Azərbaycan elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu

Çexarda - əsas və məcazi mənalarda çexarda /Uk.RS, s.1024/.

Çexarda I. Oyunçu adları əyilmiş vəziyyətdə, yaxud da iki əli və iki ayağı üstündə duraraq növbə ilə bir-birinin üzərindən atlanmaqla icra edilən oyun. Mı vse xoxotali, qlədə, kak on, pri iqre v çexardu, usajivalsə na şeö stoəvşeqo v soqnutom polojenii tovarişa.

Korol, ist. Moeqo.sovrem, kn. Ş, P, 9 Poproulkam bosıe i uje zaqorevşe kazaçata iqrali v çexardu. Şoloxov. Tixiy Don. V, 4.

Köhnəlmiş söz. Çaxarda.- Ə jil nedoroselem, qonəə qolu­bey – i iqraə v çaxardu. s/ dvorovım i malğçikami. Puşkin. Kapitanskaə doçka. 1. 2. Məc. danışıq dili. Fasiləsiz dəyişmə, qarışıq salınma nəticəsində yaranan hərc- mərclik, nizamsızlıq, dolaşıqlıq /SSRLƏ, 108/.

Çexardoy xoditğ: Dalğ, slov. Çexorda: Dalğ slov /3-e izd./: çexarda /Vl.Dalğ. 684/.

Çexorğ m. arx- mez. dalaşqan, dələduz, davakar.

Çexornıy parenğ, zadorlivıy buynıy

Çexorda, bir-birinin üstündən atlanmaqla icra olunan oyun /RTS, 994/.

Rusca-türkməncə lüğətdə M., 1956, səh.845; çexorda- gşekmündi /oön/ iqrat v çexardu –gşekmündi oynamak.

Rusca- azərbaycanca lüğətdə: çexarda- eşşekbeli sındırdı- atlanbac /oyun/- məc. dan. –tez-tez baş verən dəyişiklik, qarışıqlıq, qərarsızlıq /RAS, t.III, s.493/.

Müxtəlif illərdə nəşr olunmuş rus dilinin izahlı lüğətlərində, eləcə də ikidilli lüğətlərdə «çexarda2 sözününnominativ və məcazi mənalarda işlənməsi göstərilir. Bəs həmin sözün etimoloji şərhi barədə fikir negədir? Rus dilinin etimoloji lüğətlərindən birində «çexarda» sözü barədə yazılır:

Çexarda. Sobst.- russk. Proisxojdenie neəsno. Vozmojno. Vosxodit k çexarda, izvestnomu v dialektax; v gtom sluçae i proiznoşenie i napisanie s a voznikli v rezulğtate razvitiə akanğə i zakrepleniə eqo na pisğme. Suş. Çexorda əvləetsə obrazovaniem s suf. – da ot çexor –«draçun, buən, zabiəka», takje soxranivşeqosə v dialektax. Pervonaçalğnoe znaçenie çexarda – «buystvo, balovstvo». Po druqomu predpolojeniö, vosxodit k sğkğrda /sğkğrta/, perejivşemu izmenenie k v x po gkspressivnım priçinam i obrazovannomu s pref. Sğ ot kğrt v pereqlasovannom vide vıstupaöşeqo v vide sğrt v çerta /sm/. s ravnenie bel. dial. çıkirda – «orudie dlə izmereniə zemli v forme üirkulə» ukazıvaet na inoe pervonaçalğnoe znaçenie slova çexarda –çisto predmetnoe» /KGSRƏ, 494/.

Etimoloji izaha diqqət etsək, ziddiyyətli bir cəhətlə rastlaşarıq. Necə ola bilər ki, xalis rus sözü kimi qəbul edilən «çexarda» sözünün mənşəyi aydın olmasın, qaranlıq olsun. Sonra lüğətdə güman edilir ki, bu çexorda dialekt variantıdır, ikinci hecadakı o səsi alaşma nəticəsində çexarda şəklinə düşüb yazıda möhkəmlənib. Müəlliflər bir cəhəti tamam unudublar ki, türk xalqları ilə uzun əsrlər boyu qonşuluqda yaşamış, slavyan xalqlarının /rus, ukraynalı və b./ türkdilli xalqlarla müxtəlif xarakterli əlaqələri, ünsiyyət və münasibətləri nəticəsində slavyan xalqlarının dillərinə, o cümlədən də rus dilinə külli miqdarda türk sözləri /hərblə, məişətlə, etnoqrafiya, iqtisadiyyat, təsərrüfat və mədəniyyətlə və s. bağlı sözlər/ keçmiş /özü də əvvəlcə şifahi ünçiyyətdə, məişətdə möhkəmlənmiş, sonradan yazılı dilə daxil olmuşdur/. Zənnimizcə, çıxarda /rusca, çexarda/ sözü də beləcə orta əsrlərdə slavyan xalqlarının məişətinə girmişdir.

KGSR s. 29 Artel. Rus dilində işlənən artel sözü də müəyyən məna daşıyır.

Zaimstv, v XVI v iz tbrksk. Əz. Tatarsk. Başeirsk, artil «narod, naxodəhiysə pozadi, rezerv» -strahenie art zadnəə çastğ « il – «narod» /KGSRƏ. 29/.

Bizə burada art – hissəsi maraqlı göründü, müqayisə et: art – il; çıx – art /d/ a – çexarda. Bütün bu dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlirik ki, çıxarda sözü rus dilinə Azərbaycan dilindən keçmişdir, mənasını arda çıxmaq kimi izah etmək doğru olardı.

Yeri gəlmişkən türk oyunlarının zənginliyi rus türko­loq­larının da diqqətini cəlb etmişdir. V.A.Qordlevski «İqrı anatoliyskix turok» əsərində bir çox türk oyun adları barədə, onların icra tərzi haqqında ətraflı məlumat vermişdir. O, Anadolu türklərinin oyunlarını aşağıdakı bölgülərə ayırır: Tamaşa, aşıq-aşıq, qala savaş və gözbağlıca oyunları və s. V.A.Qordlevskinin bəhs etdiyi oyun adlarının siyahısını təqdim edirik: Hacıbaba, Abbar-Cabbar, esir almaq oyunu //Esir almaca, kosemi, alaca beşik, pisik /pişik/ oyunu, kurt koyun oyunu /qurd qoyun oyunu/, kevrancilbaşı və yaqelin oyunu /karvanbaşı və ya gəlin oyunu/, alaylar, kalaylar, seku oyunu /bir ayağı üstə atlanma/, leçuk, aşıq-aşıq, lebbik /ləpik-ləpik/, tombaq, qala, battı balık, battı balık, top /güldül/, çijik /çelik/, su çeliyi, süldür /süldür, diktür, bizleri güldür/, hərlə-tərlə, çortu /aşıq/, çoban deyeneyi, sepetçi dayı /səbətçi dayı/, kardaş yatışı /yerdə yanaşı uzanma/, çam-çam qarıı, kırt-kırt /qırt- qırt/, endaze, birdirbir…, ikidiriki, eşek üstündə borek kapması, uzun eşek, isti hamam kubbesi, göz yumucu, kor çepmc, sine – bit, saklan bacı /cizlən bacı – azərbaycanca gizlənpaç, bəzi yerlərdə – Qax şivəsində yöşrün bacı da deyirlər/, bak benim servi boyuma, güdü-güdü, üzük oyunu /üzük-üzük/, ötüşme /öndeki düye, arttakı bua/¹.

Bu Anadolu oyun adlarını diqqətlə nəzərdən keçirərkən:

Aşıq //aşıq-aşıq, lebbik// ləpmk-ləpik, qala // qala-qala, kırt-kırt// qırt – qırt, gözyumucu // gözbağlıca, saklanbacı // gizlənpaç, yöşrünbacı, güdü – güdü // qodu; üzük – oyunu // üzük –üzük – onlardakı uyğunluğun şahidi oluruq.

Oyun adları əsasında apardığımız bu kiçicik araş­dır­ma­lardan da aydınlaşır ki, bu tematik qrupa aid sözlər Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində əhəmiyyətli yeri tutur. Azərbaycan oyun adları başqa türk dilləri materialları ilə müqayisədə müştərək cəhətlərə də malikdir. Oyunların türk xalqlarının məişətində geniş yer tutması bu tematik qrupdan olan sözlərin müxtəlif əlaqələr, təmas nəticəsində başqa qohum olmayan dillərə də keçməsinə /səm., ukrayna dillərinin lüğət tərkibində çearda – çıxarda sözünün işlənməsini xatırla/ zəmin yaratmışdır. Əlbəttə, gələcək tədqiqatlar oyun adları haqqında daha müfəssəl, elmi nəticələri aşkarlayacaqdır.

Mərasim leksikası
Hər bir dövrün, zamanın özünəməxsus mərasimləri, adətləri var, dəbi var. Bu adətlər, mərasimlər formalaşır, nəsildən –nəslə ötürülür və dövranın möhürü, sazağı, qızmarı hopur bu adətlərə, mərasimlərə, bu günümüzə gəlib çatır. Bunlar ona görə mənalıdır, əzizdir, uzunömürlüdür – əbədidir ki, xalqın mənəvi yaddaşını yaşadır, onun xarakterini təqdim edir, miənəvi mədəniyyətini əks etdirir. Bu mənada Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin ana xəttini Azərbaycan türklərinin mənəvi mədəniy­yətinin müxtəlif sahələrini – adət –ənənələri, ailə- məişət məra­simlərini, təqvmi- mövsümi mərasimiləri, dini ayinləri, ayrı-ayrı bayramları, mifik görüşləri və s. əks etdirən söz, termin və ifadələri öyrənmək qiymətlidir. «Mərasim və onların poeziyası başqa xalqlarda olduğu kimi, bizdə də iki şəkildə özünü göstərir. Bunlar ya sevinc, şadlıq, nikbin əhvali –rouhiyyə, ya da ki, dərd, kədər, qəm- qüssə, bir sözlə, bədbin hisslər aşılayır. Məra­sim­lərin daşıdıqları xüsusiyyətə görə, bir neçə qismə ayrıldıqları söylənitlsə də, onları əsasən iki növə bölmüşlər: ailə məişətlə bağlı mərasimlər və təqvim, yəni mövsüm, mərasimiləri. Hər iki mərasimdəki xalq poeziyası nümunələri isə çoxçeşidlidir»¹. Ailə – məişət mərasimlərinə toy, yas və s. mərasimləri aid edilir. Əsrlər boyu yaşayıb, müasir dövrümüzdə də icra olunan toy xalqın minilliklərdən gələn arzu və istəklərini özündə əks etdirən, zəngin adət və ənənələri qoruyub saxlayan el şənliyidir.² H.A.Həvilov ailə və ailə məişəti məpasimlərindən bəhs edərkən toy mərasiminə də geniş yer verir: «İnqilaba qədərki Azər­baycanda nigah əlaqələrinə girmə müxtəlif adətlərlə müşayiət olunurdu ki, bunların da əksəriyyəti «toy adətləri» adı ilə etnoqrafik ədəbiyyata daxil olmuşdur. Toy – nəinki iki gəncin, ailənin, nəslin şənliyi və sevinci idi, habelə bütöv elin- obanın, kənd icmasının ümumi xoşbəxtlik, şənlik məclisi idi. Toy həm də kənd icma üzvlərininq istirahət və əyləncə yeri olduğundan belə yığıncaqlar bir qayda olaraq, müxtəlif xalq oyunları və rəqsləri ilə, gülən və cıdır yarışları ilə müşayiət olunurlu. Azərbaycan toyları rəngbərəng adətlərlə müşahidə olunan bir sıra mərhələlərdən keçir. Bunlar qız bəyənmə, elçilik, bəlgə, nişan, paltarkəsdi, xınayaxdı, kəbinkəsmə, toy şənliyi, duvaqaldı və s. mərhələlərdən ibarət idi. Toy şənliklərində icra olunanq bu adət normaları Azərbaycanın müxtəlif zonalarında öz məhəlli xüsusiyyətlərini saxlayırdı».¹ Azərbaycan folklorunda da toy mərasimii böyük əks –səda verək ən milli mərasimlərdəndir. Folklolr materialları əsasında bu mərasim müxtəlif mərhə­lə­lərinin olması göstərilir: toy adəti- seçmək, bəyənmək, qızgörmə, arvad elçiliyi, kişi elçiliyi, nişan mərasimi, nişanlı üçün bay­ramlıq, görüş, paltarkəsdi – qayçıkəsməz, kəbinkəsmə, xına­yaxma, toy dəvətçiləri, qız toyu, oğldan evində toy, qızın pər­deyi-ismətdən sıxması.² Folklolrşünas B.Abdullayev elçi­lik­dən bəhs edərkən belə yazır ki, elçilik bəzən nişan mərasimi səviyyəsində olur, əksər hallarda isə bu, «kiçik nişan» adlanır və bir neçə gün sonra /vaxt dəqiq müəyyən edilir/ isə böyük nişan olur. Möhtəşəm mənəvi abidəmiz «Kitabi - Dədə Qorqud» da toy mərasiminə, habelə, müxtəlif milli adət- ənənələrimizə aid qiymətli sətirlər çoxdur. Burada elçilik «kiçik düyün», toy «ulu düyün», «ağır düyün» adlandırılır. Bu gün el arasında işlənən «beşikkərtmə», «beşikkəsmə» nişanlı ifadəsi «Kitabi-Dədə Qor­qud» boylarında öz əksini tapmışdır: «Baybicxan bəg aydır:» «Bəglər, allah-təala mana bir qız verəcək olursa, siz tanıq alın: mənim qızım Baybərə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun! – dedi». /FZ,SƏ, KDQ, s.52/. V.İ. Aslanovun «dügün» sözünün ədəbi dilimizin tarixində işlənmə mənzərəsini, müddətini öyrənmək baxımından aşağıdakı mülahizəsi də maraq doğurur: dügün- ziyafət, böyük qonaqlıq. Bu söz XX yüzilin əvvəllərinə qədər toy sözü ilə çox tez- tez sinonim kimi paralel şəkildə işlənmişdir, indi isə bir sıra dialekt və şivələrdə təsadüf olunur. Ehtimal ki, toy fel əsasına aiddir. Bunun fonetik inkişafınqı belə təqdim etmək olar: toy - toyun> tuyun – tüyün > düyün // dügün.³

XVI əsr Azərbaycan toy mərasimi haqqında Təbrizdə Şah Təhmasibin dövründə keçirilmiş bir toy məclisi barədə Qasimi Qonabadinin də məlumatı diqqəti çəkir: «Qasiminin 1555- ci ildə Təbrizdə böyük təntənə ilə keçən dəbdəbəli toy məclisini təsvir etməsi XV əsrdəki toy mərasimləri barədə təsəvvür yarat­maqla bərabər, toy məclislərində hansı musiqi alətlərindən istifadə edilməsini dəqiqləşdirmək baxımından da olduqca qiymətli mənbədir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, tarixi mən­bələrdə bu toy haqqında çox qısa məlumat verilmişdir».¹

Xalqımızın, elimizin–ulusumuzun – Azərbaycan türklərinin gözəl, qədim və zəngin mərasimlərindən olan toy, nişan məra­simlərini ifadə etmək üçün bir çox sözlər, deyimlər, ifadələr, xalq danışıq dili sözləri işlənir. Bunların da tarixi gedib uzaq keç­mişlərə söykənir. Xalq ağır, dərdli, möhnətli günündə kədər­ləndiyi kimi, yasa batdığı, matəm saxladığı kimi, xoş, əziz, mənalı, əbədiyyət qədər doğma aə daimi sandığı şad günlərində də ürəklən sevinməyi, şadlanmağı bacarıb / buna o layiqdir/.

Biz az öncə də göstərldik ki, əvavəli elçiliklə başlamış toy mərasimi müəyyən mərhələlərdən keçib tamamlanır. Məsələn, çox maraqlı olardı ki, XIX əsrdəki Aşıq Alı dövründəki toy mərasiminə aid eptzoda nəzər salaq. Əlbəttə, Aşıq Alının «İstərəm» qoşmasında təsvir olunan toy adətinin həmin dövrün etaloqu saymaq olar, burada aşıq yumorundan, istehzasından da qalmayıb:

Elçi bəylər, xətrin məndən qalmasın,

Bu adətlə elin işin istərəm.