Azərbaycan Hüquq Tarixi
.XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda hüquq mənbələrinin ümumi səciyyəsi
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
34 .XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda hüquq mənbələrinin ümumi səciyyəsi.
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda əsas hüquq mənbəyi qismində müsəlman hüququ çıxış etsə də,ilkin mərhələdə onun normaları monqol-patriarxal feodal hüququ ilə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstəriridi . Monqollar Çingiz xanın Yasası əsasında hərəkət edirdilər.Monqol feodal- patriarxal hüququnun toplusu kimi xarakterizə edilən Böyük Yasanı XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan feodal hüququnun mənbələrindən biri hesab etmək olar.Çingiz xan 1206-cı ildə monqol əyanlarının qurultayında xaqan elan edildikdən sonra ,onun göstərişinə əsasən qanunlar məcmuəsi tərtib edilmiş və bu toplu Böyük Yasa adını almışdır.Yasanın tam mətni dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır.Yazılmamış və köçürülməmiş Yasa şifahi şəkildə
nəsildən-nəslə ötürülmüşdür.Bizə məlum olan 33 fraqmentdən əksəriyyəti cinayət hüquq normalarını ehtiva edir.Onlardan yalnız 2-si mülki hüquqi məsələlərə həsr olunmuşdur.Çingiz xanın nəsihət xarakterli qərar və göstərişlərindən 13-ü bizə məlumdur.Hülakü və Abaqa xanın dövründə baş vəzir olmuş dahi Azərbaycan mütəfəkkiri Nəsrəddin Tusi özünün Əxlaqi- Nasiri və
Maliyyə haqqında traktat
əsərlərində hüququn ,ələlxüsus inzibati,maliyyə,aqrar,cinayət,mülki və prosessual hüququn təkmilləşdirilməsi baxımından çox qiymətli məsələlər qaldırmışdır.O Əxlaqi-Nasiri əsərinin 3-cü məqaləsini Ölkəni idarəetmə qaydaları adlandırmış və burada dövlətin inzibati və iqtisadi funksiyalarının təhlilini vermişdir.Tusi Şərq fəlsəfəsinə istinad edərək deyirdi ki,rəiyyəti ədalət,fəzilət və hikmət qanunları əsasında idarə etmək lazımdır. Maliyyə haqqında traktat əsərində əsas 4 vergi növünün tətbiqini məqsədəuyğun sayır:əkinçilərdən xərac formasında;tacirlərdən tamqa formasında;heyvandarlardan məral deyilən vergi;təsadüfi gəlirlər şəklində xəzinəyə daxil olan vəsaitlər.Tusinin bu təklifləri ölümündən sonra Qazan xanın islahatlarında nəzərə alınmışdır.Cinayət və cəza məsələlərinə,ədalət mühakiməsi ilə bağlı məqamlara xüsusi diqqət ayıran mütəfəkkir,cinayıt törətməkdə təqsiri olan şəxslər barəsində istintaqa tanış olmayan üsullardan istifadə edilməsinin və cismani işgəncələr verilməsinin yolverilməzliyini qeyd edir və belə zorakılığı,qeyri-insani münasibəti ədalət mühakiməsini həyata keçirən qulluqçuların nöqsanı kimi qiymətləndirirdi.Dünyəvi qanunvericiliyin inkişafına Qazan xanın baş vəziri olmuş Fəzlullah Rəşidəddinin tərtrib etdiyi “Dəstur əl-məmləkət” adlı qanunnamə də müəyyən töhfə vermişdir.XIII-XIV əsrlərdə Az-da mövcud olan hüquq mənbələrinin içərisində Qazan xanın verdiyi fərmanlar mühüm yer tutur.Qazan xan yerli feodalları öz tərəfinə çəkmək və öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə əsasən dövlətin sosial- iqtisadi və hüquqi həyatını əhatə edən bir sıra islahatlar həyata keçirdi.Qazan xanın islahatları müxtəlif sahələri əhatə etmişdir.İslahatların tənzim etdiyi münasibətləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar İslam dinin qəbulu və möhkəmləndirilməsi haqqında qanunvericilik,hərbi iş və qoşun saxlanılmasına dair qanunvericilik,təsərrüfat iqtisadiyyatının idarə
edilməsı barədə
qanunvericilik,torpaq və
rəiyyətin hüquqları barədə qanunvericilik,ticarət-maliyyə qaydaları barədə qanunvericilik,saraydaxili idarəçilik haqqında qanunvericilik,daxili qayda- qanunlara əməl olunması barədə qanunvericilik,ədalət mühakiməsi və mülkiyyət barədə qanunvericilik.Məhkəmə islahatı ilə əvvəllər mövcud olmuş qayda-məhk. Hakimi vəzifələrinin otkupa(iltizama) verilməsi qaydası ləğv olundu.Vergi sistemində, o ilk növbədə vergilərin qaydaya salınması,vergilərin dəqiq müəyyən edilməsi üçün 1304-cü ilin fev-da fərman verərək məhsulun irəlicədən qiymətləndirilməsi qaydasını ləğv etdi.Orduda keçirilən islahatın məqsədi onun daha da möhkəmləndirilməsi ,mühafizə qüdrətinin artırılması və əmirlərin eləcə də bütövlükdə qoşun hissələrinin mərkəzi hakimiyyətdən asılılığının gücləndirilməsindən ibarət idi.Bütün bunlarla yanaşı, Rəşidəddinin”Vəqfnameyi rəbi Rəşidi”
,”Mükatibati-Rəşidi” topluları,Hinduşah Naxçıvaninin” Dəstur əl-katib fi təyin əl- məratib”(Dərəcələrin müəyyən edilməsi zamanı mirzələr üçün rəhbər vəsait) toplusu da XIII- XIV əsrlərin hüquq mənbəyi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|