Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Arzu  Hacıyeva.  La  ilahə  illallah.  Nərimanov  irsində  tövhid  ideyasının  fəlsəfi 

dərki.  Din,  ideologiya,  dünyagörüşü  olaraq  islamın  həqiqəti  tövhid,  yəni  Allahın 

mütləq  təkliyi  və  vəhdəti  haqqında  ehkama  inamın  möhkəm  təməli  üzərində 

dayanır.  İslamın  etiqad  rəmzi,  əsas  ideyası,  müsəlman  ənənəsinə  görə,  ən  gözəl 

sözlər olan ―Allahdan başqa tanrı yoxdur‖ kəlmələrində ifadə olunmuşdur. Allahın 

təkliyindən  xəbər  verən  və  ona  çağıran  bu  sözlər  Quranda  müxtəlif  kontekst  və 

variantlarda  təkrar  edilir.  Ayələrdə  sanki  yetərincə  aydın  ifadə  edilməsinə 

baxmayaraq,  təkallahlılıq  ideyasının  şərhi  müxtəlif  ilahiyyat,  mistik,  dini-fəlsəfi 

məktəb  və  cərəyanların  tarixi  konsepsiyalarında  fərqlənir.  Məqalədə  söhbət XX 

əsrin  birinci  rübündə  Azərbaycanın  sosial-məişət  reallıqları  kontekstində  bu 

sözlərin  hikmətinin  Nəriman  Nərimanov  tərəfindən  bədii-fəlsəfi  dərkindən  gedir. 

960 

 

Mütəfəkkir yazıçının, əsərlərində (―Pir‖ povesti, ―Bahadır və Sona‖ dramı və s.) və 

bir  sıra  nitqlərində  əksini  tapan  özünəməxsus  konsepsiyasına  sufi  mistisizmi 

çalarlarını özündə  ehtiva  edən vəhdət  əl-vücud ideyası xasdır. O, mülahizələrində 

müstəsna olaraq Allahın Özünün yaratdığı dünyaya immanentliyi prinsipindən çıxış 

edir,  Allahı  dərk  yolunu  sevgidə  görür.  Məqalənin  müəllifi  geniş  tarixi  fonda 

N.Nərimanovun tövhidin mənasını humanist dərkinin özəlliklərini aşkara çıxarır və 

təhlil  edir,  onun,  özündə  multikultural  və  tolerant  dəyərləri  təcəssüm  etdirən 

ideyalarının müasir dövr üçün aktuallığını göstərir. 

Арзу  Гаджиева.  Ла  илаха  илла  ллах.  Философское  осмысление  идеи 

таухид в наследии Н. Нариманова. Истина Ислама, как религии, идеологии, 

мировоззрения, духовности, стоит на крепком фундаменте таухид, т.е. веры в 

догмат об абсолютной единственности и единстве Аллаха. Этот символ веры, 

главная  идея  Ислама,  выражается  в  словах 

«нет  иного  божества,  кроме 

Аллаха»,  являющихся  согласно  мусульманской  традиции  самыми 

прекрасными словами, иначе говоря, прекраснейшими из слов. Повторяются 

они  в 

Коране 

в  разных  контекстах  и  вариациях, 

извещая  и  призывая

  к 

единобожию.  Понимание  идеи  единобожия,  достаточно  ясно,  казалось  бы, 

изложенной  в  айатах,  тем  не  менее  отличается  в  исторических  концепциях 

разных  богословских,  мистических,  религиозно-философских  школ  и 

течений.  В  статье  речь  идет  о  художественно-философском  осмыслении 

мудрости этих самых слов Нариманом Наримановым в контексте социально-

бытовых 

реалий  Азербайджана  первой  четверти  ХХ  века.  Своеобразной 

концепции  писателя-мыслителя,  отразившейся  в  его  произведениях  (в 

повести  «Пир»  («Святое  место»),  драме  «Бахадур  и  Сона»  и  др.)  и  в  ряде 

выступлений, 

присуща  идея  вахдат  ал-вуджуд  с 

оттенками  суфийского 

мистицизма.  Он  в  своих  рассуждениях 

выступает  исключительно  из 

принципа  имманентности Аллаха к созданному Им миру, а способ познания 

Бога  видит  в  любви.  Автор  статьи  на  широком  историческом  фоне 

анализирует  и  выявляет  особенности  гуманистического  понимания  Н. 

Наримановым  смысла  таухид,  показывает  актуальность  его  идей, 

воплощающих  в  себе  мультикультуральные  и  толерантные  ценности,  в 

современном мире. 

Arzu  Hajiyevа.  La  ilahe  illallah. 

Philosophical  understanding  of  the  idea  of 

Tawhid  in  Narimanov  heritage.  The  truth  of  Islam  as  a  religion,  ideology, 

outlook,  spirituality  stands  on  a  solid  foundation  of  tawhid,  i.e.  faith  in  dogma 

about absolute uniqueness and unity of Allah. This symbol of the faith as the main 

idea  of  Islam  expresses  the  words  "There  is  no  god  except  Allah",  which  are 

considered  as  the  most  beautiful  words  according  to  Muslim  tradition.  Notifying 

and calling to monotheism, they are repeated in different contexts and variations in 

the Quran. There are differences in the historical concepts of different theological, 

mystical,  religious-philosophical  schools  and  trends  in  the  comprehension  of 

monotheism,  although  it  is  clear  enough  in  the  verses

. This  article  is  about  the 

artistic and philosophical comprehension of these same words' wisdom by Nariman 

Narimanov in the context of social realities of Azerbaijan in the first quarter of 20

th

 

961 

 

century.  

To  a  peculiar 

concept  of  the  writer-thinker  reflected  in  his  works  (in  the 

novel "Pir" ("Holy place"), drama "Bahadur and Sona", etc.) and some speeches is 

inherent the  wahdat al-wujud idea  with shades of  sufi  mysticism. 

He stands in his 

reasoning  exclusively  on  the  principle  of  the  immanence  of  God  to  the  world 

created by Him, and sees the way to knowledge of God in love.

 

The author of the 

article analyzes and reveals the features of 

humanistic understanding of the 

sense

 of 

tawhid  by

 N.Narimanov  against  the  broad  historical  background  and  shows 

relevance of his ideas which contain multicultural and tolerant values in the modern 

world.

 

Niyazi  Mehdi.  Azərbaycan  bilinmələrindən  sezilən  nəsələr.  Bu  məqalədə 

müəllif  Azərbaycan  türkcəsinin  axınında  fəlsəfə  yapmağa  çalışmışdır.  O, 

«bilinmələr»  sözünə  qulaq  tutaraq  dünyanı  aramsız  bilinmələr  verən  nəsnə  və 

olaylar  fəallığında açır. Beləcə, həm də dünyanı subyektsiz düşünüş prosesi kimi 

anladır.   

Ниязи  Мехти.  Азербайджанские  процессы  означений.  Что  «сквозит»  из 

них?  В  статье  предпринята  попытка  философствования  в  стихии 

азербайджанского  (тюркского)  языка.  Автор,  вслушиваясь  в  слово 

«bilinmələr»  (процессы  означений),  моделирует  мир  как  беспрерывный  

процесс  манифестации  значения  вещей  и  событий.  Показано,  что  автор 

осмысляет мир как процесс бессубъектного мышления.  

Niyazi Mekhti. Azerbaijani processes of marking. What "appears" from them. 

The  article  attempts  to  philosophize  in  elements  of  the  Azerbaijani  (Turkic) 

language.  The  author,  listening  to  the  word  "bilinmələr"  (processes  of  marking), 

models the world as a continuous process of manifestation of the meaning of things 

and  events.  It  is  shown  that  the  author  interprets  the  world  as  a  process  of 

subjectless thinking. 

Xəliyəddin    Xəlilli.  Od  fəlsəfəsinin  ilkin  vətəni  Azərbaycan,  ġ.C.Əfqani  və  

M.Ə.Rəsulzadə.  Zərdüşt  və  atəşpərəsliyin  ilkin  ziyarətgahlarının  Azərbaycanda 

olmasına  və  mənblərə  istinadən  ―Od  fəlsəfisi‖nin  ilkin  vətənin  də  Azərbaycan 

olması  əsaslandırılır.  Ş.  C.  Əfqani  və  varisi  M.  Ə.  Rəsulzadə  yeni  Şərq  intibahı 

doğuran fəlsəfi terapiyanın baniləri olduğu tarixi faktlarla sübut olunur. 

Халиаддин  Халили.  Азербайджан  как  родина  философии  огня,  Ш.  Дж. 

Афгани и  М.Э. Расулзаде.  В статье, основываясь  на  источниках  и  наличии 

первых  памятников  зороастризма,  мест  поклонения  огню,  обосновывается, 

что  «философия  огня» зародилась  в  Азербайджане. На основе  исторических 

фактов  доказывается,  что  Ш.  Дж.  Афгани  и  его  наследник  М.Э.  Расулзаде 

были  основателями  философской  терапии,  способствующей  возрождению 

Востока. 

Khaliaddin  Khalili.  Azerbaijan  as  the  birthplace  of  fire  philosophy, 

Sh.J.Afgani,  M.E.Rasulzade.  Based  on  the  sources  and  existence  of  the  first 

monuments  of  Zoroastrianism,  places  of  fire-worship,  the  article  substantiates  the 

fact that the fire philosophy has originated in Azerbaijan. On the basis of historical 

facts it is proved that Sh.J.Afgani and his successor M.E.Rasulzade were founders 

of philosophical therapy which promoted the renaissance of the Orient. 

962 

 

Rahid  Ulusel.  Azərbaycandan  Ġslam  fəlsəfəsinə  baxıĢ:  tarix  və  müasirlik 

kəsiĢməsində.  Müəllif,  Azərbaycanın  da  daxil  olduğu  İslam  dünyasında  fəlsəfi 

düşüncənin  təkamül  tarixini  nəzərdən  keçirir  və  Mərkəzi  Asiya  və  Hindistandan 

İspaniyaya,  Azərbaycandan  Misirə  qədər  geniş  coğrafiyada  əsrlərlə  davam  edən 

İslam  sivilizasiyası  diskursunu  qiymətləndirir.  Avropanın  mənəvi-intellektual 

mühitindən daha zəngin olan İslam fəlsəfəsinin yaranma və tənəzzül, onun elmdən 

ilahiyyata yönəlməsi səbəbləri araşdırılır. Müəllif, müasir İslam dünyasının siyasi, 

mədəni  və  intellektual  həyatının  tənəzzülünün,  ziddiyyətlərinin,  konservatizminin 

əsasında  təfəkkürün  dialoq  mədəniyyətinin  zəif-reqressiv  transformasiya 

modelindən  təfəkkürün  monoloq  mədəniyyət  modelinə  keçidi  əsaslandırmağa 

çalışır.    

Рагид  Улусель.  Взгляд  на  исламскую  философию  из  Азербайджана:  на 

пересечении  истории  и  современности.  Автор  рассматривает  историю 

эволюции  философской  мысли  в  исламском  мире,  в  который  входит  и 

Азербайджан.  Дается  оценка  пространству  продолжающегося  в  течение 

столетий  дискурса  исламской  цивилизации  в  пределах  обширной  географии 

от  Центральной  Азии  и  Индии  до  Испании,  от  Азербайджана  до  Египта. 

Основное  внимание  уделяется  причинам,  породившим  более  богатую,  чем 

европейская,  духовно-интеллектуальную  среду.  В  то  же  время  исследуются 

последствия  упадка,  произошедшего  в  исламской  философии  при  ее 

переориентации  от  научных  начал  к  теологическому  началу.  Автор 

предпринимает попытку обосновать положение, согласно которому в основе 

противоречий,  консерватизма,  упадка  политической,  культурной  и 

интеллектуальной жизни современного исламского мира лежит ослабляюще-

регрессивная  трансформация  модели  диалогической  культуры  мышления  в 

модель монологической культуры мышления. 

Rahid  Ulusel.  A  glance  at  Islamic  philosophy  from  Azerbaijan:  at  the 

crossroad  of  history  and  modernity.  The  author  takes  a  look  at  the  history  of 

evolution  of  philosophical  thought  in  the  Islamic  world  including  Azerbaijan. 

Moreover, the author explores the environment of discourse of Islamic civilization, 

which  has  continued  for  centuries  within  the  broad  geography  strecthing  from 

Central Asia and India to Spain, from Azerbaijan to Egypt. The author scrutinizes 

main  reasons  of  the  formation  of  rich  spritiual-intellectual  space,  which  is  more 

deeply rooted than European philosophy. At the same time, the author explores the 

consequences of decadence which took place in Islamic philosophy as a result of its 

re-orientation  from  scientific  principles  towards  theological  ones.  Finally,  the 

author  tries  to  justify  the  following  opinion:  The  main  reason  of  controversies, 

conservatism  and  decadence  in  political,  cultural,  intellectual  life  of  the  Islamic 

world  is  regressive  transformation  towards  monological  culture  of    thought  from 

dialogical one. 

Faiq  Ələkbərli.  ÇağdaĢ  Azərbaycan  Türk  fəlsəfəsinin  baĢlıca  problemləri. 

Məqalədə  göstərilir  ki,  Azərbaycan  xalqının  fəlsəfəsinin  yeni  və  milli  metodologiya 

çərçivəsində araşdırlmalıdır. Başqa sözlə Azərbaycan xalqının fəlsəfəsini Qərb, Rusiya 

və  digər  xalqların  elmi  metodologiyaları  əsasında  araşdırmaqdan  imtina  olunmalıdır. 

963 

 

Müəllifə  görə,  ümumiyyətlə,  Azərbaycan  xalqının  fəlsəfəsinə  aid  tədqiqatları 

obyektiv  şəkildə  ifadə  etmək,  milli  fəlsəfəmizin  hansı  yollarla  inkişaf  etdiyini 

göstərmək  üçün XIX-XX  əsrlər Azərbaycan Türk  fəlsəfi və  ictimai  fikir tarixi üç 

istiqamətdə  təhlil  edilməlidir:  1)  Azərbaycanda  Şərq-İslam-Türk  mədəniyyəti  və 

fəlsəfəsinin  davamı:  sxolastik  fəlsəfədən  dünyəvi  fəlsəfəyə,  dini  təfəkkürdən 

dünyəvi  təfəkkürə  dönüş;  2)  Azərbaycanda  Qərb-Avropa  mədəniyyəti  və 

fəlsəfəsinin  təşəkkülü:  avropaçılıq  təsirindən  radikal-inqilabçı  fəlsəfəyə  doğru;  3) 

Azərbaycanda  Şərq-İslam-Türk  mədəniyyəti  və  Qərb-Avropa  mədəniyyətinin 

―sintezi‖ problemi və həll yolları. 

Фаик  Алекперли.  Главные  проблемы  современной  азербайджанской 

тюркской 

философии. 

В 

статье 

отмечается, 

что 

философия 

азербайджанского  народа  должна  исследоваться  в  рамках  новой 

национальной  методологии.  Другими  словами,  следует  отказаться  от 

исследования философии азербайджанского народа посредством методологий 

Запада,  России  и  других  народов.  По  мнению  автора,  в  целом,  для 

объективного  представления  исследований  по  философии  азербайджанского 

народа,  для  выявления  путей  развития  национальной  философии  историю 

азербайджанской тюркской философии и общественной мысли XIX-XX веков 

следует  исследовать  в  трех  направлениях:  1.  Развитие  в  Азербайджане 

восточной  –  исламской  –  тюркской  культуры  и  философии:  поворот  от 

схоластической  философии  к  светской  философии,  от  религиозного 

мышления  к  светскому  мышлению;  2.  Становление  в  Азербайджане 

западноевропейской  культуры  и  философии:  от  европоцентризма  к 

радикально-революционной  философии;  3.  Проблема  «синтеза»  в 

Азербайджане  восточной  –  исламской  –  тюркской  и  западноевропейской 

культур и пути ее решения. 

Faik Alekperli. Key problems of  modern Azerbaijani  Turkic philosophy. It is 

stated  in  the  article  that  philosophy  of  the  Azerbaijani  people  should  be  studied 

within  the  framework  of  a  new  national  methodology.  In  other  words,  it  is 

necessary  to  abandon  the  attempts  to  study  Azerbaijani  people's  philosophy  by 

means  of  either  Western  methodology  or  Russian  and  other  peoples' 

methodologies.  According  to  the  author,  generally,  in  order  to  reveal  the 

development  trends  of  national  philosophy,  the  history  of  Azerbaijani  Turkic 

philosophy  and  social  thought  of  the  19

th

–20

th

  cc.  should  be  studied  in  three 

directions:  1.  The  development  of  Oriental  –  Islamic  –  Turkic  culture  and 

philosophy  in  Azerbaijan:  the  turn  form  scholastic  philosophy  to  secular 

philosophy,  from  religious  thinking  to  secular  thinking;  2.  The  establishment  of 

West  European  culture  and  philosophy  in  Azerbaijan:  from  Eurocentrism  to 

radical-revolutionary  philosophy;  3.  The  problem  of  "synthesis"  of    Oriental  – 

Islamic  –  Turkic  and  West  European  cultures  in  Azerbaijan  and  the  ways  of  its 

solving. 

Yerkin Baydarov. Ġbrahim Muminov Özbəkistanın müasir fəlsəfə məktəbinin 

banisi  kimi.  Məqalə,  2018-ci  ilin  noyabr  ayında  110  yaşı  tamam  olan  görkəmli 

özbək  alim-filosofu,  tarixçisi,  Özbəkistanın  fəlsəfə  məktəbinin  banisi,  akademik 

964 

 

İbrahim  Muminova  həsr  olunmuş  və  yarım  əsrlik  bir  dövrdə  alimin  keçdiyi  yola 

nəzər  salınmışdır.  Onun  əsərləri,  Orta  Asiya  ölkələrində  baş  verən  sosial-siyasi 

transformasiyalar  və  mənəvi  modernləşmə  prosesləri  kontekstində  yenidən  daha 

çox maraq doğurur. Çünki onlar, əsrlər boyu ataların yaratdığı böyük mədəni irsə 

müraciət edir.  

Еркин  Байдаров.  Иброхим  Муминов  как  основатель  современной 

философской  школы  Узбекистана.  Статья  посвящена  научной  и 

общественной  деятельности  выдающегося  узбекского  ученого-философа  и 

историка,  основателя  современной  философской  школы  Узбекистана, 

академику Иброхиму Муминову, которому в ноябре 2018 г. исполнилось 110 

лет.  

На  фоне  исторической  эпохи,  охватывающей  собой  почти  полстолетия,  

показан  путь  ученого,  чьи  труды  в  условиях  трансформации  социально-

политической  жизни  и  процессов  духовной  модернизации  в  странах 

Центральной Азии вновь вызывают интерес, поскольку затрагивают огромное 

культурное  наследие,  которое  в  течение  многих  веков  создавалось  их 

предками. 

Erkin  Baydarov.  Ibrahim  Muminov  as  the  founder  of  the  modern 

philosophical  school  of  Uzbekistan.  The  article  is  devoted  to  the  scientific  and 

public  activities  of  the  outstanding  Uzbek  scientist-philosopher  and  historian,  the 

founder  of  the  modern  philosophical  school  of  Uzbekistan,  Academician  Ibrahim 

Muminov, who has reached the age of 110 in November, 2018.  

Against the backdrop of a historical epoch, which covers almost half a century, the 

path  of  a  scientist  is  shown  whose  works  in  the  conditions  of  transformation  of 

socio-political life and the processes of spiritual  modernization in the countries of 

Central  Asia  are  again  provoking  interest,  as  they  touch  upon  the  great  cultural 

heritage that has been created by their ancestors for many centuries. 

Ġradə  Zərqan. Qafqaz  müridizmi  hərakatına  fəlsəfi  baxıĢ. Məqalədə  Qafqazda 

müridizm  hərəkatına  fəlsəfi  nəzər  salınmış,  qnoseoloji  və  praksioloji  aspektlərə 

xüsusi diqqət yetirilmişdir. İşdə təsəvvüf təliminin altıncı mərtəbəsinə çatana qədər 

salik  məqamı  –  müridliyin  fərdi  inkişaf  mərhələləri  izlənmiş,  Nəqşibəndiliyin 

təriqət  ədəbi  və  dəvət  metodları  müəyyənləşdirilmiş,  əsas  nümayəndələri,  o 

cümlədən,  İmam  Şamil  şəxsiyyəti  haqqında  məlumatların  müqayisəli  təhlili  və 

dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Qafqaz müridizminin ideoloji mənbələri, təsisatları, 

məqsəd  və  vəzifələri,  fəaliyyət  üsulları,  varisləri  haqqında  məlumatlar  diqqətlə 

araşdırılmış, ümumiləşdirilərərək yeni nəticələr əldə olunmuşdur.     

Ирада Зарган. Философский взгляд на кавказское движение мюридизма. 

В  статье  представлен  философский  взгляд  на  движение  мюридизма  на 

Кавказе  с  упором  на  аспекты  гносеологии  и  праксиологии.  В  работе 

проводится 

сравнительное 

исследование 

и 

уточнение 

этапов 

индивидуального развития мюрида до достижения шестой стадии суфийского 

учения,  определены  методы  школы  накшбанди,  представлены  ее  основные 

представители,  включая  Имама  Шамиля.  Тщательно  изучена  и  обобщена 

информация  об  идеологических  источниках,  институтах,  целях  и  задачах, 

965 

 

методах  действия  и  наследниках  кавказского  мюридизма,  получены  новые 

результаты. 

Irada  Zargan.  Philosophical  views  on  Caucasian  Muridism  movement.  The 

article presents philosophical  views on Muridism  movement in the  Caucasus  with 

the focus on the aspects of gnoseology and praxiology. The author carries out the 

comparative study and specifies the stages of Murid's individual development until 

reaching  the  sixth  stage  of  Sufi  teaching,  determines  the  methods  of  Naqshbandi 

school,  presents  its  key  representatives  including  Imam  Shamil.  The  information 

concerning  ideological  sources,  institutions,  purposes  and  objectives,  action 

methods  and  successors  of  Caucasian  Muridism  is  thoroughly  studied,  and  new 

results are obtained.  

Horst J. Helle. Çin və Alman fəlsəfəsinin müqayisəli təhlili. Məqalədə bildirilir 

ki,  çin  və  alman  fəlsəfəsi  arasındakı  əsas  fərq,  biliklərin  etibarlılığının  necə 

təsdiqlənməsi  və  əldə  olunması  ilə  bağlıdır.  Bu  fərq,  metoddan  irəli  gəlir. 

Həmçinin,  bu  iki  ənənə  məzmun  vurğusu  baxımından  da  bir-birindən  fərqlənir: 

qədim  yunan  və  alman  fəlsəfi  irsi,  etika  və  refleksiyanın  subyekt  və  obyekti  olan 

fərdə  yönəlirsə,  çin  fəlsəfəsində  onlar,  etik  normaların  mövzu  və  təlimatı  olan 

ailəyə yönəlir.  

Хорст Й. Хелле.  К  сравнительному  анализу  китайской  и  немецкой 

философии.  В  статье утверждается,  что  существенная  разница  между 

китайской  и  немецкой  философией  заключается  в  том,  каким  образом 

достоверность  знаний  подтверждается  и,  следовательно,  достигается.  В  то 

время  как  это  различие  относится  к  методу,  кроме  того,  две  традиции 

различаются  по  своему  акценту  содержания:  древнегреческая  и  немецкая 

философия  преемственности  фокусируются  на  личности  как  субъекте  и 

объекте  этики  и  рефлексии,  в  то  время  как  китайская  философия 

сосредоточена вокруг семьи как темы и руководства для этических норм. 

Horst  J.  Helle. 

Toward  a  comparative  analysis  of  Chinese  and  German 

philosophy.

 In  the  article  is  argued that  a  significant  difference  between  Chinese 

and German philosophy is the way in which reliability of knowledge is attested and 

consequently achieved. While this distinction refers to the  method, in addition the 

two  traditions  differ  in  their  emphasis  of content:  Ancient  Greek,  and  in  its 

continuity  German  philosophizing,  focuses  on  the individual as  the  subject  and 

object  of  ethics  and  of  reflection,  while  Chinese  philosophy  is  centered  around 

the family as a topic and as a guideline for ethical norms. 

Anatoliy Levko. Milli fəlsəfə ictimai inkiĢafın bir amili kimi: ideoloji və zehni 

aspektləri.  Müəllifin  fikrincə,  milli  fəlsəfə,  bir  xalqın  sosiomədəni  özünüdərkinin 

və  özünütanımasının  tarixidir.  O,  özündə  ictimai  inkişaf  istiqamətini 

müəyyənləşdirən  psixoloji,  məntiqi  və  fiziki  (kosmik)  xüsusiyyətləri  vahid 

dünyagörüşü  və  mental  fəallıq  (simvolik,  məcazi,  energetik  və  s)  formasında 

birləşdirir.  O,  ictimai  inkişafı,  mif,  etos  və  din  əsasında  formalaşan  və  onun 

özünəməxsus  mədəni  kodu  şəklində  meydana  çıxan  milli  ənənə  və  mentalitet 

prizmasından  qaynaqlanan,  sosial  reallıq  haqqında  mücərrəd-məntiqi  ideal 

dünyagörüşü təsəvvürləri  əsasında  həll olunan  milli  fəlsəfənin  ən aktual  problemi 

966 

 

kimi təhlil edir.