Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti Fakültə: Tikinti-iqtisad Kafedra: Biznesin iqtisadiyyatı və menecment

3.4. Modellərin müqayisəli təhlili: oxşar və fərqli cəhətləri, inkişaf perspektivləri

İngilis-amerikan modeli korporasiya ilə əlaqədar olma-yan müstəqil səhmdarların daimi artan sayı və fərdi səhmdarların mövcudluğu, eləcə də, üç əsas iştirakçının, idarəedici, direktor və səhmdarların hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunvericiliklə öz aralarında və həmçinin ümumi illik iclaslarda səhmdar və səhmdarlarla korporasiya arasındakı sadə qarşılıqlı təsir mexanizmi ilə xarakterizə olunur.

İngilis-amerikan modelində səhmdarların mütləq razılığını tələb edən iki əsas fəaliyyət fərqlənir-direktorların təyin olunması və auditorların seçimi.
Böyük Britaniya və ABŞ arasında çox vacib bir fərq mövcuddur: ABŞ-da səhmdarlar direktorlar şurasına təqdim olunan dividentlərin həcminə görə səs vermək hüququna malik deyillər. Böyük Britaniyada isə əksinə, bu məsələ səsverməyə qoyulur.
İngilis-Amerikan modelində səhmdarlar illik iclaslarının gündəliyinə təkliflər etmək hüququna malikdirlər. Səhmdarların bu təklifləri bir qayda olaraq korporasiyanın fəaliyyətinə aid olmalıdır. Korporasiyanın kapitalının 10%-dən çoxuna sahib olan səhmdarlar səhmdarların növbədən kənar (fövqəladə) iclasını çağırmaq hüququna malikdirlər.
Qeyd olunduğu kimi, İngilis-Amerikan modelində səhm­darlar və korporasiya aralarındakı qarşılıqlı əlaqə məsələləri dəqiq müəyyən olunmuşdur. Səhmdar cəmiyyətlərin idarə olunmasında müstəqil və özünütənzimləmə təşkilatları mühüm rol oynayırlar.
Səhmdarlar illik iclasda iştirak etmədən öz səs hüquqlarını həyata keçirə bilərlər. Qeydiyyatdan keçmiş bütün səhmdarlar poçt vasitəsilə aşağıdakı sənədləri əldə edirdilər:

• 
  zəruri məlumatların daxil olduğu iclasın gündəliyi;
  
• 
  təkliflər;
  
• 
  korporasiyanın illik hesabatı;
  
• 
  səsvermə üçün bülleten.
  

Səhmdarlar “etibarnamə üzrə” səs vermək imkanına malikdirlər, başqa sözlə, doldurulmuş bülleteni poçt vasitəsilə korporasiyaya göndərirlər. Bununla səhmdar direktorlar şurasının sədrini onun adından fəaliyyət göstərmək üçün səlahiyyətlən-dirir, yəni onun etibar etdiyi şəxs kimi çıxış etmək və bülletendə göstərilən şəkildə səsləri bölüşdürmək imkanını əldə edir.
İngilis-Amerikan modelində korporasiyanın və korporativ menecmentin fəaliyyətinə institutsional investorlar və müxtəlif maliyyə mütəxəssisləri nəzarət edirlər. Onların arasında:

• 
  investisiya fondları (məsələn, istehsalın konkret sahəsinə istiqamətlənmiş fondlar);
  
• 
  risk kapitalı fondları və ya yeni korporasiyaları investisiyalaşdıran fondlar;
  
• 
  borc alanların kredit qabiliyyətliliyini və ya qiymətli ka­ğızların keyfiyyətini qiymətləndirən agentliklər;
  
• 
  iflasa uğramış təşkilatlar və ya zərərlə işləyən korporasiyalara istiqamətlənmiş auditorlar və fondlar.
  

Yapon və alman modelində bu funksiyaların əksəriyyətini qayda üzrə bir bank həyata keçirir. Başqa sözlə, bu modellərdə korporasiya və onun əsas bankı arasında sıx qarşılıqlı əlaqə mövcuddur.
Alman modelinin reallaşmasında banklar mühüm rol oynayırlar. Beləki, onlar korporasiyanın uzunmüddətli səhmdarları hesab olunurlar və yapon modelində müvafiq olaraq, bank nümayəndələri direktorlar şurasını seçirlər. Ancaq bank nümayəndələrinin yalnız böhran hallarında şuraya cəlb olunduğu yapon modelindən fərqli olaraq, alman modelində korporasiyalarda bankların şuradakı nümayəndəliyi daimidir.
Alman modelinin üç əsas xüsusiyyəti onu digər modellərdən fərqləndirir.
Birincisi, alman modeli idarəedici və müşahidəedici şuradan ibarət iki palatalı şuranı nəzərdə tutur.
İkincisi, müşahidəedici şuranın say tərkibi qanunvericiliklə təyin olunur və səhmdarlar tərəfindən dəyişdirilə bilməz.
Üçüncüsü, alman modelindən istifadə edən Almaniyada və digər ölkələrdə səsvermə sahəsində səhmdarların hüquqlarında məhdudiyyətlər qanuniləşdirilmişdir. Başqa sözlə, səhmdarın sahib olduğu və bir qayda olaraq səhmlərin sayından fərqli olan səs sayı məhdudlaşdırılır.
Almaniyada informasiyanın nəşr olunması qaydaları ABŞ-da qəbul olunan qaydalardan fərqlənir. Məsələn, maliyyə informasiyası ABŞ-da olduğu kimi hər rüb üzrə yox, hər yarım ildə nəşr olunur. ABŞ-dakı individual məlumatlardan (şəxsi göstəricilərdən) fərqli olaraq, müşahidəedici şuranın üzvləri və korporasiyadakı səhm payları haqqında məlumat verilmir, direktorlara və menecerlərə təqdim olunan mükafatlar haqqında məcmu məlumat təqdim olunur.
Həmçinin, Alman və Amerikan mühasibat hesabları stan­dartları arasında fərqlər mövcuddur. Alman modelinin maliyyə hesabatının əsas fərqi ondadır ki, alman korporasiyalarına əhəmiyyətli dərəcədə böyük bölüşdürülməmiş gəlir əldə etməyə icazə verilmir. Bu isə korporasiyaya öz dəyərini ucuzlaşdırmağa imkan verir.
Yapon modeli səhmdarların tərkibində müxtəlif korporasiyaların və bankların yüksək faizi ilə xarakterizə olunur. Bank sistemi korporasiyalarla sıx əlaqələrin mövcudluğu ilə fərqlənir. Qanunvericilik, ictimai fikir və istehsal strukturları “keyreçunu” dəstəkləyirlər (başqa sözlə, borc vəsaiti və şəxsi kapitala sahib olma hesabına birləşən korporasiya qrupları). Belə qrupların direktorlar şurası “daxili” üzvlərindən ibarət olur və müstəqil üzvlərin say tərkibi olduqca aşağıdır. Bu isə, mövcud səsvermə çətinlikləri ilə əlaqədardır (bəzi korporasiya-larda onlar ümumiyyətlə iştirak etmirlər).
Yapon korporasiyalarında səhmdar maliyyələşmənin şərtsiz zəruruliyi ilə səhmlərin əsas sahibləri kimi insayderlər çıxış edirlər. Buna görə də, onlar ayrı-ayrı korporasiyalarda və bütöv sistemdə mühüm rol oynayırlar. Xarici investorların maraqları təcrübi olaraq nəzərə alınmır. Digər ölkələrdən olan səhmdarların kiçik sayı yapon sistemini xarici səhmdarlar üçün daha rahat bir vəziyyətə gətirib çıxarmasına baxmayaraq, xarici investorların yapon korporasiyalarındakı payı minimaldır.
Yapon modelinin iştirakçıları arasındakı qarşılıqlı təsir İngilis-Amerikan modelindəki kimi güc balansının yaradılmasına deyil, işguzar əlaqələrin qurulmasına yönəldilmişdir.
İngilis-Amerikan modelindən fərqli olaraq müstəqil səhm­darlar korporasiyanın işlərinə təsir etmək gücünə malik deyillər. Nəticədə müstəqil investorları təmsil edən direktorların sayı azalır.
Alman modelindəki kimi, yapon modelində də banklar əsas səhmdarlar hesab olunurlar və korporasiyalarla maraqların kəsişməsi, onlara çoxlu sayda müxtəlif xidmətlər göstərdikləri-nə görə korparasiyalarla sıx əlaqələri inkişaf etdirirlər. Ameri-kan və inglis korporasiyaları inkişaf etmiş qiymətli kağızlar bazarı da daxil olmaqla müxtəlif mənbələrdən maliyyə və digər xidmətləri tələb edirlər.
Yaponiyada informasiyanın nəşr olunması prosesi dünyada ən sərt hesab olunan amerikan modelindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Yaponiyada maliyyə informasiyası hər yarım il üzrə, ABŞ-da isə hər rüb üzrə təqdin olunur. Yaponiyada idarəedici və direktorlara ödənilən mükafatların məcmu məbləği təqdim olunur, ABŞ-da isə hər şəxs üzrə ayrılıqda birləşdirilir. Bu həm də iri sahibkarların siyahısına aid edilir: səhm paketinə malik olan səhmdarların 5%-dən çoxunu təşkil etdiyi ABŞ-dan fərqli olaraq, Yaponiyada bu on iri səhmdardan ibarətdir. Bundan başqa amerikan və yapon mühasibat standartları arasında nəzərə çarpan fərqlər mövcuddur.
Yapon korporasiyalarının direktorlar şurası və sahibkarların strukturu arasındakı mövcud qarşılıqlı əlaqələrə diqqət yetirmək vacibdir. İngilis-Amerikan modelindən fərqli olaraq yapon korporasiyalarının tərkibində “autsayderlərin” nümayəndələrinə çox rast gəlinir. Əsas iştirakçılar arasındakı qarşılıqlı təsir mexanizmi onlar arasındakı münasibətlərin möhkəmlənməsinə gətirib çıxarır. Bu yapon modelinin əsas fərqli cəhətidir. Yapon korporasiyaları uzunmüddətli, bir qayda olaraq affilləşdirilmiş səhmlərlə maraqlanırlar. Eyni zamanda onlar əksinə, affilləşdirilməmiş səhmdarları bu prosesdən uzaq tutmağa çalışırlar.
Yapon korporasiyalarında səhmdarların razılığını tələb edən adi məsələlər sırasına aşağıdakılar daxildir:

• 
  dividentlərin ödənilməsi və vəsaitlərin bölüşdürülməsi;
  
• 
  direktorlar şurasının seçilməsi və auditorların təyin edilməsi.
  

Bundan başqa, səhmdarların razılığı olmadan korporasiya kapitalına aid məsələləri həll etməyə, nizamnaməyə düzəlişlər etməyə (məsələn, direktorlar şurasının say tərkibini dəyişmək və ya təsdiq olunmuş fəaliyyət növünün dəyişmək); direktor və auditorlara işdən çıxarılma haqlarını ödəməyə, direktor və auditorlara ödənilən mükafatların maksimal həddini artırmağa icazə verilmir.
Səhmdarların razılığını tələb edən növbədən kənar məsələlər qovuşma, birləşmə və yenidən təşkildir.