Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

Bakı – 2021
5.1. Səhmdar Cəmiyyətləri, onların xüsusiyyətləri

Səhmdar cəmiyyətləri – sahibkarlıq forması kimi, ilk dəfə XVII əsrdə Hollandiyada Hindistanla ticarət etmə məqsədilə “Ost-Hind” kompaniyası adı altında yaranmışdır. Səhmdar cəmiyyəti öz nizamnamə fondunu tədavülə səhm və istiqraz kimi qiymətli kağızlar buraxmaq yolu ilə formalaşdıran və bunun nəticəsində toplanmış vəsait əsasında işgüzarlıq fəaliyyətini həyata keçirən kollektiv müəssisə formasıdır. Belə cəmiyyətin səhmlərini alanalr onun səhmdarlarına çevrilirlər və aldıqları səhmin həcminə müvafiq olaraq onun mənfəətindən divident almaq hüququ əldə edirlər. Səhmdarlar cəmiyyətin fəaliyyətini səhmdarların ümumi yığıncağı tərəfindən seçilmiş ali idarəetmə orqanı həyata keçirir.

Dövlət müəssisənin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi üçün ilk növbədə həmin müəssisənin əmlakı qiymətləndirilir.Əmlakın qiymətləndiriliməsi dövlət əmlakını idarə edən orqan tərəfindən maliyyə orqanları və müəssisə kollektivi nümayəndələrinin iştirakı ilə aparılır.
Səhmdar cəmiyyətlərinin bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri var:o,maliyyə resurslarının səfərbərliyə alınmasının səmərəli üsullarından istifadə edir;bu cür müəssisələrdə risk səhmdarlarının üzərinə düşür və onlar müəssisənin işi üçün narahatçılıq keçirirlər. Əgər sahibkar borca düşübsə və onu müflisləşmə gözləyirsə o, müəssisənin bütün vəsaitini bu işə sərf etməli və beləliklə də səhmə qoyduğu vəsaiti itirmiş olacaqdır;səhmdar müəssisənin idarə edilməsində birbaşa iştirak edir; səhmdar hər ilin sonunda müəssisənin maliyyə-təsərrüfat nəticələrindən gəlir götürmək hüququna malikdir;müəssisə öz səhmlərini, ilk növbədə öz işçilərinə satır, lazım gəldikdə isə onlara möhlətlə verir. Yalnız səhmlər artıq qaldıqda, kənar adamlara satıla bilər.
Səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılmasında məqsəd kənar vəsaiti istehsala cəlb etməkdir. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki,biznesin səhmdar forması kapitalın yüksək səmərəli sahələrə daha tez axmasını tımin edir. Hüquqi və fiziki şəxslr, milli və xarici ölkə vətəndaşları, firmalar, kooperativlər, müştərək müəssisələr, qeyri-rəsmi şəxslər əmək kollektivləri səhmdar ola bilərlər. Səhmdar cəmiyyətlərinin iki tipi var: açıq və qapalı.
Əgər səhmdar cəmiyyəti açıqdırsa, bu, o deməkdir ki, təsisçilərin tərkibi yalnız qismən formalaşdırılmışdır və ora gələcəkdə başqa təşkilatlar və fiziki şəxslər də daxil ola bilərlər. Təsisçilərin tərkibi nizamnamə fondunun qalmış hissəsi ödənilənə qədər artmaqda davam edə bilər. Səhmlərə açıq abunə o deməkdir ki, səhmləri almaq hüququna yalnız səhmdar müəssisələri deyil, həmçinin kənar təşkilatlar və qeyri-rəsmi şəxslər də malikdirlər.
Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətləri o deməkdir ki, yaxın zamanda təsisçilərin sayı və nizamnamə fondu artmayacaqdır. Qapalı tipli səhmdar cəmiyyətlərində yayılan səhmlərin hamısı adlı səhmlərdir və onlar yalnız təsisçilər,yaxud təsisçi müəssisələrin kollektivləri arasında bölüşdürülür. Bu cür səhmdar cəmiyyətləri nizamnamə kapitalını formalaşdırmaq üçün təsisçilərin öz kapitalları kifayət etdiyi hallarda yaradılır. Məhz bu səbəbə görə belə cəmiyyətlərin üzvlərinin sayı az olur və onlar da əksər hallarda ya şəxsən tanışlıq və ya qohuluq əlaqələrində olurlar. Səhmdar kapitalı könüllü səhmdarlar tərəfindən qoyulmuş vəsaitdən yaranır. Pay haqları aşağıdakıları ola bilər:
- təsisçilərin pul vəsaitləri,haqları;
- təsisçilərin natural haqları - səhmdar cəmiyyətinin idarə heyəti ilə müqavilə əsasında səhmdarlar cəmiyyətinin mülkiyyətinə və ya istifadəsinə verilmiş əmlakı və istehsal vəsaitlərini özündə əhatə edir;
- qeyr-maddi aktivlər – dedikdə, qiymətli kağızlar, intellektual mülkiyyət obyektləri,müxtəlif xarakterli xidmətlər,istehsal imkanları və s. nəzərdə tutulur. Qeyri-maddi aktivlərin dəyərini pul və səhmlər formasında səhmdarlar cəmiyyəti iştirakçılarının özləri müəyyənləşdirilər.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 23 dekabr tarixli 224 №-li qərarı ilə səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalının minimum həddi – qapalı səhmdar cəmiyyət üçün 2 min manat, açıq səhmdar cəmiyyət üçün isə 4 min manat məbləğində müəyyən olunmuşdur. Həmin qərara əsasən qapalı səhmdar cəmiyyətinin iştirakçılarının say həddi 50 fiziki və ya hüquqi şəxslərdən ibarət müəyyən edilmişdir. Səhmdar cəmiyyəti üçün maliyyə resurslarının cəlb edilməsinin əsas mənbəyi səhmlərin buraxılışıdır. Səhm – onun sahibinin (səhmdarın) səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin bir hissəsini dividend şəklində almaq, səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında iştirak etmək və o, ləğv edildikdən sonra qalan əmlakın bir hissəsini əldə etmək hüququnu özündə təsbit edən qiymətli kağızdır. Səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə kapitalı adi (sadə) və imtiyazlı səhmlərin yerləşdirilməsi nəticəsində formalaşdırılır. Sadə (adi) səhmlər səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə kapitalının 75 faizindən az, imtiyazlı səhmlər isə 25 faizindən çox ola bilməz. Adi səhm sahiblərinə – səhmdarlara – aşağıdakı hüquqları verir:
a) səhmdarların ümumi yığıncağında səsvermə yolu ilə («bir səhm – bir səsdir» prinsipilə) səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında iştirak etmək;
b) dividend əldə etmək;
c) səhmdar cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir hissəsini almaq.