Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

Bakı – 2019
3.1. Korporativ menecmentin İngilis-Amerikan modelinin xüsusiyyətləri

1. 
   Modelin fəaliyyət dairəsi.
   

İngilis-Amerikan modeli ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Avstraliya və Yeni Zellandiya ölkələrinin korporasiyalarında geniş yayılmışdır.

2. 
   Modelin reallaşmasının əsas iştirakçıları
   

İngilis-Amerikan modelinin iştirakçıları kimi aşağıdakılar çıxış edirlər:

• 
  direktorlar;
  
• 
  səhmdarlar (başlıca olaraq, institutsional investorlar);
  
• 
  hakimiyyət strukturları;
  
• 
  birjalar;
  
• 
  korporativ menecment;
  
• 
  vəkalət üzrə səsvermə məsələlərinə görə korporasiya və səhmdarlara məsləhət xidmətləri təqdim edən konsaltinq firmaları.
  

Burada səhmdarlar (səhmdarların ümumi yığıncağı), direktorlar (direktorlar şurası) və menecerlər (idarəedicilər) modelin əsas (“açar”) iştirakçıları hesab edilirlər.

3. 
   Səhmlərə sahib olma strukturu
   

Müharibədən sonrakı mərhələdə Böyük Britaniya və ABŞ-da fərdi investorlarla müqayisədə, institutsional investorların sayının artımı müşahidə olunmağa başlanmışdır. Bu artım onların nüfuzunun güclənməsinə gətirib çıxardı. Öz növbəsin-də, hüquqi dəyişikliklərə səbəb oldu, bu isə onları korporativ münasibətlərin iştirakçılarına çevirdi.

4. 
   Direktorlar şurasının tərkibi
   

Böyük Britaniya və ABŞ korporasiyalarının direktorlar şurasının təkibi aşağdakılardan ibarət olur:

• 
  “daxili” üzvlər (“insayderlər”)
  
• 
  “xarici” üzvlər (“autsayderlər”).
  

İnsayder korporasiyada fəaliyyət göstərən (menecer, icraçı və ya işçi), yaxud da korporasiyanın idarə olunması ilə sıx əlaqədar olan şəxsdir.
Autsayder birbaşa olaraq, korporasiya və onun idarə olunması ilə əlaqəsi olmayan şəxsdir.
“İnsayder” sözünün sinonimi “icraçı direktor”, “autsay-der” sözünün sinonimi isə “icraçı olmayan direktor” və ya “müstəqil olmayan direktor” kimi başa düşüşülə bilər.
Bu modeldə adətən, direktorlar şurasının sədri və baş icraçı direktor kimi eyni şəxs çıxış edir. Bu isə, tez-tez müxtəlif sui-istifadə hallarına-hakimiyyətin bir şəxsin (məsələn, direktorlar şurasına eyni zamana sədr və baş icraçı direktor vəzifəsini yerinə yetirən bir şəxs tərəfindən nəzarət olunması) və ya bir qrup şəxslərin əlində cəmləşməsinə (məsələn, direktorlar şurası yalnız “insayderlər”dən təşkil olunr) gətirib çıxarır.
Direktorlar şurası idarəedici digər səhmdarların maraqlarını nəzərə almadan uzun müddət ərzində hakimiyyəti əldə saxlamağa çalışırlar. Hal-hazırda, həm amerikan, həm də inglis korporasiyaları direktorlar şurasına daha çox sayda müstəqil direktorlarını daxil etməyə çalışırlar.

5. 
   İnformasiyanın açıqlanmasına (nəşr olunmasına) qoyulan tələblər
   

İngilis-Amerikan modelini reallaşdıran bütün ölkələrdən daha çox ABŞ korporasiyalarınad informasiyanın açıqlanmasının (nəşr olunmasının) ən sərt normaları tətbiq edilir. Ən müxtəlif informasiyaları nəşr etməli olan ABŞ korporasiyaları ilə müqayisədə İngilis-Amerikan idarəetmə modelindən istifadə edən digər ölkələrin korporasiyalarınad informasiyanın nəşr olunmasına tələblər bir qədər mülayimdir.
ABŞ-da səhmdarların illik ümumi iclasının gündəliyinə və ya illik hesabatına aşağıdakı məlumatlar daxil edilir:

• 
  hər rüb üzrə maliyyə məlumatları;
  
• 
  kapitalın strukturu haqqında göstəricilər;
  
• 
  təyin olunmuş direktorların keçmiş fəaliyyəti haqqında arayış (adları, tutduğu vəzifələri, korporasiya ilə münasibətləri, korporasiya səhmlərinə sahib olmaları daxil olmaqla);
  
• 
  icraçı direktorlara ödənilən əmək haqqının (mükafatların) həcmi, eləcə də daha yüksək ödənişli rəhbərlərin (adları mütləq qeyd olunmalıdır) beşindən hər birinə ödənilən müka-fatlar haqda məlumat;
  
• 
  5%-dən çox səhm kapitalına sahib olan bütün səhmdarlar haqda məlumatlar;
  
• 
  mümkün birləşmə və ya yenidən təşkil haqda məlumat;
  
• 
  audit yoxlamaları üçün dəvət olunmuş şirkət və ya şəxslərin adları.
  

İngilis-Amerikan modelindən istifadə edən Böyük Britaniya və digər ölkələrin korporasiyalarında informasiyanın açıqlanmasına (nəşr olunmasına) tələblər demək olar ki, ABŞ korporasiyalarında olduğu kimidir. Lakin, bu ölkələrdə hesabat hər yarım il üzrə təqdim olunur və bir qayda olaraq, maliyyə informasiyası və təyin olunmuş direktorlar haqqında məlumat daxil olmaqla, hər kateqoriya üzrə təqdim olunan məlumatlar (göstəricilər) azalır.