Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Zeynəddin  ġabanov.  Azərbaycan  filosoflarının  dünyanın  elmi  mənzərəsinin 

fəlsəfi  dərkinə  münasibəti.  Məqalədə  Azərbaycan  fəlsəfəsinin  inkişaf 

istiqamətlərinə  nəzər  salınır,  Azərbaycan  filosoflarının  müxtəlif  fəlsəfi  mövzulara 

münasibəti  araşdırılır.  Bildirilir  ki,  filosoflarımızın  dünyaya  baxışı,  insanın 

dünyadakı mövqeyinə münasibəti müxtəlif olmuş, fərqli yanaşmalar sərgiləmişlər. 

Bəşəri  fəlsəfədən  qidalanan  və  onu    zənginləşdirən  əsərlərində  filosoflarımız 

cəmiyyət-təbiət, insan-ruh, ilahi sevgi, dünyanın  yaranışı,  yeni paradiqmalar,  milli 

ideya,  multikulturalizm  və  tolerantlıq,    hadisə  və  proseslərin  inkişafına  sistem 

yanasma,  mürəkkəb  sistemlər  nəzəriyyəsi,  sinergetika,    klassik,  postklassik, 

postneoklassik  elm,  vətəndaş  cəmiyyəti  və    hüquqi  dövlət  quruculugu  məsələləri, 

milli  maraqlar  və  milli  ideologiya,  azərbaycançılıq  ideyası,  insan  haqları,  din  və 

mədəniyyət,  insan  kapitalı,  modernləsmə  kimi  fəlsəfi  məsələlərə  dərindən 

münasibət bildirmiş, sanballı əsərlər ortaya qoymuşlar. 

Зейнаддин  Шабанов.  Отношение  азербайджанских  философов  к 

философскому 

осмыслению 

научной 

картины 

мира. В 

статье 

представлены  направления  развития  философии  Азербайджана,  исследуется 

отношение азербайджанских философов к различным темам. Отмечается, что 

в  вопросах  мировоззрения,  роли  и  места  человека  в  мире  азербайджанские 

философы  придерживались  отличающихся  позиций.  В  произведениях, 

опирающихся  на  общемировую  философию  и  обогащающих  ее, 

азербайджанские  философы  касаются  таких  тем,  как:  космогенез,  общество-

природа,  человек-дух,  национальная  идея,  национальная  идеология, 

азербайджанизм,  культура,  религия,  гражданское  общество  и  правовое 

государство,  мультикультурализм  и  толерантность,  системный  подход, 

теория  сложных  систем,  синергетика,  классическое,  неклассическое  и 

постнеклассическое познание и т. д.  

Zeynaddin  Shabanov.  Azerbaijani  philosophers’  attitude  toward  the 

philosophical comprehension of scientific view of the world. The article presents 

979 

 

development trends of Azerbaijan philosiophy, examines Azerbaijani philosophers‘ 

attitude  toward  different  topics.  It  is  noticed  that  in  respect  to  worldview,  human 

role and place in the world Azerbaijani philosophers have adhered to distinguishing 

positions.  In  their  works  which  base  on  the  worldwide  philoosphy  and  enrich  it, 

Azerbaijani  philosophers  address  such  topics  as:  cosmogenesis,  society-nature, 

man-spirit,  national  idea,  national  ideology,  Azerbaijanism,  culture,  religion,  civil 

society  and  rightful  state,  multiculturalism  and  tolerance,  system  approach, 

complex  systems  science,  synergetics,  classical,  non-classical,  postnonclassical 

cognition, etc. 

Radif  Mustafayev.  Müasir  dövr  liberalizm  Ģəraitində  multikulturalizmin 

diskursiv  əsaslarına  baxıĢ.  Təqdim  edilən  məqalədə  məqsəd  müasir  dövrdə 

liberalizm 

və 

multikulturalizmin  qarşılıqlı  münasibətləri  barədə  fəlsəfi 

müzakirələrə diqqət çəkməkdir. Bunun üçün tədqiqatda tarixi, məntiqi, müqayisəli-

komporotivistik,  o  cümlədən  də  hermenevtik  metodlara  müraciət  edilmişdir. 

Məqalənin elmi  yeniliyi baxımından öncə  müəllifin fəlsəfi mövqedən çıxış edərək  

mövcudluq haqlarının insan hüquqlarından fərqliliyini vurğulamasını və birincilərin 

varlığa  immanent  olduğu  iddiasını  göstərmək  olar.  Müəllif  bir  anlayış  kimi  ağıl, 

rasionallıq  universalizminin  liberal,  daha  doğrusu  onun  müasir  dövrdə  təzahürü 

olan  anqlo-sakson  universalizmdən  fərqləndirilməsini  vacib  sayır.  Daha  sonra 

tədqiqatçı  multikulturalizmin  iflası  ilə  əlaqədar  başlıca  səbəb  kimi  millətçilik 

ideyasının milliyyətçiləşdirilərək şovinist, irqçi, radikal, ksenofob səciyyə daşıdığı 

qənaətini  irəli  sürmüşdür.  Bütövlükdə  isə  o,  multikulturalizmin  elə  liberalizmin 

hökm  sürdüyü  mühitdə  ortalığa  çıxdığını  əldə  rəhbər  tutaraq  onların  qarşılıqlı 

münasibətlərində  sonuncunun  dəyişməyə  məhkum  olduğunu  əsaslandırmışdır. 

Məqalədə  bildirilir  ki,  multikulturalizmə  alternativ  kimi  qələmə  verilən 

interkulturalizm  baxışları  əslində  dialektik  inkişafın  növbəti  mərhələsini  ifadə 

edərək onu tamamilə inkar edə bilmədiyindən yalnız multikulturalizm və liberalizm 

qarşılqılı  münasibətlərində  ortalığa  çıxmış,  xüsusən  də  liberalizmin  müdafiəçisi 

qismində çıxış edən diskursdur.   

Радиф 

Мустафаев. 

Взгляд 

на 

дискурсивные 

основы 

мультикультурализма в условиях современной эпохи либерализма. Цель 

представленной  статьи  –  привлечь  внимание  к  философским  дискуссиям  о 

взаимосвязанных  отношениях  либерализма  и  мультикультурализма  в 

современный  период.  В  этой  связи  привлечены  такие  методы  исследования, 

как 

исторический, 

логический, 

сравнительно-компоративистский 

и 

герменевтический. С точки зрения научной новизны статьи, в первую очередь 

можно  указать  на  философскую  позицию  автора,  согласно  которой 

подчеркнуто различие между естественными правами и наличными правами 

человека  и  утверждается,  что  первые  имманентны  бытию.  Автор  считает 

необходимым проводить различие между понятиями  разума и рационального 

универсализма  либерализма,  точнее,  его  современного  проявления  - 

англосаксонской  версии.  Далее  автор  полагает,  что  идея  национализма, 

являясь  идеей  шовинистского,  расистского,  радикального,  ксенофобского 

характера,  стала  основной  причиной  краха  мультикультурализма.  В  целом 

980 

 

утверждается,  что  мультикультурализм  обречен  способствовать  изменению 

положению  дел,  сложивщихся  в  условиях  господства  современного 

либерализма. В статье указывается, что интеркультурализм, как альтернатива 

мультикультурализму,  является,  по  сути,  дискурсом  в  контексте 

взаимоотношений  мультикультурализма  и  либерализма,  всецело  дискурсом 

защитника либерализма. 

Radif Mustafayev. A look at the discursive foundations of multiculturalism in 

the modern era of liberalism. The purpose of the article is to draw attention to the 

philosophical  discussions  about  the  interrelated  relations  of  liberalism  and 

multiculturalism in the modern period. In this regard, such research methods as the 

historical,  logical,  comparative-comparativist  and  hermeneutic  are  involved.  From 

the point of view of the scientific novelty of the article, first of all, one can point to 

the philosophical position of the author, according to which the distinction between 

natural rights  and human rights is emphasized and it is argued that the  former are 

immanent  to  being.    The  author  considers  it  necessary  to  distinguish  between  the 

concepts  of  reason  and  rational  universalism  of  liberalism,  more  precisely,  its 

modern manifestation -  the Anglo-Saxon version. Further, the author believes that 

the  idea  of  nationalism,  being  the  idea  of  a  chauvinist,  racist,  radical,  xenophobic 

character, became the main cause of the collapse of multiculturalism. In general, it 

is argued that  multiculturalism  is doomed to contribute to a change in the state of 

affairs  prevailing  in  the  conditions  of  the  dominance  of  modern  liberalism.  The 

article  points  out  that  interculturalism,  as  an  alternative  to  multiculturalism,  is 

essentially  a  discourse  in  the  context  of  the  relationship  of  multiculturalism  and 

liberalism, entirely the discourse of the advocate of liberalism. 

Hüseyn Ġbrahimov. Dialoq konsepsiyası multikulturalizm  tarixinə fənlərarası 

yanaĢmanı  tələb  edir.    Məqalədə    Azərbaycanın  mədəni  inkişaf  modeli  təhlil 

edilir.  Mədəni müxtəliflik  anlayışının  elmi - ictimai əhəmiyyətinə nəzər yetirilir.  

Müasir mərhələdə dialoq mühiti və onun   elmi axtarışları kontekstində  fənlərarası 

yaxınlaşmanın  əhəmiyyəti  açıqlanır.  Aktual  ictimai  həyat  paradiqmalarının  dialoq 

mühitinin yaradılması zəminində  yeri və rolu diqqətə çatdırılır. 

Гусейн  Ибрагимов.  Концепция  диалога  требует  междисциплинарного 

подхода  к  истории  мультикультурализма.  В  статье  анализируется  модель 

культурного  развития  Азербайджана.  Исследована  научная  и  социальная 

значимость  концепции  культурного  разнообразия.  Объясняется  важность  на 

современном  этапе  междисциплинарного  подхода  в  контексте  концепции 

диалога  и  ее  научных  исследований.  Выявлены  место  и  роль  актуальных 

парадигм социальной жизни в создании диалоговой среды. 

Husein  Ibragimov.  The  dialogue  conception  requires  interdisciplinary 

approach  to  the  history  of  multiculturalism.  The  article  analizes  the  model  of 

cultural development of  Azerbaijan, examines scientific and social significance of 

the  cultural  diversity  conception.  The  author  explains  the  importance  of 

interdisciplinary  approach  at  modern  stage  in  the  context  of  dialogue  conception 

and its scientific research, reveals the place and role of current paradigms of social 

life in the creation of dialogue environment. 

981 

 

Elmira Təhməzova. Azərbaycan milli fəlsəfəsində dəyərlər problemi. Məqalədə 

milli  fəlsəfənin  yaranması  və  eyni  zamanda  milli  mənəvi  dəyərlərin  qorunub 

saxlanması məsələsi araşdırılır.  

Qloballaşma  şəraitində  milli-mədəni  dəyərləri  itirmədən  qlobal  mədəniyyətlərin 

daxilində özünəməxsusluğunu saxlamaq problemi məqalədə öz əksini tapmışdır.  

Эльмира 

Тахмазова. 

Проблема 

ценностей 

в 

азербайджанской 

национальной  философии.  В  статье  совместно  исследуются  проблемы 

зарождения национальной философии и сохранения и защиты национальных 

духовных  ценностей.  Обсуждается  проблема  сохранения  национально-

культурных 

ценностей 

в 

условиях 

глобализации, 

поддержания 

самоидентификации в системе глобализирующейся культуры. 

Elmira  Tahmazova.  The  problem  of  values  in  the  Azerbaijani  national 

philosophy.  The  article  jointly  examines  the  problems  of  the  birth  of  a  national 

philosophy  and  the  preservation  and  protection  of  national  spiritual  values.  The 

problem  of  preserving  national  cultural  values  in  the  context  of  globalization, 

maintaining self-identification in the system of a globalizing culture is discussed. 

Fəridə Bağırova. Avropa fəlsəfəsi tarixində "etnos" və "millət" anlayıĢlarının 

təkamülü.  Məqalədə,  XVIII  -  XX  əsrin  əvvəllərində  Avropa  fəlsəfəsi  və  elm 

tarixində  "etnos"  və  "millət"  anlayışlarının  təkamülü  təhlil  edilir,  onların  mənşəyi 

və  təkamülü  konsepsiyaları,  fəlsəfi  əsasları  və  tədqiqat  paradiqmaları 

müəyyənləşdirilir.  Qeyd  olunur  ki,  sosial  fəlsəfə,  sosiologiya,  politologiya, 

etnologiya,  mədəniyyət  antropologiyası,  etnopsixologiya  və  digər  sahələrdə 

"millət"  və  "etnos"  anlayışları  bu  günə  qədər  öz  konkret  müəyyənliyini 

tapmamışdır.  Bu,  yalnız  elm  sahələrinin  xüsusiyyətləri  ilə  deyil,  daha  çox,  bu 

anlayışların istifadəsinin mədəni-tarixi inkişafı ilə bağlıdır. 

Фарида  Багирова.  Эволюция  понятий  «этнос»  и  «нация»  в  истории 

европейской  философии.  В  статье  анализируются  эволюция  понятий 

«этнос»  и  «нация»  в  истории  европейской  философии  и  науки XVIII – 

начала XX столетия, 

выявляются 

философские 

основания 

и 

исследовательские  парадигмы  концепций  происхождения  и  эволюции  этих 

понятий.  

Широко  используемые  в  социальной  философии,  социологии,  политологии, 

этнологии, культурной антропологии, этнопсихологии и ряде других научных 

дисциплин  категории  «нация»  и  «этнос»,  до  сих  пор  не  имеют  единого 

общепринятого  содержания.  Это  обусловлено  не  только  спецификой 

предметной  области,  но  и  в  значительной  мере    культурно  -  исторической 

эволюцией употребления этих терминов. 

Farida  Bagirova.  The  evolution  of  concepts  "ethnos"  and  "nation"  in  the 

history  of  European  philosophy.  The  article  analizes  the  evolution  of  concepts 

"ethnos" and "nation" in the history of European philosophy and science in the 18

th

 

– the early 20

th

 cc., reveals philosophical foundations and research paradigms of the 

conceptions of origin and evolution of these notions.  

The  categories "nation"  and "ethnos"  which  are  widely  used  in  social  philosophy, 

politology,  ethnology,  cultural  anthropology,  ethnopsychology  and  some  other 

982 

 

scientific disciplines have not had a unified commonly accepted content up to now. 

This  is  resulting  from  not  only  the  specificity  of  subject  domain,  but  to  a  great 

degree from the cultural-historical evolution of the use of these terms. 

Xalidə  Nəzərova.  Fəlsəfədə  mifologiya  və  din.  Məqalədə  mifologiya  və  dinin 

yaranması, onun fəlsəfə ilə əlaqəsi haqqında məlumat verilir. Eyni zamanda fəlsəfi 

fikir tarixində mifə, dinə münasibət də öz əksini tapmışdır.  

Халида  Назарова.  Мифология  и  религия  в  философии.  В  статье 

приводятся  сведения  о  происхождении  морали  и  религии,  их  связи  с 

философией.  Также  рассмотрено  отношение  к  философии  и  религии  в 

истории философской мысли. 

Khalida Nazarova. Mythology and religion in philosophy. The article provides 

information  about  the  origin  of  morality  and  religion,  their  relationship  with 

philosophy.  Also  the  attitude  to  philosophy  and  religion  in  the  history  of 

philosophical thought is considered. 

Asya  Əhmədova.  Azərbaycanda  qadınların  maariflənməsində  “Müqəddəs 

Nina”  gimnaziyasının  rolu.  Məqalədə  ―Müqəddəs  Nina‖  gimnaziyasında  təhsil 

alan  qadınlardan    bəhs  olunur.  Həmin  qadınların  maarifşilik  ideyalarını  inkişaf 

etdirərək  savadsızlığın  qarşısını  almaq    üçün  açdıqları  məktəblər  və  onların 

pedaqoji  fəaliyyətləri  barədə  danışılır.  Məqalədə  həmçinin,  bu  qadınların 

Azərbaycanın  mədəni,  ictimai-siyasi

  həyatında  göstərdikləri  fəallıq  və  gördükləri 

işlər öz əksini tapır.  

Ася  Ахмедова.  Роль  гимназии  «Св.  Нины»  в  просвещении  женщин 

Азербайджана.  Статья  посвящена  женщинам,  получившим  образование  в 

гимназии «Св. Нины» и развивавшим в дальнейшем в целях распространения 

идей просвещения  педагогическую  деятельность  в открытых  ими  школах. В 

статье  также  представлены  проделанная  ими  работа  и  активность  в 

культурной 

и 

общественно-политической 

жизни 

Азербайджана.

                                

Asya  Akhmedova.  The  role  of  the  "St.  Nina"  gymnasium  in  the  education  of 

Azerbaijan  women.  The  article  is  devoted  to  the  women  who  were  educated  at 

"St.  Nina"  gymnasium  and  afterwards  carried  out  their  teaching  activities  at  the 

schools opened by them in order to spread the ideas of enlightenment. The article 

also presents the work done by them and activity in the cultural and socio-political 

life of Azerbaijan. 

Rauf Məmmədov. Avropada milli Ģüuru və milli fəlsəfəsini Ģərtləndirən sosial-

tarixi  amillər.  Tarixi  hadisələr  və  sosial  dinamika  öz-özünə  baş  vermir.  Bunları 

idarə  edən  qruplar  bu  gün  olduğu  kimi,  tarixin  bütün  dövrlərində  də  olmuşdur. 

Maraqlıdır ki, bu qrupların əsrlərlə davam edən fəaliyyətləri arasında məntiqi əlaqə, 

varislik, strateji hədəf vardır. Avropa tarixinin tədqiqi göstərdi ki, bu tarix, daima, 

açıqda  görünməyən  qruplar  tərəfindən  idarə  olunmuşdur.  Onlar,  sistem  daxilində 

gizli  antisistem  kimi  mövcud  olmuş  və  alternativ  paradiqmalar  yarada  bilmişlər. 

Çünki  insan  resurslarını  mükəmməl  şəkildə  səfərbər  etmək  və  onları  idarə  etmək 

qabiliyyətinə  malik  olmuşlar.  Bu  baxımdan,  fəlsəfə,  inqilabi  ideyalar,  elm  vahid 

strateji  hədəfə  yönəlmişdir.  Millilik  böyük  sosial  sistemlərin  etnik  qruplara  qədər 

983 

 

parçalanmasını və transmilli maraqların gerçəkləşməsini təmin etdiyi üçün, daima 

burjuaziyanın  taktiki  seçimi  olmuşdur.  Burjuaziya,  marksizmin  bildirdiyi  kimi, 

Yeni  Dövrün  məhsulu  deyildir.  O,  daima,  bütün  sistemlərin  daxilində  antisistem 

kimi mövcud olan bir tarixi fenomendir. Bu fenomenin tarixi missiyası, alternativ 

sistemlər, paradiqmalar yaratmaqdır. Fəlsəfədə millilik və ya milli fəlsəfə fenomeni 

də buradan qaynaqlanmışdır.    

Рауф  Мамедов.  Социально-исторические  факторы,  обусловившие 

национальное  самосознание  и  национальную  философию  в  Европе. 

Исторические  события  и  социальная  динамика  не  осуществляются  сами  по 

себе. Группы, которые управляют ими, как  существуют  сегодня, так и  были 

во  все  периоды  истории.  Интересно,  что  в  многовековой  деятельности  этих 

групп  прослеживается    логическая  связь,  преемственность,  стратегическая 

цель.  Изучение  европейской  истории  показывает,  что  ею  всегда  управляли 

невидимые  группы.  Они  существовали  как  скрытые  антисистемы  внутри 

системы  и  могли  создавать  альтернативные  парадигмы.  Потому  они  были 

способны  совершенным  образом  мобилизовать  и  управлять  человеческими 

ресурсами.  С  этой  точки  зрения  философия,  революционные  идеи,  наука 

направлены  на  одну  стратегическую  цель.  Национализм,  направленный  на 

дробление больших социальных систем на этнические группы и реализацию 

транснациональных интересов,  всегда был тактическим выбором буржуазии. 

Буржуазия  не  является,  как  утверждает  марксизм,  продуктом  эпохи  Нового 

времени.  Это  исторический  феномен,  который  всегда  существовал  как 

антисистема  во  всех  системах.  Историческая  миссия  этого  феномена  - 

создание  альтернативных  систем  и  парадигм.  Феномен  национализма  или 

национальной  философии возник в философии из этого источника. 

Rauf Mamedov. Socio-historical factors causing national identity and national 

philosophy in Europe. Historical events and social dynamics do not materialize on 

their  own.  The  groups  that  manage  them  both  exist  today  and  have  been  in  all 

periods of history. It is interesting that in the centuries-old activity of these groups 

can  be  traced  a  logical  connection,  continuity,  strategic  goal.  The  study  of 

European  history  shows  that  invisible  groups  have  always  controlled  it.  They 

existed  as  hidden  anti-systems  within  the  system  and  could  create  alternative 

paradigms.  Thus  they  were  able  to  perfectly  mobilize  and  manage  human 

resources.  From  this  point  of  view,  philosophy,  revolutionary  ideas,  science  are 

aimed  at  one  strategic  goal.  Nationalism,  aimed  at  splitting  large  social  systems 

into ethnic groups and realizing transnational interests, has always been the tactical 

choice  of  the  bourgeoisie.  The  bourgeoisie  is  not  a  product  of  the  Modern  era,  as 

Marxism states. This is a historical phenomenon that has always existed as an anti-

system in all systems. The historical mission of this phenomenon is the creation of 

alternative  systems  and  paradigms.  The  phenomenon  of  nationalism  or  national 

philosophy originated in philosophy from this source. 

Əhməd  QəĢəmoğlu.  Ahəngyol  elmi  və  onun  müasir  elmi  düĢüncə  üçün 

əhəmiyyəti.  Məqalədə  ahəngyol  elminin  yaranma  zərurəti,  onun  elmi  bazası, 

obyekti  və  predmeti,  kateqorial  sistemi,  elmi  araşdırma  metodları  və  tətbiq 

984 

 

imkanları barədə qısa məlumat verilmişdir. Ahəngyol universal bir elm sahəsidir və 

istənilən  sahədə  faydalı  ola  bilər..  Sülh  yaratma  prosesində,  eləcə  də  ekologiya, 

iqtisadiyyat,  siyasət,  mədəniyyət,  idarəetmə  və  s.  sahələrdə  problemlərin  həllinə 

kömək  edə  bilər.  Bu  elmin  müddəalarına  görə,  həyatda  istənilən  fəaliyyət,  qəbul 

edilən  istənilən  qərar  yalnız  və  yalnız  o  zaman  uğurlu  ola  bilər  ki,  o  kainatın 

mövcudluq  və  fəaliyyət  prinsipi  olan  ahəng  prinsiplərinə  daha  çox  uyğun  olsun. 

Şərq fəlsəfəsinin, orta əsr islam fəlsəfəsinin, elmi düşüncəsinin bu sahədəki doğru 

strateji  yanaşmasının,  mühüm  potensialı  vardır.  Həmin  strateji  yanaşma  elmi 

araşdırmalarda  rasional  amillərlə  yanaşı,  rasional  olmayan  amillərin  də  əhatəli 

şəkildə  nəzərə  alınmasına  imkanlar    yaradır.  Müasir  elmi  düşüncə  həmin 

imkanların reallaşmasına kömək edir. Ahəngyol elmi, hər hansı bir sahədə ahəngə 

nail  olmaq  üçün  yolların  müəyyənləşməsi,  bu  yolda  irəli  getmək  üçün,  müasir 

elmin  köməyi  ilə  xüsusi  metodların  hazırlanması  elmidir.  Sistem  nəzəriyyəsinin, 

riyaziyyatın, 

informasiya 

texnologiyalarının, 

astronomiyanın, 

fizikanın, 

biologiyanın,  sosiologiyanın,  statistikanın  və  s.  metodlarından  daha  geniş  istifadə 

edilir.  Həmin  metodlardan  bir  neçəsi  barədə  məlumat  verilmişdir.  Eyni  zamanda, 

yeni  fəlsəfi  dünyagörüşü,  yeni  paradiqma  olan  ahəngyol  elmi  metafizik  baxışların 

xeyli  aydınlaşmasına,  dini  kitabların  elmi  potensialının  üzə  çıxarılmasına  kömək 

edir.