Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Анатолий  Левко.  Национальная  философия  как  фактор  общественного 

развития:  мировоззренческие  и  ментальные    составляющие.  Под 

национальной философией, по мнению автора, следует понимать исторически 

сформировавшийся 

у 

данного 

народа 

социально-культурный 

тип 

самосознания  и  самоидентификации,  сочетающей  в  себе  психологические, 

логические  и  физические  (космические)  составляющие  в  виде  единства 

мировоззренческих и ментальных (символических, образных, энергетических 

и  других)  форм  активности,  определяющих  направленность  его 

общественного  развития.  Общественное  развитие    анализируется  им  как 

наиболее  актуальная  проблема  национальной  философии,  разрешаемая    на 

основе  абстрактно-логических  идеальных  мировоззренческих  представлений 

о  социальной  реальности,  преломляемых  через  призму  национальной 

традиции и национального менталитета, сформированного на  основе мифов, 

этоса  и  религии  и  выступающего  в  качестве  своеобразного  его  культурного 

кода. 

Anatoly  Levko.  National  philosophy  as  a  factor  of  social  development: 

ideological  and  mental  components.  According  to  the  author,  the  national 

philosophy should be understood as a socio-cultural type of self-consciousness and 

self-identification  that  has  historically  shaped  among  the  people,  combining 

psychological, logical and physical (cosmic) components in the form of a unity of 

ideological  and  mental  (symbolic,  figurative,  energy,  and  other)  forms  of  activity 

determining the direction of its social development. Social development is analyzed 

by the author as the most pressing problem of national philosophy, resolved on the 

basis  of  abstract-logical  ideological  worldviews  about  social  reality  refracted 

through the prism of national tradition and national mentality, formed on the basis 

of myths, ethos and religion, and acting as its unique cultural code. 

Aydın  Balayev.  Millətin  mənĢəyi  və  mahiyyəti  ilə  bağlı  müxtəlif  Ģərhlər. 

Məqalədə, dünya elmində, "millət" termini ilə bağlı müxtəlif baxışları,  fikirləri və 

yanaşmaları  bir  araya  gətirən  ümumi  məqbul  bir  tərifin  olmamasının  səbəbləri 

araşdırılır  və  "millət"  anlayışının  primordialist,  modernist  (konstruktiv) 

yanaşmalarının  xüsusiyyətlərinin  təhlilinə  cəhd  edilir.  Primordialistlər  milləti 

etnosun inkişafının ən yüksək forması, etnosu isə, insanlığın əzəli xüsusiyyəti, onun 

obyektiv başlanğıcı hesab edirlər. Modernistlər isə, əvvəlki dövrlərin etnik qrupları 

ilə müasir millətlər arasında birbaşa əlaqə görmürlər. Onların fikrincə, millətlər sırf 

siyasi  mənşəyə  malikdirlər. Yəni,  etnik qruplar etnik əsasda  özünüinkişaf  yoluyla 

deyil, siyasi fəaliyyətin, daha doğrusu, ayrıca ziyalıların fəaliyyətinin məhsulu kimi 

millət xüsusiyyətləri qazanırlar. 

 

Айдын  Балаев. Различные  трактовки  происхождения  и  сущности 

нации. В  статье  рассматриваются  причины  отсутствия  в  мировой  науке 

общепринятой дефиниции термина «нация», которая объединяла бы в себе все 

разнообразие  мнений,  подходов  и  взглядов  на  данную  проблематику.  Также 

предпринята  попытка  анализа  особенностей  примордиалистской  и 

модернистской 

(конструктивистской) 

трактовки 

определения 

967 

 

«нация». Примордиалисты считают нацию вы

сшей формой развития этноса, а 

последнего – 

объективной 

данностью, 

своего 

рода 

изначальной 

характеристикой человечества. Модернисты же не видят прямой связи между 

этническими  общностями  (этносами)  предыдущих  эпох  и  современными 

нациями. По их мнению, нации имеют сугубо политическое происхождение, 

т.е.  этносы  обретают  черты  нации  в  результате  не  саморазвития  на 

этнической  основе,  а  политического  действия  и,  по  существу,  являются 

продуктами деятельности отдельных интеллектуалов. 

Aydin  Balayev.  Different  interpretations  of  the  origin  and  nature  of  the 

nation. The article discusses the reasons for the absence in the world science of the 

universally-accepted  definition  of  the  term  "nation",  which  would  have  united  in 

itself all the diversity of views, opinions and approaches to this issue. And also an 

attempt  was  made  to  analyze  the  peculiarities  of  the  primordialist  and  modernist 

(constructivist) interpretations of the definition of "nation". Primordialists consider 

the nation to be the highest form of the development of an ethnos, and the latter as 

an  objective  reality,  a  kind  of  original  characteristic  of  humanity.  For  their  part, 

modernists  do  not  see  a  direct  connection  between  ethnic  communities  (ethnic 

groups) of previous eras and modern nations. In their opinion, nations have a purely 

political origin, i.e. ethnic groups acquire the features of a nation not as a result of 

self-development  on  an  ethnic  basis,  but  as  a  result  of  a  political  action  and,  in 

essence, are products of the activities of individual intellectuals. 

Əli  Abasov.  Milli  fəlsəfə:  problemin  qoyuluĢu,  metodologiya,  tarix,  mövcud 

vəziyyət  və  perspektivlər.  Məqalə,  müasir  fəlsəfə  problemlərinə  həsr  olunmuş  9 

monoqrafiyada (əvvəllər çap olunan) aparılan araşdırmaların nəticəsidir. O, müasir 

milli fəlsəfənin ən aktual problemlərinə, onun tədqiqat metodologiyasına və inkişaf 

perspektivlərinə həsr olunmuşdur. Burada etnik, xalq və milli fəlsəfənin, həmçinin, 

sonuncunun, müasir şəraitdə millətin optimal həyat tərzini və fərdi nümayəndəsini 

ifadə  etmək  üçün  nəzərdə  tutulan  sintetik  konsepsiyasının  müqayisəsi  aparılır. 

Neoliberal  kursa  alternativ  nəticələrdən  gözlənilən  gələcək  gözləntilər  müzakirə 

olunur: radikal həlli dünya müharibəsinə səbəb ola bilən ekoloji, sosial, iqtisadi və 

siyasi problemlərin yükü altında müasir sivilizasiyanın kütləvi məhv edilməsi və ya 

postkapitalist inkişaf. Hər bir milli fəlsəfə, məhz bu problemi, əvvəlcə ayrıca millət 

üçün və daha sonra bütün insanlıq üçün, alternativ nəticə ilə həll etməlidir. 

Али  Абасов.  Национальная  философия:  постановка  проблемы, 

методология, история  и  наличное  состояние,  перспективы.  Статья 

является  итогом  исследований,  опубликованных  в  ранее  изданных  девяти 

монографиях  серии,  посвященной  проблемам  современной  философии. 

Представлены  наиболее  актуальные  проблемы  современной  национальной 

философии,  методологии  ее  исследования  и  перспективы  развития.  Дано 

соотношение  этнической  философии,  философии  народа  и  национальной 

философии, 

а 

также 

синтетическая 

концепция 

последней, 

предназначенная выразить  оптимальный стиль  жизни  нации  и ее отдельного 

представителя  в  современных  условиях. Обсуждается  предстоящее  будущее, 

в  котором  ожидаются  альтернативные  итоги  неолиберальному  курсу: 

968 

 

посткапиталистическое 

развитие 

или 

же 

масштабное 

разрушение 

современной  цивилизации  под  грузом  экологических,  социальных, 

экономических  и  политических  проблем,  радикальным  решением  которых 

может стать мировая война. Именно эту проблему с альтернативным исходом 

предстоит  решать  каждой  национальной  философии,  вначале  для  отдельной 

нации, а затем и для всего человечества. 

Ali  Abasov.  National  philosophy:  problem  statement,  methodology,  history 

and current state, prospects. The article is an outcome of investigations issued in 

formerly  published  nine  monographs  of  the  series  devoted  to  the  problems  of 

modern philosophy. The article presents the most topical issues of modern national 

philosophy,  methodology  of  its  study  and  development  prospects,  gives  the 

relationship  of  ethnic  philosophy,  philosophy  of  a  nation  and  national  philosophy 

as  well  as  a  synthetic  conception  of  the  latter  intended  to  express  an  optimal  life 

style  of  the  nation  and  its  individual  representative  under  modern  conditions.  The 

author  discusses  the  upcoming  future  where  alternative  outcomes  of  neo-liberal 

course  are  expected:  post-capitalist  development  or  large-scale  destruction  of 

modern  civilization  under  the  pressure  of  environmental,  social,  economic  and 

political  problems  a  radical  solution  of  which  may  be  the  world  war.  Just  this 

challenge  with  an  alternative  outcome  has  to  be  addressed  by  each  national 

philosophy, at first for a separate nation and then for all of mankind. 

Əbülhəsən Abbasov. YeniləĢən dünyada fəlsəfənin missiyası. Dünyanın yenidən 

formatlaşdırılması  –  müasir  qlobal  böhrandan  yeganə  çıxış  yoludur.  Müəllifin 

fikrincə,  indiyə  qədər  hökmran  mövqedə  fəaliyyət  göstərən  hal-hazırkı  ―geosiyasi 

realizm‖  bütün  xalqları  və  dövlətləri  qane  edə  biləcək  formatlaşdırma  əsası  ola 

bilməz,  çünki  mahiyyətcə  sosial-darvinizmin  bir  forması  qismində  güclünün 

hüququnu  diktə  edərək,  özbaşınalıqlara  yol  açır,  bərəbərhüquqluluq  və  ədalət 

prinsiplərini pozur.  O, mövcud qlobal böhranı daha da dərinləşdirərək, bəşəriyyəti 

məhvə  doğru  sürükləyə  bilər.  Keyfiyyətcə  başqa  alternativə  ehtiyac  danılmazdır. 

Bu zərurətin ödənilməsində müasir fəlsəfənin xüsusi yeri və rolu var, onun üzərinə 

böyük  məsuliyyət  düşür.  Məqalədə  məhz  bu  məcrada  mülahizələr,  təklif  və 

tövsiyələr  irəli  sürülür,  professional  fəlsəfənin  qarşısında  duran  vəzifələr,  aktual 

məsələlər işıqlandırılır. 

Абульгасан  Аббасов.  Миссия  философии  в  обновляющемся  мире. 

Переформатирование мира – это единственный путь выхода из современного 

глобального  кризиса.  Согласно  автору,  господствующий  до  сих  пор 

«геополитический  реализм»  в  международных  отношениях  не  может 

служить  приемлемой  основой  нового  форматирования,  удовлетворяющего 

интересы  всех  народов  и  государств.  По  своей  сущности  «геополитический 

реализм»  является  разновидностью  социал-дарвинизма  в  международных 

отношениях  и  изначально  диктует  право  сильного  на  вседозволенность,  а 

потому,  ещѐ  больше  усугубив  ситуацию,  может  привести  человечество  к 

гибели.  Необходима  качественно  другая  альтернатива.  Особое  место  и 

действенная  роль  философии  в  обеспечении  этой  необходимости  очевидно. 

Здесь  на  профессиональную  философию  ложится  большая  ответственность. 

969 

 

В  данной  статье  именно  с  этих  позиций  освещаются  задачи  и  актуальные 

вопросы, стоящие перед профессиональной философией. 

Abulgasan  Abbasov.  Mission  of  philosophy  in  the  renewing  world. 

Reformatting of the world is the only way out of modern global crisis. According to 

the  author,  a  "geopolitical  realism"  which  is  still  dominating  in  international 

relations,  cannot  become  an  acceptable  basis  for  a  new  formatting  to  satisfy 

interests of all the nations and states. In its essence, the "geopolitical realism" is a 

kind  of  social  Darwinism  in  international  relations  and  from  its  inception  dictates 

the  right  of  the  powerful  to  permissiveness,  and  thus  aggravates  the  situation  still 

more  and  may  lead  mankind  to  ruin.  A  qualitatively  new  alternative  is  necessary. 

Evident  are  special  place  and  effective  role  of  philosophy  in  addressing  this 

challenge.  Here,  a  great  responsibility  falls  on  professional  philosophy.  Just  from 

this  standpoint,  the  article  highlights  the  tasks  and  urgent  problems  facing 

professional philosophy.  

Könül  Bünyadzadə.  Milli  fəlsəfənin  “piltələrinin  tektonikası”. Məqalədə  milli 

fəlsəfənin  əsas  təməl  nöqtələri  araşdırılır.  Əvvəlcə,  milli  fəlsəfənin  kökü,  onun 

inkişaf  tarixi,  dəyişən  və  dəyişməyən  prinsipləri  təhlil  edilir.  Daha  sonra  milli 

təfəkkürün coğrafiyasını təyin etməyə cəh göstərilir və bu aspektdə dil və təfəkkür 

məsələsinə də toxunulur. Məqalə milli təfəkkür və siyasət bölməsi ilə yekunlaşır və 

burada  milli-mənəvi  dəyərlər  xarici  balansın  əsas  təminatçısı  olan  daxili  balansın 

şərti kimi təhlil edilir. 

Кенуль Бунятзаде. «Тектоника плит» национальной философии. В статье 

исследуются  основные опорные  точки  национальной философии.  Сначала 

анализируются  корни  национальной  философии,  история  ее  развития, 

меняющиеся  и  неизменные  принципы.  Затем  предпринимается  попытка 

определить  географию  национального  менталитета  и  в  этом  аспекте 

затрагивается  также  проблема  языка  и  мышления.  Статья  завершается 

разделом  о  национальном  мышлении  и  политике,  в  котором  национально-

нравственные  ценности  интерпретируются  как  условие  внутреннего 

равновесия,  являющегося,  в  свою  очередь,  основным  гарантом  внешнего 

равновесия. 

Konul Buniyatzade. "Plate tectonics" of national philosophy. The article studies 

the  main  reference  points  of  national  philosophy.  At  first,  the  author  analyzes  the 

roots  of  national  philosophy,  the  history  of  its  development,  changeable  and 

unchangeable  principles,  then  attempts  to  define  the  geography  of  national 

mentality and in this relation addresses the problems of language and thinking. The 

final  chapter  of  the  article  views  national  thinking  and  policy;  national-moral 

values are interpreted as a condition of the internal equilibrium  which in its turn is 

the main guarantor of the external equilibrium.  

Füzuli  Qurbanov.  Milli  fəlsəfə  necə  mümkündür? Məqalədə  Azərbaycan  milli 

fəlsəfəsinin  özrefleksiyası  aspektində  tədqiqi  problemlərinə  nəzər  salınır.  Bunun 

üçün  Avropa  və  Rusiya  fəlsəfi  fikrində  ―milli  fəlsəfə  layihəsi‖nin tarixi təkamülü 

analiz edilir. Bunun fonunda  Azərbaycanda qədim dövrdən başlayaraq formalaşan 

mədəni-fəlsəfi-elmi  mühitin  bir  sıra  özəllikləri  təhlil  edilir.  Gəlinən  qənaətlər 

970 

 

əsasında  müasir  mərhələdə  Azərbaycan  milli  fəlsəfəsinin  mövcudluğunun  fəlsəfi-

metodoloji ölçülməsinin zəruriliyi vurğulanır. Bu məsələnin daha dərin, əhatəli və 

geniş tədqiqi vacibliyi vurğulanır. 

Физули  Гурбанов.  Как  возможна  национальная  философия? В  статье 

рассматриваются  проблемы  исследования  национальной  философии 

Азербайджана  в  аспекте  ее  саморефлексии.  В  этой  связи  анализируется 

историческая  эволюция  «проекта  национальной  философии»  в  философской 

мысли  Европы  и  России.  На  этом  фоне  анализируется  ряд  особенностей 

культурной,  философской  и  научной  среды  Азербайджана,  сложившейся  с 

древних  времен.  На  основании  полученных  выводов  подчеркивается 

важность 

философско-методологического 

измерения 

существования 

национальной  философии  Азербайджана  на  современном  этапе.  Это 

подчеркивает  необходимость  более  глубокого,  более  всестороннего  и 

обширного исследования этой проблемы. 

Fizuli  Gurbanov.  How  national  philosophy  is  possible?  The  article  examines 

problems  of  studying  national  philosophy  of  Azerbaijan  in  relation  to  its  self-

reflection.  In  this  connection,  the  author  analyzes  historical  evolution  of  "the 

project of national philosophy" in philosophical thought of Europe and Russia, and 

against this background analyzes a number of peculiarities of cultural, philosophic 

and  scientific  environment  in  Azerbaijan  which  has  been  formed  since  ancient 

times. On the basis of the conclusions drawn, the author emphasizes the importance 

of  philosophic-methodological  dimension  of  the  existence  of  Azerbaijani  national 

philosophy  at  the  present  stage.  This  suggests  the  necessity  to  study  the  problrm 

more deeply, comprehensively and extensively. 

Əlikram  Tağıyev.  Milli  fəlsəfə,  maarifçilik  və  milli  kimlik.  Məqalə  milli 

fəlsəfənin  maarifçilik  və  milli  kimliklə  nə  kimi  qarşılıqlı  əlaqədə  olduğunu, 

Azərbaycanın fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrində nə kimi rol oynadığını göstərir. Milli 

fəlsəfə deyərkən millətin min illərdən bəri yaratdığı milli mənəvi dəyərləri nəzərdə 

tutulur.  Maarifçilik  isə  onun  tərkib  hissəsidir,  milli  kimlik  göstəricisidir.  Fixtenin 

dediyi  kimi  ―Millət  necədirsə  onun  fəlsəfəsi  də  elədir‖.  Keçən  əsrin  əvvəllərində 

Cəmaləddin Əfqani deyərdi ki, ―əgər bir millətin fəlsəfəsi yoxdursa, deməli, onun 

heç  nəyi  yoxdur‖.  Yaxud  Ziya  Göyalpın  ―Türkçülüyün  əsasları‖  kitabında  dediyi 

kimi  türklərin  Çanaqqala  döyüşündə  ingilisləri  yenməsi  onların  milli  fəlsəfəsinin 

nəticəsi  idi.  Yəni  millətin  fəlsəfəsi  onun  ruhudur.  Milli  fəlsəfəmiz  milli 

kimliyimizdən doğur. O, maarifçiliklə bağlıdır. Çünki millət məsələsinin qoyuluşu, 

izahı və təhlili məhz maarifçilərin işidir. Belə olan halda bu uç anlayış bir nöqtədə 

birləşir. İşdə azərbaycançılıq fəlsəfəsinin mahiyyəti açıqlanır və burada Ulu Öndər 

Heydər  Əliyevin  tutduğu  konstruktiv  mövqe  sərgilənir.  Sonda  ədəbiyyat  siyahısı 

verilmişdir.      

Аликрам 

Тагиев. 

Национальная 

философия, 

просвещение 

и национальная  идентификация.  В  статье  представлены  существующие 

взаимосвязи  национальной  философии  с  просвещением  и  национальной 

идентификацией,  а  также  их  роль  в  азербайджанской  философской  и 

общественно-политической  мысли.  Говоря  о  национальной  философии, 

971 

 

следует иметь в виду национальные духовные ценности, созданные нацией от 

древности  до  наших  дней.  Просвещение  является  составной  частью 

национальной философии, а национальная идентификация – показателем. Как 

говорил Фихте:  «Какова нация, такова  и ее философия». В начале  прошлого 

века  Джамаладдин  Афгани  отмечал:  «если  у нации нет философии, то  у нее 

вообще ничего нет». Или же, как говорит Зия Гойальп в своей книге «Основы 

тюркизма»,  победа  турок  над  англичанами  в  битве  при  Чанаккале  была 

результатом  их  философии.  То  есть  философия  нации  –  это  ее  дух.  Наша 

национальная  философия  порождена  нашей  национальной  идентификацией. 

Она  связана  с  Просвещением.  Потому  что  постановка  проблемы  нации,  ее 

описание  и  исследование  –  дело именно эпохи Просвещения.  В  этом случае 

все  эти  три  понятия  объединяются  в  одно  целое.  В  статье  вскрывается 

сущность  философии  азербайджанизма  и  демонстрируется  конструктивная 

позиция общенационального лидера Гейдара Алиева по этому вопросу. 

Alikram  Tagiyev.  National  philosophy,  enlightenment  and  national 

identification.  The  article  presents  interrelations  between  national  philosophy, 

enlightenment  and  national  identification,  as  well  as  their  role  in  Azerbaijani 

philosophical  and  socio-political  thought.  When  speaking  of  national  philosophy, 

one  should  take  into  consideration  national  spiritual  values  created  by  the  nation 

from  ancient  times  up  until  today.  The  enlightenment  is  a  component  of  national 

philosophy, and national identification is an indicator. As Fichte said, "Like nation, 

like its philosophy". In the early 20

th

 century Jamal ad-Din al-Afghani noticed: "If a 

nation  has  no  philosophy,  it  has  nothing  at  all".  Or,  as  Ziya  Goyalp  writes  in  his 

book "Fundamentals of Turcism", the Turks' victory over the British in the battle at 

Chanakkale  was  a  result  of  their  philosophy.  In  other  words,  philosophy  of  the 

nation  is  its  spirit.  Our  national  philosophy  is  generated  by  our  national 

identification.  It  is  connected  with  the  Enlightenment,  because  the  definition  of 

nation  problem,  its  description  and  study  are  just  the  subject-matter  of  the  age  of 

Enlightenment.  In  this  case,  all  these  three  concepts  are  integrated  into  a  whole. 

The  article  reveals  the  substance  of  the  philosophy  of  Azerbaijanism  and 

demonstrates a constructive position of the national-scale leader Heydar Aliyev on 

this issue. 

Rafail Əhmədli. XIX əsr Azərbaycanda milli Ģüurun formalaĢmasında sosial-

siyasi  amillərin  rolu.  Məqalədə  milli  şüurun  formalaşmasında  sosial-siyasi 

ideyaların rolu və bu ideyaların təkcə fərdi-psixoloji hadisə deyil, həm də ictimai-

tarixi xarakter daşıdıgı, bu anlamda XIX əsr və xüsusilə XIX əsrin sonu XX əsrin 

əvvəllərində  Azərbaycanda  milli  şüurun  formalaşmasında  xüsusi  yeri  oldugu 

göstərilir.  Milli  şüurun  formalaşmasında  milli  ideyanın  tərkib  hissəsi  olan  sosial-

siyasi ideyaların milli dövlət quruculuğunda önəmli əhəmiyyəti göstərilərək, Quzey 

Azərbaycanda  milli şüurun formalaşmasında işgalçılara qarşı  mübarizə prosesində 

meydana  gələn  Maarifçiliklə  yanaşı  Kəndli  üsyanlarının  və  Qaçaq  hərəkatının  da 

mühüm rol oynadıgı vurğulanır. 

Рафаил 

Ахмедли. 

Роль 

социально-политических 

факторов 

в 

формировании  национального  сознания  в  Азербайджане  XIX  века.  В 

972 

 

статье 

рассматривается 

роль 

общественно-политических 

идей 

в 

формировании  национального  самосознания,  не  только  индивидуально-

психологического плана, но и социально-исторического характера, в котором 

важное  место  занимает  XIX  век,  особенно    конец  XIX  -  начало  XX  веков. 

Отмечена  роль  являющихся  частью  национальной  идеи  социально-

политических идей в формировании национального самосознания Северного 

Азербайджана,    сыгравших  решающую  роль  в  государственном 

строительстве, подчеркивается их значение для эпохи Просвещения, а также 

место в  борьбе с оккупантами, осуществляемой крестьянскими восстаниями 

и движением гачагов.