Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yisə etmiş və onların nostratik mənşəli olması qənaətinə gəlmişdir (11,
304-355). İ.İ.Meşşaninov urartu gil yazılarında gi kök morfeminin su ide- oqramı kimi oxunduğunu qeyd edir. O, urartu yazılarında giei // gi // gie sözünün “kiçik çay” anlamını ifadə etdiyini göstərir (АСУЯ, 117). Müxtəlif dillərdə bu allomorfun izləri müşahidə olunur: kab. kue “kiçik çay”, adıq. kьu // kьо “dərə, kiçik çay” (СНГТ, 326). Ku “su” kökünün müxtəlifsistemli dillərdə derivatlarına nəzər salaq: D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 314 Kuy derivatı:Bu derivat dünya dillərində kay // kad // kud // kut // kod // koy // quy fonovariantlarında yayılmışdır: yap. kay “dəniz” (ГНМ, 449), tup. quay “çay” (ГНМ, 434), kartv. kad // kod “kiçik çay”, oset. kada “kiçik çay” (ИЭСОЯ, I, 616), lat. qutta “su, maye dam- cısı” (EDL, 276), ev. kuduk “duzlu suyu olan kiçik çay” (СМГТ, 122), mac. kut “quyu, fontan” (ВРС, 435), kutv “quyu suyu” (ВРС, 436). Müasir türk dillərində *ku “su” kökünün derivatlarından biri quyu // kuyu sözüdür. “Türk dillərinin etimoloji lüğəti”ndə kuyu sözü macar mənşəli kut “quyu” sözü ilə müqayisə edilsə də, onun etimologiyası açılmır (ЭСТЯ, VI, 120). Əksər qaynaqlarda quyu sözünün kuy- // quy- “tökmək, axıtmaq” feilindən yarandığı iddia olunur (VEEWT, 116; СМГТ, 131). Əslində, “tökülmək, axmaq” semantikası da dolayısıyla “su, maye” anlamını ifadə edir. Fikrimizcə, quy- “tökmək, axmaq” feilinin də kökü qu // ku “su” morfemi ilə bağlıdır, yəni kuy- // quy- kök deyil, gövdə- dir. Azərbaycan dilindəki ikihecalı quyu sözünün paralelini digər dillərdə də görmək mümkündür: hind. kua “quyu”, mon. quu “çuxur” (MTS, I, 565). Təkhecalılıq prinsipinə əsaslansaq, müasir türk dillərindəki kuyu forması derivatdır və onun prasemantikası su anlayışı ilə bağlıdır. Eti- moloji araşdırmada semantik meyar aparıcı amildir. Bu baxımdan, quyu sözünün su semantikası ilə bağlılığını analoji leksik paralellərlə isbat edəcə- yik.Kuyu // quyu sözü türk dillərində fərqli fonovariantlardadır: uyğ. kuduğ, qar.-balk. kuyu, bar.tat. kuyunq, qaz. köyö, başq. kozok (ЭСТЯ, VI, 118). Həmin sözün qədim variantı qapalı hecalıdır: kuduğ // quduğ (ДТС, 464). Kuyu // quyu sözü müxtəlif türk dillərində və dialektlərində “quyu, bataqlıq, çuxur, çayın, gölün donmamış yeri” mənalarındadır (ЭСТЯ, VI, 118). Əski uyğur türkcəsində quduğ // quyuğ sözünün “quyu, bulaq, dəniz” (QTAL, 121) mənasında işlənməsi həmin sözün kökünün su semantikası ilə bağlılığını isbat edir. “Qədim türk lüğəti”ndə quδuγ sözü “quyu” anla- mında verilmişdir: quδuγda suv bar ït burnï tegmäs “Quyuda it burnu dəy- məyən qədər su var” (ДТС, 464). Quy- sözü qədim türk dilində “tökmək, axmaq” anlamında olmuşdur (ЭСТЯ, VI, 108): er küpgä suv qujdï “Kişi qaba su tökdü” (ДТС, 464). Həmin söz Azərbaycan dilinin Dərbənd dia- lektində indi də mühafizə olunmuşdur. Müasir türkmən və tatar dillərində kuyu- feili “tökmək, axıtmaq” anlamındadır (СМГТ, 131). Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, kuyu // quyu sonrakı variantdır, auslautda (söz sonunda) samit reduksiyası baş vermişdir: kuyu // quyu < kuyuğ // kuduğ. Çağdaş başqırd dilində koyon “çimmək, yuyunmaq” sözü mövcuddur. Bu fakt da kök morfemin *ko // *ku biçimində və “su” anla- mında olduğunu təsdiqləyir. M.Rəsənen türk dillərindəki quyu D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 315 lekseminin monqol dillərindəki quduq “fontan, bulaq, quyu” sözündən alındığını iddia edir (VEEWT, 116).Tatar dialektlərində quyu sözünün koy // kuy biçimində işlənməsinə təsadüf edilir (TTDS, 200). Ancaq kuy- for- masının özü də etimoloji cəhətdən törəmədir, yəni *ku “su” kök morfe- mindən yaranmışdır. Həmin kök morfonoloji inkişaf nəticəsində açıq hecalıdan qapalıya keçmiş, sonradan isə qapalı hecalı kök şəkilçiləşmiş və sonda, bir çox türk dillərində səciyyəvi olan samit reduksiyasına uğra- mışdır: *ku-kuy-+uğ-kuyu // quyu. Kuduğ // kuyuğ variantları qədim türk dialekt fərqləri kimi meydana çıxmışdır. Türkmən dilində quyma “su ilə dolu çuxur”, qırğız dilində kuyma “çay axını” (СНГТ, 164) sözlərinin mövcudluğu da quyu sözünun *ku “su” kök morfemi ilə bağlılığını təsdiq- ləyir. Digər tərəfdən, tunqus-mancur dillərində kuduk “bulaq, kiçik çay” sözü işlənməkdədir (ССТМЯ, I, 423). Azərbaycan dilinin şivələrində küdri sözü “susuz, su çıxmayan yer” mənasındadır (ADDL, 265). Mü- qayisə edək: mon. qooyix “axmaq, tökülmək”. Deməli, ka // ku “su” kök morfemini özündə yaşadan sözlərdən biri türk dillərindəki kuyu // quyu leksemidir. K.Quliyeva da quyu sözü- nün qu “su” sözü ilə bağlı olması fərziyyəsini irəli sürmüşdür (5, 137). Macar dilində kut (“quyu”) fonovariantının mövcudluğu (ЭСТЯ, VI, 120) kuyu və kut sözlərinin homogenliyini və praformanın*ku olduğunu təsdiqləyir. Müqayisə edək: mon. qudul “kiçik su hövzəsi, kiçik çay” (MTS, I, 581), tel. kuttuk “bulaq”. Quyu sözünün prasemantikasının “su” anlayışı ilə bağlılığını qeyri-türk dillərindəki leksik paralellər də təsdiq- ləyir. Məsələn, dravid dillərində kuti // kudi feili “içmək” anlamındadır (DED, 151). Dialektlərimizdə işlənən güyüm “səhəng, su qabı” (ADDL, 191) sözü k // g refleksinə əsasən güy // kuy “su” derivatını mühafizə edən sözlərdəndir. Kul derivatı: Q.E.Kornilov Altay dillərindəki kal, göl, kol, kul, kam “çay, göl” sözlərinin *ko- // *ku “su, göl” morfeminin derivatları olduğunu göstərir (12, 33). Müqayisə edək: sansk. kulya “su kanalı, kiçik çay” (СРС, 168), kula “sahil” (СРС, 170), mans., xant. kal // kel “bataqlıq” (CНГТ, 239), qəd.hind.-ar. kulya // kolla “su kanalı, kiçik çay” (EWA, 377), qəd.mon. qol “çay, çay dərəsi”, aq., lak. kulla “bulaq”, erm. gel “çay”. Kartvel dillərində də bu gövdəni mühafizə edən sözlər var: meq. qal “kiçik çay”, çan. qal “kiçik çay”, svan. qel “kiçik çay” (CНГТ, 143). Dialekt- lərimizdə işlənən qulla sözü “su saxlamaq üçün evin qabağında qazılan da- yaz quyu”, “su qabı” mənalarındadır. Azərbaycan dilinin Quba dialektində qulla sözü “quyu, su anbarı” anlamındadır. Altay dillərində bu derivatın izi onlarla sözdə müşahidə olunur: daq. qoli “çay”, sol. qolo “çay”, manc. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 316 qolo “çay arası” (CНГТ, 148). Türk dillərində kol // göl // kul // kül (“çay, göl”) variantları o~ö~u~ü əvəzlənmələri nəticəsində meydana çıxan deri- vatlardır. Kan derivatı: qəd.çin. quan “bulaq” (EDOC, 437), hind. qanq // qanqa “çay” (ГНМ, 112), kor. kan // qan “çay, su”, ev. kan “kiçik çay” (СМГТ, 99), fars. kan “quyu”. Qədim hind-Ari dillərində də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, *ka kökü “su” semantikasını ifadə etmişdir. Fonoloji ba- xımdan ka-ku-ke-kı keçidləri mümkündür.T.O.Molçanova Altay hidro- nimlərinin tərkibindəki kan apelyativinin “çay” anlamında bər- pasını daha real hesab edir (ТСГА, 50). Kur derivatı: fars. kür “yeraltı su yatağı”, meq., rut. kur “çay, su” (ГНМ, 231), mon. qorhi “kiçik çay” (MTS, I, 576). Qədim türk dillərin- də kurluk “içində qımız saxlanan kiçik güyüm, su qabı” sözü işlənmişdir (DLT, IV, 345).Dağıstan dillərinə aid olan qrız dilinin şivələrində kür sö- zü “çay” anlamındadır. A.Axundovun məlumatlarına görə, bəzi şivələri- mizdə kür sözü indi də “çay” mənasını ifadə edir. O, bu sözün mənşəyini udin dilindəki kür “quyu” sözü ilə əlaqələndirir (6, 3). B.A.Əhmədov kür sözünün ilkin semantikasının “çay” olduğunu qeyd edir (ADQEL, 189). Kam derivatı: *Ku // *ka “su, çay” kök morfeminin derivatlarından biri də kam sözüdür. Azərbaycan dilinin Quba dialektində qam “dərə” mənasındadır. Dərə anlayışı da su anlayışı ilə bağlıdır. Osetin dilində qam “meşə”, türk dillərində isə qam “çay” anlamındadır. Yəni osetin dilində məna keçidi olmuşdur. Bir çox dillərdə kam “iri su kanalı” anlamını ifadə edir (СМГТ, 96). Müqayisə edək: qəd.hind. kam “su”, germ. kem “çay” (ТСГА, 57), udm. kam “çay”, fin. kumi “çay, su axını”, mans., xant. kam “çay” (КЭСКЯ, 132). Rusiya ərazisində ən böyük çaylardan biri olan Kama çayının adı da bu sözdən yaranmışdır. Hind-Avropa dillərində kam // kom sözü “böyük su kanalı” anlamını ifadə edir (ТСГА, 57). Yenisey çayının digər bir adı Kam-dır. Bəzi türk dillərində kam sözü k~h, k~x əvəz- lənmələrinə məruz qalmışdır: soy., saq., koyb. kem, qar.-balk. kam, tof. hem, tuv. xem, xak. kim “çay”. Ümumiyyətlə, türk dillərində kam adlı çoxlu hidronimlər mövcuddur (ТСГА, 62). V.İ.Rassadin türk dillərin- dəki kam // kem // xem “çay” sözünü kott dilindəki kem “çay” sözü ilə əlaqələndirir. Həmin sözü M.A.Kastren fin-uqor, A.Dulzon hind-Avropa, M.Rəsənen isə tunqus-mancur mənşəli hesab edir (ТСГА, 62). Halbuki bizim araşdırma sübut edir ki, kam morfemi *ka // *ku “su” kökündən yaranmışdır və nostratik sözdür. Beləliklə, müxtəlifsistemli dillərdə nostratik mənşəli *su kökünün izləri yaşamaqdadır. Su kök morfeminin ku, hu, xu, cu, vu, mu D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 317 allomorflarının yaranması kombinator və spontan səs keçidləri ilə bağlıdır. ƏDƏBİYYAT: 1. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: “Maarif”, 1988, 286 s. 2. Xəlilov B. Feillərin ilkin kökləri. Bakı: ADPU, 1998, 220 s. 3. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı: “Təhsil”, 2003, 583 s. 4. Qaraşarlı Ç. Qədim yunan, roman, kelt və german dillərində türkizmlər. Bakı: “Elm”, 2005, 156 s. 5. Quliyeva K. “Su” lekseminin variantları // Filologiya məsələləri. IV buraxılış. Bakı: “Mütərcim”, 1995, s.36 -38. 6. АхундовА.A. Об этимологии слова Кур // Уч.записки АГУ им.С.М.Кирова. Баку: АГУ, 1956,№10,с.51-56. 7. Боровков А.К. Бадаи ал-лyгат.Словарь Тали Имани Гератского. Москва: Издательство восточной литератyры, 1961, 265 c. 8. Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллели японского и карачаево-балкарского языков. Нальчик: Издательство Нальчик, 2002, 201 с. 9. Джанузаков Т.Д. Материалы древней топонимии Казахстана как база для этимологических исследований//Проблемы этимо- логии тюркских языков. Алма-Ата: “Гылым”, 1990, с.252-302. 10. Джидалаев Н.С. Тюркизмы в дагестанских языках. Опыт историко-этимологического анализа. Москва: “Наука”, 1990, 242 c. 11. Иллич-Свитыч В.М. Материалы к сравнительному словарю ностратических языков (индоевропейский, алтайский, ураль- ский, дравидский, картвельский, семитохамитский)//Эти- мология. Москва: “Наука”, 1967, с.32-372. 12. Корнилов Г.Е. Евразийские лексические параллели. Чебоксары: Чувашский государственный университет, 1973, 297 с. 13. Гамкрелидзе Т.В.,ИвановВ.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. T.I-II. Тблиси:Издательство Тбил.ун.- та,1984, Т.I, 428 с.; Т.II, 1328с. 14. Сыромятников Н.А. Определение родственности корней // Вопросы языкознания. Москва: “Наука”, 1972, №2, с.109-123. 15. ТенишевЭ.Р. Cтрой саларского языка.Москва: “Наука”, 1976, D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 318 575 c. İxtisarlar: ADDL – Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 568 s. ADQEL – Əhmədov B. Azərbaycan dilinin qısa etimoloji lüğəti. Bakı: “Mütərcim”,1999, 376 s. QTAS – Qədim türk abidələri sözlüyü. Bakı: ADPU nəşriyyatı, 1992, 127 s. QTAL – Rəcəbli Ə. Qədim türkcə-Azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, 2001, 191 s. DLТT – Kaşgari M. Divanü Luğat-it Türk Tercümesi. I-IVс. (Çeviren B.Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, I с., 1985, 530 s.; II с., 1985, 366 s.; III c., 1986, 452 s.; IVc., 1986, 885 s. DLT – Kaşğari M. Divanü lüğət-it-türk (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər). 4 cilddə. I-IV c. Bakı: “Ozan”, 2006, I c., 512 s.; II c., 400 s.; III c., 400 s.; IV c., 752 s. MTS – Lessing D.F. Moğolca-Türkçe Sözlük. I-II c. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003, I c., 933 s.; II c., 1769 s. TTDS – Tatar telenen dialektoloqik süzleqe. Kazan: Tatarstan kıtap nəşriyatı, 1969, 643 s. АСУЯ – Мещанинов И.И. Аннотированный словарь урартского (биайнского) языка. Ленинград: “Наука”, 1978, 388 с. БКРС – Большой китайско-русский словарь. Москва: ООО “Дом славянской книги”, 2009, 639 с. ДТС – Древнетюркский словарь. Ленинград: “Наука”, 1969, 676 с. СДСТ – Тумашева Д.Г. Словарь диалектов сибирских татар. Казань: Издательство Казанского университета, 1992, 256 с. CCМСИЯ – Mаковский М.М. Сравнительный cловарь мифологической символики в индоевропейских языках. Образ мира и миры образов. Москва: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1996, 416 с. СССДЯ – Хайдаков С.М. Сравнительно-сопоставительный словарь дагестанских языков. Москва: “Наука”, 1973, 179 с. СМГТ – Мурзаев Э.М., Мурзаев В.Г. Словарь местных геог- рафических терминов. Москва: Государственное издательство географической литературы, 1959, 303 с. СРС – Кочергина В.А. Санскритско-русский словарь. Mосква: “Рус- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 319 ский язык”, 1987, 836 с. СНГТ – Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. Москва: “Мысль”, 1984, 653 с. ССТМЯ – Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков. T.I-II. Ленинград: “Наука”, 1975, T.I, 655 c.; T.II, 471 c. OСНЯ – Иллич-Свитыч М.В. Опыт сравнения ностратических языков (семито-хамитский, картвельский, индоевропейский, уральский, дравидийский, алтайский). Сравнительный словарь. Т.I- III. Москва: “Наука”, T.I, 1971, 370 с.; T.II, 1976, 152 с.; T.III, 1984, 130 с. ТСГА – Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного Алтая. Москва: Горно-Алтайскоеотделение Алтайского книжного издательства, 1979, 397 c. KЭСКЯ – Лыткин В.И., Гуляев Е.С. Краткий этимологический сло- варь коми языка. Москва: “Наука”, 1970, 386 с. ГНМ – Поспелов Е.М. Географические названия мира. Топономи- ческий словарь. Москва: “Русские словари, Астрел, АСТ”, 2002, 511 с. МНМ – Мифы народов мира. Энциклопедия. Москва: Большая Российская Энциклопедия, 1998, 672с. ЭСАЯ – Шагиров А.К. Этимологический словарь адыгских (черкес- ских) языков. Т.I-II. Москва: “Наука”, 1977, T.I, 290 с.; T.II, 224 c. ЭСКЯ – Климов Г.А. Этимологический словарь картвельских языков. Москва: Издательство Академии Наук СССР, 1964, 306 с. ЭСВЯ – Стеблин-Каменский И.М. Этимологический словарь ваханского языка. СПб.: “Петербургское востоковедение”, 1999, 480 с. ЭСТЯ – VI – Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на букву “Қ”). Москва: “Индрик”, 2000, 261 c. ИСП – Трубачев О.Н.Indoarica в Северном Причерноморье. Реконструкция реликтов языка. Этимологический словарь. Москва: “Наука”, 1999, 320 c. ИЭСОЯ – Абаев В.И. Историко-этимолoгический словарь осетин- ского языка. T.I-IV. Ленинград: “Наука”, T.I, 1958, 657 с.; T.II, 1973, 449 с.; T.III, 1979, 360 с.; T.IV, 1989, 326 c. ПДП – Mалов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Мос- ква – Ленинград: Издательство Академии Наук СССР, 1951, 450 с. ВРС – Венгерско-русский словарь. Москва - Будапешт: “Русский D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 320 язык”,1974, 871 с. Alb.ED – Orel V. Albanian Etymological Dictionary. Leiden - Boston - Köln: Brill, 1988, 670 p. CDAL – Muss-Arnolt W. The Concise Dictionary of the Assyrian Lang- uage. Part 1. Berlin-London-New York: 1905, 614 p. CEDEL – Klein E. A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language. Amsterdam-London-New York: Elsevier Publishing Company: 1966, 1776 p. DED – Burrow T., Emeneau B.M. A Dravidian Etymological Dictionary. Oxford: Clarendon Press, 1984, 823 p. EDAL – Starostin S.A., Mudrak O.A., Dybo A.V. An Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill Academic Publishers, 2003, 1558 p. EDL – Vaan de M. Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages. Leiden-Boston:BrillAcademicPublishers, 2008, 825 p. EDUL – Collinder B. Fenno-Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic Languages. 2.Edition. Hamburg: Helmut Buske Verlag, 1977, 217 p. EDOC – Schuessler A. ABC Etymological Dictionary of Old Chinese. USA, Honolulu: University of Hawai`i Press, 2007, 656 p. EDB – Trask R.L. Etymological Dictionary of Basque. England: University of Sussex, 2008, 418p. EHie.D – Budge Wallis E.A. Egyptian Hieroglyphic Dictionary. London: J.Murray, 1920, 1511 p. EWA – Manfred M. Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen. B.I. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1992, 865 s. ND – Dolgopolsky A. Nostratic Dictionary. UK: University of Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, 2008, 3116 p. HSED – Orel V.E., Stolbova O.V. Hamito-Semitic Etymological Dictionary. Materials for a Reconstruction. Leiden - New York - Köln: B.J.Brill, 1995, 580 p. SD – Gharib B. Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan Publications, 1995, 517 p. SED – MacDonell A.A. Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Printed at the Clarendon Press, 1893, 384 p. SL – Halloran J.A. Sumerian Lexicon. Version 3.0. 1999, 159 p. // www.sumerian.org/sumerian.pdf D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 321 VEEWT – Rӓsӓnen M. Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1969, 533 s. Баба Магеррамли Дериваты и алломорфы ностратического корня *su «вода, прозрачная жидкость, река, озеро, море, влажность» в мировых языках. Резюме В статье рассматривается фоносемантическое разветвление корня *su в мировых языках. В разносистемных языках корень *su был распространен в форме алломорфов tu, mu, vu, ku, cu, xu, hu. Дериваты этого корня также наблюдаются в мировых языках. Воз- никновение различных алломорф этого гомогенного корня в разносистемных языках связано с индивидуальным развитием мировых языков и звуковыми переходами. Baba Magerramli Derivatives and allomorphs of Nostratic root *su "water, transparent liquid, river, lake, sea, humidity" in world languages. Summary The paper discusses phonosemantic branching of root *su in world languages. In heterogeneous languages root *su was functionated in the form of allomorphs tu, mu, vu, ku, xu, hu and cu. Derivatives of this root have also been observed in world languages. The occurrence of various allomorphs of this homogeneous root in heterogeneous languages is due to the individual development of world languages and sound transitions. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 322 Fikrət Əlizadə BDU, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 0504111351@mail.ru Dilçilik lövhələri (tarixi-linqvistik, etimoloji yanaşma) Açar sözlər:dünya dilləri,kök samitləri, fonetik hallar, sözlərin semantik törəmələri, etimologiya, tarixi-linqvistik yanaşma Ключевые слова:языки мира, корневые согласные,фонетические явления,семантическая дифференциация слов, этимология, историко-лингвистический подход Keywords:world languages, root consonants, phonetic phenomena, semantic differentiation of words, etymology, historico-linguistic approach Dil olduqca zəngin xəzinədir. O özündə ağlasığmaz, çox dəyərli materiallar saxlayır ki, bunlar əbədi tədqiq obyektidir. Hər nəsildən sonra toplananlar geniş tədqiqatlar üçün böyük sərvətdir. Sözlər, ifadələr düşündürdükcə, onların üzərində dilçilik gəzişmələri etdikcə hər dəfə yeni, səhifəsi açılası məsələlərlə rastlaşırsan. Dilimizə flektiv ərəb dili konstruksiyası ilə yanaşdıqda, yəni dilimizdəki sözləri semantik-məntiqi cəhətdən bağlaya bilən söz köklərinin ancaq kök samitlərindən ideya yaradan karkas kimi istifadə etsək, xeyli fərqli, lakin semantik sahəsinə görə bir-birinə bağlı zəncirvari anlayışlar əldə edərik. Belə olduqda nəinki əsl Azərbaycan və ya alınma sözlərdə, hətta qohum olan-olmayan dillərdə də bu kök samitlərinə bağlılığın olduğunu görəcəyik. Bu onu göstərir ki, həqiqətən, dillər vahid bir dildən – ulu dildən törənib. Məqalədə bir sıra məsələlərə şəxsi münasibət bildirilir və göstərilən hallara nümunələr verilir. İlk-öncə izinə düşəndə burada heç bir geneoloji və ya tipoloji cəhət tədqiqə mane olmur, sözlər öz yuvalarını tapır. Bu zaman yunan, latın, ingilis, ərəb, fars, rus və s. dillər hansı ailələrə mənsubluğundan asılı olmayaraq, mənaca o sözlə səsləşir. Bir sıra nümunələrə nəzər salaq: DeRma (yun.) DeRmatoloq, DRess (ing. paltar - - DəRi qədim insan geyimi heyvan dərisindən olub) BoTanika (yun.) nəBaTat, müNBit, FiTonim (yun) - BiTki D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 323 Göründüyü kimi, ikinci variantda – “fitonim” sözünün önündə “b” əvəzinə “f” işlənib. ToPonim (yun.) ToPrak (türk) - ToRpaq TeRra (lat/) İngilTəRə, TeRras - ToRpaq MeSa (lat.) MiZ (fars) - MaSa Fars dilində bu sözdə s-z əvəzlənməsi baş verir. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|