Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yağ payını (i-ba), geyim payını (tud-ba) o verməlidir).
Tonyukuk abidəsində ba sözü bağlamaq və qatılmaq, iştirak etmək anlamlarında işlənmişdir (6,s.305). Hazırda türk dilində bir şeyi ağzına kimi doldurmağa siləbəsilə deyilir. Qabın ağzına qoyulan parça da silə adlanır. Bu söz Şumer dilində D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 350 si-si şəklində işlənmişdir: barağ-ga na-mu-un si-si-ig-de (qoy o mənim zənbilimi taxılla siləbəsilə doldursun). Bayram Əhmədov yazır ki, Azərbaycan dilinin şivələrində samit- sait quruluşlu cu, bə, li, ho, bö, ba, qo, so, sa, co, do və s. kimi müstəqil mənalı sözlər var (3,s.21). Doğrudan da Azərbaycanın bəzi bölgələrində bəs əvəzinə bə, sən əvəzinə sa deyilir. Ho sözü isə hətta bir atalar sözündə yaşayır: Ho-ho var, dağa qaldırar, ho-ho var, dağdan endirər. Holavar, hodaq və hodaqçı sözləri ho kökündən yaranmışdır. Bunu sözlərin hecalara bölünməsi də təsdiqləyir: ho-la-var; ho-daq; ho-daq-çı. Deməli, qədim dildə samit-sait quruluşlu bir hecalı sözlər indikindən qat- qat çox olmuşdur. Söz yaradıcılığının üçüncü mərhələsində sait-samit quruluşlu (01 * ) bir hecadan və iki səsdən ibarət sözlərin əvvəlinə samitlərin qoşulması yolu ilə yeni sözlər əmələ gəlmişdir. Bu yolla dildə daha çox sözlər yaranmışdır, çünki sait-samit quruluşlu (01) bütün sözlərin əvvəlinə əksər samit səsləri artırmaq olur. Məsələn: ağ=bağ, dağ, çağ, cağ, yağ, tağ, sağ, mağ, zağ, vağ, lağ, ad=bad, dad, cad, yad ol=bol, dol, yol, sol, kol, qol al=bal, dal, lal, mal, yal, sal, zal, nal, qal, şal, fal, kal, val, çal, xal, hal Bu yolla yaranmış sözlərin böyük əksəriyyəti hazırda dilimizdə işlənir. Bundan başqa, hazırda Azərbaycan dilinin Gəncə-Qazax şivələrində hör, hörmək, hörgü, hörük sözləri h səsi olmadan deyilir. Bu da onu göstərir ki, həmin sözlərin ilk hecası əvvəlcə ör şəklində olmuş, sonra əvvəlinə h samiti artırılmaqla hörə çevrilmişdir. Hazırda dilimizdə vur, vurmq, vuruşmaq kimi işlənən sözlərə qədim yazılı qaynaqlarda ur, urmaq, uruşmaq şəkillərində rast gəlinir ki, bu da onların ur kökünə v samitinin sonradan artırıldığını göstərir. Üstəlik, bugünkü iki və daha çox hecalı sözlərin də çoxu qədim dildə bir hecalı olmuşdur. Buna M.Kaşğarinin “Divan”ında və digər yazılı abidələrimizdə çox rast gəlinir. Məsələn, M.Kaşğari “Divan”da kəsək sözünü kəs (10,s.343), qurşaq sözünü kur (10,s.339), yoxuş sözünü yok (10,s.122) şəkillərində yazmışdır. “Dədə Qorqud”da yedək söz ü yed, dünən sözü dün şəkillərində işlənmişdir. Qatar-qatar qızıl dəvələrini yetdilər (yedəklədilər). Nağah qovma-qaçma olarsa birisini minəm,birisini yedəm (2,s.52). Orxon-Yenisey abidələrində də yedəkləmək sözü yet kimi verilmişdir. Bundan başqa, Orxon-Yenisey abidələrində pozuq sözü buz, yaxın sözü yak,yığıntı sözü * 0 sait, 1 samit səsləri göstərir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 351 yığ, günəş sözü gün, qoymaq sözü ko, qoyun sözü koy, tapınmaq sözü tap, doğulmaq sözü toğ (13,s.352,358,361,365,368,376,378), yoxsul sözü yok, boran sözü bor, qırmaq sözü kır, pozmaq sözü boz (6,s.327,307,313) şəkillərində yazılmışdır ki, bunlar bugünkü çoxhecalı sözlərin başlanğıcda bir hecalı olduğunu göstərir. Soruş sözü sor, soruşmaq sözü sormaq, dünən sözü dün, günəş sözü gün şəkillərində hazırda canlı danışıq dilində çox işlənir. Söz yaradıcılığının dördüncü mərhələsində samit-sait quruluşlu (10) iki fonemli bir hecalı sözlərin sonuna samitlərin qoşulması, artırılması yolu ilə yeni sözlər alınır. Bu sözlər də samit-sait-samit quruluşlu olur (101). Məsələn: Sa=sağ, sal, sam, say, saz, san, saç, sat Ba=bağ, bal, bay, baz, bax, bat, baş, bas, bad, bab, ban, bar Bu sözlər eyni zamanda sait-samit quruluşlu (01) sözlərin əvvəlinə samit səslərin artırılması yolu ilə də yarana bilir. Ona görə də söz yaradıcılığının üçüncü və dördüncü mərhələləri ilk baxışda bir-birini təkrarlayır. Lakin onlar söz yaradıcılığının eyni yolu deyildir. Məsələn, sağ sözü ağ kökünün əvvəlinə s samiti və sa kökünün sonuna ğ samiti artırmaqla yarana bilir. Burada həmin sözün hansı yolla yarandığını müəyyənləşdirmək də çətindir. Ancaq bir şey dəqiqdir ki, söz yaradıcılığında hər iki üsuldan istifadə edilmişdir. Bəzi alimlər belə hesab edirlər ki, iki fonemli sözlərin əksəriyyəti üç fonemli sözlərin əvvəlindəki və ya sonundakı samit səsin düşməsi yolu ilə yaranmışdır. Məsələn, saz sözünün əvvəlindəki s samitinin düşməsi nəticəsində az sözü əmələ gəlmişdir. Doğrudur, dildə səsartımı kimi, səsdüşümü də var. Lakin söz yaradıcılığının başlanğıc mərhələlərində bu üsulla yeni sözlərin yaranması ağlabatan deyil. Əgər ilk sözlər tək sait səslərdən ibarət olmuşdursa, onda başlanğıcda yeni sözlər almaq üçün yalnız onların əvvəlinə və sonuna samit səslər artırılmışıdır. Söz yaradıcılığının ilkin mərhələlərində səs düşümünün mövcudluğu sözlərin mürəkkəb quruluşdan sadə quruluşa doğru dəyişdiyini göstərir. Halbuki başlanğıcda belə olmamışdır. Səs düşümü hadisəsi dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində olmuşdur və onun nə vaxt meydana çıxdığını müəyyənləşdirmək olar. Göründüyü kimi, həm tək sait səslərin, həm də onlardan yaranmış iki fonemli, bir hecalı sözlərin əvvəlinə və sonuna samit səslərin artırılması yolu ilə külli miqdarda yeni sözlər əmələ gəlmişdir. Dildə səs artımı samitlərlə məhdudlaşmamışdır. İki fonemli sözlərin əvvəlinə və sonuna sait səslərin artırılması yolu ilə də çoxlu yeni sözlər yarana bilərdi. Tutaq ki, sait- samit quruluşlu (01) iki fonemli sözlərin sonuna saitlər qoşulmuşdur: D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 352 an+a=ana; at+a=ata; ar+a=ara; ay+a=aya; ad+a=ada; uc+a=uca; ur+a=ura; ut+u=utu; al+a=ala; od+a=oda; ul+u=ulu. Lakin bu yolla söz yaradıcılığı heca qanununun tələblərinə uyğun gəlmir. Ona görə də bu yolla söz yaradıcılığı şübhə doğurur. Bu qəbildən olan sözlərin yaranmasının ikinci yolu da var. Bu da samit-sait quruluşlu (10) sözlərin əvvəlinə sait səslərin artırılmasıdır: a+ya=aya; u+ru=uru; u+ca=uca. Burada da hansı sözün hansı yolla yarandığını dəqiq müəyyənləşdirmək ilk baxışda xeyli çətinlik törədir. Lakin heca qanununu tətbiq etdikdə bu çətinlik aradan qalxır. Bu məqsədlə həmin sözləri və onlara sözdüzəldici, sözdəyişdirici şəkilçilər qoşulmaqla yaranmış sözləri hecalara bölmək kifayətdir. Məsələn: uca=u+ca; ura=u+ra. Əgər söz hecalara bölünərkən əvvəldəki sait səs təklikdə qalırsa, onda həmin sözlərin hansı tərkib hissələrindən ibarət olduğu aydın görünür. Bu çox vacibdir, çünki sözün tərkib hissələrinə düzgün bölünməsi onun kökünü tapmağı asanlaşdırır. Türk dilində söz önlükləri olmadığına görə, bütün hallarda birinci heca sözün köküdür. Məsələn, ara sözünü götürək. Ondan aralı, araqçın, araba, aravuran, aralıq, aralamaq, aralanmış, arasında və s. kimi yeni sözlər əmələ gəlmişdir. Onların hamısı hecalara bölünərkən birinci a səsi təklikdə müstəqil heca olur: a-ra-lı, a-raq-çın, a-ra-ba, a- ra-vu-ran, a-ra-lıq, a-ra-la-maq, a-ra-lan-mış. Deməli, heca qanununun tətbiqi yolu ilə sözləri düzgün tərkib hissələrinə bölmək və bunun da əsasında onların necə yarandığını müəyyənləşdirmək olur. Burada səsartımı yoxdur. Əslində yuxarıdakı sözlərin əvvəlində gələn və təklikdə heca əmələ gətirən a səsi iki fonemli sözün əvvəlinə artırılmış sait olmayıb, kök funksiyası daşımışdır. Samit-sait quruluşlu iki səsli morfemlər isə bu mərhələdə sözdüzəldici şəkilçiyə çevrilərək tək saitdən ibarət söz köklərinə qoşulmuşdur. Bunun təsdiqi üçün ta hissəsinin altı cür yazılan şəkilçi olduğuna diqqət yetirmək kifayətdir: ta-a+ta, bu+ta, or+ta, bal+ta; tə-kə+tə, küf+tə, sif+tə, müf+tə,ö+tə, nöq+tə; tı-al+tı, qar+tı, ba+tı, ça+tı, qa+tı, pa+rıl+tı, qı+zar+tı; ti-pi+ti, i+ti, kə+rən+ti, ə+rin+ti, pin+ti; tu-qu+tu, tu+tu, u+tu, lo+tu, gu+rul+tu, u+ğul+tu; tü-ü+tü, kö+tü, ü+zün+tü, gö+rün+tü, çü+rün+tü, tüs+tü. Şumer dilində də bu cür yaranmış sözlər yetərincə çoxdur. Məsələn, u-ru, u-tu, a-ba, a-ma, İ-nan-na və s. Bu sözlərin hamısının kökü birinci saitdir. Ulu sözünü götürək. U yuxarıda deyildiyi kimi, Şumer və türk dillərində ağıllı, bacarıqlı, lu isə insan anlamı bildirmişdir (14,s.227). Göründüyü kimi, Şumer və türk dillərində ilk sözlərin və səs D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 353 artımı yolu ilə yeni sözlərin yaranması arasında çox yaxın səsləşmələr, eyniliklər var. Deyilənlər əsasında Şumer və türk dillərində ilk sözlərin yaranma yollarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: 1.Şumer və türk dillərində ilk sözlər tək sait səslərdən ibarət olmuşdur. 2.Sait səslərin sonuna samitlər atrırılmaqla yeni sözlər yaranmışdır (01). 3.Sait səslərin əvvəlinə samitlər artırılmaqla yeni sözlər yaranmışdır (10). 4.Alınmış sait-samit quruluşlu (01) iki fonemli sözlərin əvvəlinə samitlərin artırılması yolu ilə yeni sözlər əmələ gəlmişdir (101). 5.Alınmış samit-sait quruluşlu (10) iki səsdən ibarət sözlərin sonuna samitlərin artırılması yolu ilə yeni sözlər yaranmışdır (101). 6.Alınmış samit-sait quruluşlu (10) iki səsli sözlərin tək sait səslərdən ibarət söz köklərinə qoşulması yolu ilə yeni sözlər yaranmışdır (010). Beləliklə, Şumer və türk dillərində ilk sözlər tək sait səslərdən ibarət olmuş, onların hər biri sonradan semantik yuvaya çevrilmiş, söz yaradıcılığının ilk mərhələsində həmin saitlərə səsartımı yolu ilə yüzlərlə yeni sözlər yaranmışdır. ƏDƏBİYYAT: 1. Sadıq İ. Türk dilində heca qanunu//”Sivilizasiya” jurnalı. Bakı. 2016. № 1. səh. 27-33; “Kaspi” qəzeti. 27-29 fevral 2016. Səh.21. 2. “Kitabi-Dədə Qorqud” (Tərtib edəni: Həmid Araslı). “Gənclik”!. Bakı. 1978. 3. Əhmədov B. Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz yaradıcılığı. BDU nəşriyyatı. Bakı. 1994. 4. Этимологический словарь тюркских языков (составитель Э.В.Севортян), Москва, «Наука», 1974. 5. Sadıq İ. Şumer ədəbiyyatı, “Azərnəşr”, Bakı, 2013. 6. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili, “Maarif”, Bakı, 1993. 7. Ergin M. Orhon abideleri, 7 baskı, İstanbul,1980. 8. Aslanov V. Daxili bərpa üsulu və Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki fonomorfoloji və leksik-semantik mənzərəsinin öyrənilməsi// Azərbaycan filologiyası məsələləri. II kitab. “Elm”. Bakı. 1984. S.38- 44. 9. Древнетюркский словарь. Москва.1969. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 354 10. Mahmud K. Divanü-luğat-it türk (tərcümə edəni: Ramiz Əsgər). IV cilddə. I c. Bakı. 2006. 11. Məmmədov Y. Müstəqilliyini itirən köklərin çoxhecalılığa doğru inkişafı haqqında// Azərbaycan filologiyası məsələləri. II kitab. “Elm”. Bakı. 1984. S.59-66. 12. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности, Москва,1951. 13. Rəcəbov Ə.; Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri, “Yazıçı”, Bakı, 1993. 14. Sadıq İ. Şumerdə izim var, “Azərnəşr”, Bakı, 2008. Ислам Садыг Первичные слова и словообразование посредством прибавления звуков в шумерском и тюркском языках Резюме Первичные слова в шумерском и тюркском языках состояли из гласных звуков-a,ı,i,e,u. Затем образовались новые слова путем присоединения к ним согласных звуков. В данной статье все эти вопросы подробно изучены. Islam Sadig Primary words and word-formation by adding the sounds in the Sumerian and Turkic languages (Summary) Primary words were consisted from the odd vowel sounds in the Sumerian and Turkic languages. Then new words are formed by adding consonant sounds. In the article these questions are studied in detail. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 355 Aynel Məşədiyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent aynel.meshadiyeva@mail.ru UOT 811.512.1 Türk dillərində feili bağlamaların və feili sifətlərin öyrənilməsinin nəzəri problemləri Açar sözlər: feili-bağlama, feili-sifət, öyrənilmə, türk dilləri, nəzəri problemlər Ключевые слова: деепричастие, причастие, изучение, тюркские языки, теоретические проблемы Keywords: gerund, participle, study, Turkic languages, theoretical issues Türk dillərində və onların dialektlərində feili bağlama kateqoriyası çoxdan alimlərin tədqiqat obyekti olmuşdur və özündə mühüm qrammatik kateqoriya kəsb edir. Türk dillərində feilin feili bağlama forması sistemi ümumi və fərqli əlamətləri ilə xarakterizə olunur. Türk dillərində feili bağlama formalarının bu cür müqayisəli-tarixi aspektdə öyrənilməsi türkologiyanın aktual məsələlərindən biridir. Belə ki, müqayisəli-tarixi tədqiqat vasitəsilə feili bağlamaların fonetik, morfoloji və sintaktik əlamətlərinin tarixi inkişafı açılır, həmçinin onların təşəkkül tapma- sının və formalaşmasının bəzi məsələləri araşdırılır. Feili bağlama kateqoriyası bir çox namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının tədqiqat obyekti olmuşdur: V.M.Askarova (1950), A.M.Xosrovi (1950), İ.P.Pavlov (1953), A.Tursunov (1958), Y.D.Canmavov (1965), H.H.Məmmədov (1967), M.M.Tekuyev (1973), A.Annaurov (1979), V.H.Əliyev (1989), İ.A.Nevskaya (1990), İ.Syuya (1995), M.B.Əsgərov (2004), Y.Q.Erqin (2007), E.Məmmədova (2015), Ş.A.Musayevanı (2015) və başqalarını göstərmək olar. Bundan əlavə, türk dillərinin feili bağlama formaları İ.A.Pavlov (1953, 1955, 1957), K.Mundi (1955), Q.F.Babuşkin (1959, 1964), İ.A.Andreyev (1964), A.M.Şerbak (1960), K.A.Xacıolova (1970), A.A.Yuldaşev (1976-1977), M. İ. Çeremisina (1977,1999,2000,2001), Y.İ.Korkina (1983,1985), N.E.Hacıəhmədov (1984), İ.A.Nevskaya (1986), L.Yoxanson (1988), V.Əliyev (1989), Q.R.Abdullina (2009), A.V.Qatıpova (2009) L.M.Xasanova (2010), V.İ.Rassadin (2012), L.M.Ulmezova (2011), D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 356 V.Q.Kondratyev (1990), M.Uğurlu (1996,2000), M.Onər (1999,2007), B.Yücəl (2000), A.Aktaş (2001), Q.Gülsevin (2002,2010), Y.Arıkoğlu (2004), A.Karadoğan (2004), N.Bayraktarın (2004) və başqalarının bir sıra elmi məqalələrində işıqlandırılmışdır. V.Əliyevin Azərbaycan dilində feilin təsriflənməyən formalarının təd- qiqinə həsr edilmiş doktorluq dissertasiyasını (V.H.Əliyev, Bakı, 1989) və onun “Azərbaycan dilində feili bağlama” (1989) adlı dərs vəsaitini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Həmin mənbələrdə Azərbaycan dilində feili bağlama formalarının ümumnəzəri və spesifik xüsusiyyətləri müəyyənləşdi- rilmişdir. Məlumdur ki, feili sifət formaları bir sıra spesifik əlamətlərə malik- dir və həmişə xüsusi şəkilçilərlə yaranır. Türkoloji ədəbiyyatda bəzi tədqiqatçılar feili bağlama şəkilçilərini sözdüzəldici şəkilçilər adlandırırlar, başqaları isə formadüzəldici şəkilçilər hesab edirlər. Y.D.Canmavov və İ.P.Pavlov feili bağlama şəkilçilərini formadü- zəldici şəkilçilərə aid edirlər [8, s.2]. N.A.Baskakovun fikrincə: Feili bağlamalar xüsusi sözdüzəldici şəkilçilərin birləşməsi vasitəsilə yaranır [1, s.460]. Biz həmçinin bu nöqteyi-nəzərlə razılaşır və feili bağlama şəkilçilə- rini formadüzəldici şəkilçilərə, yəni sözün sintaktik işlənməsi ilə bağlı ol- mayan müxtəlif qrammatik formalar yaradan şəkilçilərə aid edirik. Bir qayda olaraq, feili bağlamalara başqa hərəkəti aydınlaşdıran kö- məkçi hərəkət ifadə edən feilin dəyişməyən forması kimi baxılır. M.Aska- rova, A.M.Şerbak, N.P.Dırenkova, İ.P.Pavlov, A.Tursunov və başqaları bu fikiri bölüşürlər. Türk dillərində feili bağlamaların təsviri dəyişməz forma kimi, bir sıra linqvistlərin əsərlərində tənqidə məruz qalmışdır. Bu cür fikir mülahizəsi, bizim nöqteyi-nəzərimizlə, türk dillərində feili bağlamaların mahiyyət və mənasını tam açmır. Bu tərifi müasir türk dillə- rində feili bağlamalara aid etmək olduqca müşküldür. Türk dillərində feili bağlamalar tamamilə feilin dəyişməyən forması deyildir. Ayrı-ayrı türk dillərində bəzi feili bağlamaların şəxs və kəmiyyət şəkilçilərini qəbul etmələri faktlarının təzahür etməsi bizi bu nəticəyə gətirir. Yakut dilində feili bağlamaların şəxs və kəmiyyət şəkilçilərini qə- bul etməsi feili bağlamaların dəyişməsi barədə faktdır. Müasir yakut dilində doqquz feili bağlamadan yalnız -bıtınan və -bıçça şəkilçili ikincili feili bağlamalar şəxs şəkilçiləri qəbul etmir. Bu cür hallara başqa müasir türk dillərində də rast gəlmək mümkündür: məsələn, qaraçay – balkar dilində келгенлейинче (kelqenleyinçe)- yalnız sən bura gəlincə [9, s.79]; D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 357 özbək dilində ёзгунимча (yozqunimça) -hələ mən yazmayınca; türkmən dilində -qelyençem -mən gəlməyincə [4, s. 414-417]; tula dilində kelqijemçe – mən gəlməyincə. Qeyd edək ki, bir sıra türk dillərində feili bağlama formaları hal şəkilçilərini qəbul edirlər. Belə hallar başqırd, qumıq, tuva və başqa dillərdə müşahidə olunur. Məsələn, başqırd dilində kıytkastan –ğаs, -qəs; - каs, - кəs, - gedərkən; tuva dilində -kelqeşte, -kelqeşten -gələrkən; qumuq dilində - aytqınçadan berli – sən danışandan bəri və s. göstərmək olar. Türkiyə türkcəsində - (у) alı 2 beri qoşması ilə işləyərkən çıxışlıq halın şəkilçilərini qəbul edə bilər. Məsələn, ben mektubunuzu alalı (dan) beri iki hafta oldu – Sizin məktubu alandan sonra iki həftə keçib. A.N.Kononov qeyd edir ki, qədim osman mətnlərində - (y) alı 2 şəkilçili feili bağlamalar çıxışlıq halında beri qoşmasız işlənir [5, s. 481]. Bu hal XIV-XIX əsr Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində də müşa- hidə olunur. Məsələn, XIV əsrin görkəmli Azərbaycan şairi Nəsiminin əsərlərində -alı/-əli şəkilçili feili bağlama forması çıxışlıq halın -dan/-den şəkilçiləri ilə işlənir. Misal üçün: Saçların düşəlindən bədri-zülfün tabına; Ey latə tapici sənə eyb etməzəm nədən; düşəlidən – düşərək [6, s. 16]. Türk dilinin Rizə dialektində -arak/-erek şəkilçili feili bağlamaların həm çıxışlıq, həm də yerlik halların şəkilçiləri ilə işlənməsi halları qeydə alınmışdır. Misallar: “gelu, diyor, şindi nerdeyse, diyerekten buni nasi duydisamiktat diyanamadi ...; Bindi, bi şey yaptı, bi marifet yaptı, kuşlar, bağladi attina ustine et kodi falan diyerekte... [12, s. 267]; Tek-tek basaraktan, bade süzerekden, ince dizerekten, gel yarim, gel aman; diyerekte-deyərək, süzerekten-süzərək [11, s. 431]. Birincili feili bağlamaların hal şəkilçiləri ilə birləşməsi faktı türk dillə- rinin dialekt və şivələrində, həmçinin xalq-danışıq dilində daha çox qeydə alınmışdır. Misallar: Qızarıfdan yerə keçmərsən, hələ üzümə də baxersan? – Qızarıb yerə keçmirsən, hələ üzümə də baxırsan?[10, s. 98-99]. Türk dillərində feili sifətlərin tədqiqinə ötən əsrin 50-ci illərində baş- lanmışdır. Bu müddət ərzində türkoloqlar feili sifətlərin əsas morfoloji xüsu- siyyətlərini, sintaktik quruluşunu tədqiq etmişlər. Müasir türk dillərində ək- sər feili sifət formalarının təsnifatı aparılmış, etimologiyası aşkar edilmişdir. Buna baxmayaraq türkoloqlar hələ də türk dillərində feili sifətlərin qrammatik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə eyni yanaşma işləyib hazırla- mamışlar. Hər ehtimala qarşı bu, türk dillərində feili sifət formalarının funksional-semantik əlamətlərinin spesifikasının interpretasiyası zamanı müxtəlif yanaşmalardan istifadə etməklə bağlıdır. Bununla birlikdə, ümu- mi dilçilikdə sintaksisin əsas ideya və konsepsiyalarının elmi cəhətdən D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 358 dəqiq tədqiq edilməməsi həmçinin qohum dillərdə kondisiya hallarının yanlış izahına səbəb olur. Türk dillərində feili sifətlər daha çox aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiq olunur: modal, zaman formaları və feilin şəkilləri tədqiq edilərkən; təsadüfi yaranan feil və feili sifət formalarının tədqiqi zamanı; xüsusilə mürəkkəb cümlənin təhlili zamanı sintaksis tədqiq edilərkən. V.V.Vinoqradovun fikrinə görə, feili sifətlər mürəkkəb törəmədir. Belə ki, onda “iki ünsür” – sifət və feil toqqaşır. Özünün iki tərəfə meyilli olduğuna görə, feili sifət dilin sintaktik quruluşu nöqteyi-nəzərindən xeyli tez uzlaşandır. Türkologiyada feili sifətlərin öyrənilməsinə ayrılıqda çoxlu tədqiqat işləri və türk dillərinin qrammatikalarında bölmələr həsr edilmişdir. Mə- sələn, A.N.Kononov, A.A.Axundov, V.İ.Aslanov, T.İ.Hacıyev, Q.Ş.Ka- zımov, V.H.Əliyev, İ.B.Kazımov, A.M.Cavadov, A.V. Tanrıverdi, B.A.Xəl- ilov, R.Ə.Rüstəmov, S.Ə.Abdullayeva, B.A.Serebrennikov, L.A.Pokrovs- kaya, L.N.Xaritonov, A.M.Şerbak, D.M.Hasilov, P.İ.Kuznetsov, V.Q.Quzev, D.Q.Tumaşeva, İ.A.Andreyev, N.A.Baskakov, R.İ.Baysurina, M.Z.Jamyanova, L.A.Şamina, Q.Q.Filippov, A.R.Anderxil, F.Y.Yusupov, M.İ.Çeremisina, V.Q.Kondratyev, C.M.Xanqişiyev, S.N.Abdullayev, U.B.Əliyev, S.N.İvanov, V.H.Quliyev, K.M.Meliyev, H.İ.Mirzəyev, S.J.Musayev, Ş.Ç.Sat, A.Z.Abdullayev, Z.İ.Budaqova, A.A.Quliyev, Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|