onu göstərir ki, müəssisələr uçot siyasəti apardıqları zaman istifadə etdikləri və gələcək dövrdə istifadə edəcəkləri standartlarla bağlı əvvəlcədən izahat verirlər. Kiçik təsərrüfat subyektləri uzunmüddətli aktivlərinin uçotunu hazırlayarkən bəzi nüanslara nəzarət etməkdədirlər. “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda, əsasən də 9-cu maddədə, kiçik təsərrüfat subyektləri maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarını həcmi kiçik olan sahibkarlıq subyeklərində sadələşmiş uçotun prinsiplərinə əsasən düzgün formada hazırlayırlar. Hazırda kiçik həcmli təsərrüfat subyektlərinin uçotunu Maliyyə Nazirliyinin İ - 06 nömrəli 13.01.2009-cu ildə qəbul edilmiş əmrinə uyğun qaydada rəsmiləşmiş “Kiçik sahibkarlıq subyektlərındə sadələşmiş uçotun aparılması Qaydaları”nda aparmaqdadır. Həmin Qaydaları vergi qanunvericiliyində olan prinsiplərə görə hazırlandığından kiçik həcmli təsərrüfat qruplarında mühasibat uşotunun təşkil edilməsində və müvafıq maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarının hazırlanmasına heç bir uyğun olmayan təsir göstərməmişdir. Buna görə də sadələşmiş vergi mükəlləfiyətçisi olmamış kiçik həcimli təsərrüfat subyektində keçmiş dövrdə istifadə edilən hesablar planında mühasibatlıq əməliyyatlarının aparılması tövsiyyə edilməkdədir. Qeyd 39 edilmiş prinsiplərdə sadələşmiş vergi mükələfiyyətçisi omuş və olmamış kiçik həcmli təsərrüfat obyektlərində uçotun təşkilinə yönəlik qaydaların həcimli formada izah edilibdir. Kiçik həcmli təsərrüfat obyektlərinin mühasibata yönəlik uçotunda vergi sistemindəki qanunvericiliklə bağlı tətbiq edildiyinə görə maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların vergi qanunvericiliyindəki tələblər diqqətə alınaraq tərtib edilməlidi (https://muhasib.az/) . İctimai əhəmiyyət daşıyan qurumlar uzunmüddətli aktivlərinin uçotunu hazır- layarkən bəzi nüanslara nəzarət etməlidir. Bunlara aid etmək olar: “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunun 8.1 maddəsinə əsaslanaraq bütün ictimai əhəmiyyət daşıyan qurumlar uzunmüddətli aktivlərinin uçotunu yalnız maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların beynəlxalq standartlarına görə tərtib ediblər. Qanunun 2.1.9 maddəsində olan prinsiplərə görə, ictimaiyyətin faydasına olan qrumlara kreditverən təşkilatlar; sığorta və təkrasığota edən şirkətlər; investisiya ayıran fondlar, qeyri-dövlət sosial fondlar, qiymətli kağızların alınıb satıldığı fond birjasında dövr edən hüquqi şəxslərlə maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların tərtib olunduğu tarixdə Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi göstəricilərin, yəni illik gəlirin, hesabat ilində müəssisə əməkdaşlarının orta sayının və balansının ən sonda əldə edilən məbləğinin ikisindən daha yüksək olmuş meyarlara sahib olan kommersiya müəssisələri aiddir. Nazirlər Kabinetində təsdiqlənmiş 20.07.2005-ci il, 108 nömrəli Qərar ilə meyarlar bu qayda ilə müəyyən olunmuşdu: İllik gəlirin 30 milyon manat; hesabat müddəti zamanı əməkdaşların orta sayı 1200, maliyyə balansında son məbləğinin 100 milyon manat. Nazirlər Kabinetində 2005-ci ildə, 18 iyul tarixində 140 saylı Qərarı ilə 2008-ci il 1 yanvara qədər maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların beynəlxalq standartlarına görə mühasibat uçotunun aparılması, maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarını hazırlamalı olan və sosial əhəmiyyət daşıyan qrumların siyahısını təsdiq etmişdir. Həmin siyahıda isə Azərenerji ASC; Azərcell Birgə Müəssisəsi; Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti; ARDNŞ-ın Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu; ARDNŞ-ın Azər neftyağ Neft Emalı zavodu; Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Kəmərləri İdarəsi, ARDNŞ-ın Marketinq və İqtisadi Əməliyyat İdarəsi; ARDNŞ-ın 40 Azneft İstehsalat Birliyi, Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu, Bakı Metropoliteni, Azərbaycan Hava Yolları” QSC, Azərbaycan Hava Yolları” QSC-nin Milli Aviasiya Şirkəti, Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi, Azəriqaz QSC, Azəriqaznəql İstehsalat Birliyi, “Azərsu ASC, Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasıya Texnologiyaları Nazirliyinin “Aztelekom” İstehsalat Birliyi, “Azərkimya” Dövlət Şirkəti, “Azərkimya” Dövlət Şirkətinin Etilen-polietilen zavodu siyahıda göstərilmişdi. Həmin müəssisələr hesabat hazırlanmış dövrün sonrakı ili bitəndən sonra hazırlanmış illik maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatları tərtib etməlidi. Beynəlxalq səviyyədə olan təcrübəyə görə, həmin formada hesabat 3 və 4 ay ərzində hazırlanmalıdı. Konsolidə ediləcək hesabatlar təkcə 6 aylıq bir dövrdə yekunlaşacaqdır. Buna parallel olaraq, Qanunda 10.1.2 maddədə qeyd olunduğu kimi sosial əhəmiyyət daşıyan təşkilatlar və kiçik təsərrüfat subyektlərindən başqa, kommersiya təşkilatları öz seçimlərinə əsaslanaraq, maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarını beynəlxalq standartlara əsaslanmış olaraq tərtib edə bilirlər. Hazırlanmış hesabatlar aşağıda göstərilən komponentlərdən ibarətdi (http://www.e-qanun.az/framework/34909): Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|